Adabiyotlar va arxiv materiallarini o‘rganish Reja

9-MAVZU: SOSIOMETRIK METOD VA PEDAGOGIK EKSPERIMENT 
(2-SOAT) 
Reja:
1.Sosiometriya metodi. 
2.Sosiometrik metodikadan foydalanishda amal qilinadigan qoidalar. 
3.Pedagogik eksperimentning mohiyati. 
4.Pedagogik 
eksperiment 
ob'ektlari. 
Sosiometriya so'rash yoki xulqini yozib borish asosida o'zaro munosabatlar strukturasini 
aniqlash uchun xizmat qiladigan ilmiy- tadqiqot metodidir. 

---

Sosiometrik metod bolalar jamoaida, oila va guruhda tarkib topgan munosabatlarni aks 
ettiradi. Munosabat o'z navbatida mazkur o'quvchi faoliyatida mazkur o'quvchi 
faoliyatining natijasini aks ettiradi. Shuning uchun ham sosiometrik metod intervyu va 
anketalar kabi an'anaviy metodlardan ham ishonchlirok. Albatta sosiometrik metodning 
tarkibiy qismi anketa, lekin anketaning o'zigina tadqiqot ma'lumotlarini asoslash uchun 
etarli bulmaydi. Sosiometrik metodika bir kancha priyomlar kompleksidan iborat: 
1. Savol - javob anketasi o'tkazish: “ Sen kim bilan bir partada o'tirishni xohlar eding?”, 
“Maktabda kim bilan navbatchi bo'lishni xoxlaysan?”, “ Sen kim bilan turistik paxodga 
borishni mo'ljallaysan? va xokazolar. 
2. O'z tengdoshlarini baholovchi varak tuldirish: 
3. Bevosita tanlash metodikasi: Masalan, har bir oltinchi sinf o'quvchisi har - xil tasvirli 5 
ta otkritkaga ega. U bu otkritkalariga bayram tabriklari yozib pochtalonlar orkali 
egalariga yuboradi. 
“Pochtalon” kim kancha va kanaka otkritkalar olganligi kayd qilinadi va shu asosida 
jamoadagi har xil aloqalar yoktirish va yoktirmaslik, o'zaro munosabat va shu kabilar 
aniqlanadi. 
4. Ko'rsatilgan shaklda sinf buyicha topshiriklarni bo'lib berish: o'z o'rtoqlaringdan 
quyidagi jamoat topshirikdarini yaxshi bajara oladiganlarini familiyalarini ayt: 
1. Sinfkom. 
2. O'quvchilar kumitasi raisi ( uchta familya) 
3. Devoriy gazeta redkollegiyasi ( uchta familya). 
4. Madaniy tashkilotchi. 
5. Fizorg. 
6.Kichkintoylar etakchisi (kichkintoylarni yoktiradigan bolalardan uchta familya). 
7.Sanitarlar(ozoda va talabchan tengdoshlaringdan). 
8. To'garak rahbarlari(kaday tugarakka, kim?) 
Shunday kilb, alohida o'quvchilarning bir-birlari bilan aloqalari grafiklari to'ziladi va bu 
aloqalarning kamchalik mustahkamligi aniqlanadi. Shu asosda bir-biriga yakinlashadigan 
alohida o'quvchilar guruxi ajratiladi. Eksperiment davomida bu guruhlar turli 
topshiriklarni bajarishlari va har xil faoliyat turlari bilan shug'ullanishlari lozim. Asta - 
sekin keyinchalik aktiv bo'ladigan etakchilar tanila boshlaydi. Ishning bunday tizimsi 
jamoaning shakllanishini tezlashtiradi va jamoaning shaxsga effektiv ta'sirini ta'minlaydi 
va boshqalar. 
Sosiometrik metodikadan quyidagilarni hisobga olgan holda foydalanish lozim: 

---

1. Anketa, suxbat, intervyu va o'z - o'zini baholashlarni qo'llashda qo'yiladigan talablarga 
to'liq rioya qilish zarur. Tadqiqot ob'ekti haqida etarli ishonchli ma'lumotlar majmuini 
beradigan priyomlarning o'zaro aloqasini aniq planlashtirish. 
2. Sosiometrik metod bilan aloqador bo'lgan va har doim ancha murakkab harakterga 
ega bo'lgan munosabatlar doirasi, munosabatlar ob'ekti va shunga o'xshashlarning 
echimlarini tanlash. Masalan, o'quvchilarga faoliyat turlarini tanlash uchun imkoniyat 
yaratiladi, ya'ni tugarak, guruh yoki brigadalardan qaysi biriga ular ishlashni xoxlasalar 
tanlashlari mumkin bo'ladi. Tanlash sabablari har xil bo'lishi mumkin: o'rtoqlari bilan 
birga bo'lish, ishga qiziqish, o'rtoqlari ishonchini kizinish, o'qituvchiga xurmat, yangi 
ishda kuchini sinash va hakozolar. Xatto o'quvchi kim bilandir bir partada utirsa ham 
uning tanlash sabablari har xil bo'ladi: urtogiga yordami, undan yordam olish, o'z 
tengdoshlari bilan ishlashga qiziqish, jamoada nokulay holda bo'lganda o'ziga “kuchli 
ximoyachi” topish va xokazolar. Sosiometrik metod shunday tashkil qilinishi kerakki, 
jamoadagi munosabatlar harakterining sabablari ochib berilsin. 
3. Olingan ma'lumotlarning sifatini nazorat kiluvchi tizim bo'lishi lozim. Buning uchun 
birinchi bosqichda /unga katta bulmagan tipik guruhlarda/ tanlangan metod kullaniladi. 
O'quvchilar o'zlarining javoblari, tanlashlari sabablarini tushuntiradigan maxsus suxbat 
va intervyular yordamida sosiometrik metod tekshiriladi, olingan ma'lumotlar boshqa 
tadqiqot metodlari yordamida tekshiriladi. 
Har xil faktning ob'ektivligi, material sifrining to'g'riligi ta'minlash uchun 
sosiometrik tekshirishda bolalar va jamoaning umumiy rivojlanish darajasi haqidagi 
ma'lumotlarga ega bo'lish muhim. 
Psixologo - pedagogik tadqiqotlarda biografiyalarni o'rganish tajribasi ancha vaktdan 
beri kullaniladi /1875 y./ Galtonning irsiyat va talant haqidagi ishi biografik materiallarga 
asoslangan. Shuningdek biografik metodaning bush tomonlari ham bu ishda aniqlangan, 
avtorning sub'ektiv pozisiyasi shunga olib keladiki, biografk material tadqiqotchining 
ma'lum bir konsepsiyasiga asoslanadi va talkin qilinadi. Galton Darkinning mashxur 
turlari 
geneologiyasiga murojaat etib
, Erazm Darvin, insonning paydo bo'lish 
nazariyasining asoschisi Charlz Darvinning bobosi, tabiatshunos olim va shoirlik 
kobiliyatiga ega bo'lgan. Charlz Darvin ongning ilmiy zapasini bobosidan “olgan” deb 
hisoblaydi. Galton o'zining poetik belgilarni taniqli karimdoshimdan olganman deydi. 
Atokli kishilar biografiyasi va doimo ko'plab /kichkina farqlar/ va deyarli har vakt u yoki 
bu konsepsiyaningtasdigni topish mumkin. 
1920 yilda N.Rbnikovaning “Biografiyalar va ularni o'rganish” degan qiziqarli kitobi 
chikdi. Avtor shaxsning shakllanishini tadkiki qilishda biografik metod qanday 
ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatdi. Buyuk shaxslar shakllanishidagi o'xshashlik va 
farqlarni taqqoslash asosida inson individualligi va talanti vujudga kelishining umumiy 
tendensiyalarini topish mumkin. Biografik metod bir shaxsning tugulishidan umrining 
oxirigacha kadar shakllanishi haqida maksimal katta xajmdagi informasiyalarni beradi. 
Biografik metodda ba'zan kamchiliklar ham uchraydi. Ko'pincha biografiyalar atokli 
kishilar hayotini ancha sub'ektiv holda bayon etadilar, tadqiqotchilar aniq faktlar urniga 
ba'zan estaliklar va afsonalardan, zamondoshlarining tekshirilmagan xikoyalari va 
boshqalardan foydalanadilar. 

---

Shuning uchun ham har qanday biografiya maxsus tekshirilishi arxiv fondlari bilan 
biografik material solishtirilishi lozim. 
Biografiyani o'rganishdan oldin material analizining konsepsiyasini ishlab chiqish zarur. 
Ya'ni biografiyadan nimani olish,nima uchun va uni qanday yaxshi bajarish mumkin 
kabi. 
Biografiyaning ilmiy analizi quyidagi usullardan foydalanganda chukurrok bo'ladi: 
1. Dunyodagi bulib utgan voqea va hodisalarni atokli kishilar hayoti bilan bog'lash, uning 
axlokidagi ichki motivlari va tashqi stimullarini kurish. 
2. Hamma muvaffaqiyatsizliklarni faqat tashqi nokulay sharoitga tunkamasdan, balki 
shaxsiy nomukammallik elementlari va kamchiliklardan izlash. 
3. Shu vaktning o'zida atokli kishilarning muvaffaqiyatini ularning o'zlarida hosil qilgan 
ijobiy sifatlari bilan tushuntirish, ayniksa bunday sifatlar kiyinchiliklar va qarshiliklarga 
qarshi ko'rashda aniq namoyon bo'ladi va shakllanadi. 
Atokli kishilar hayotini ularning zamondoshlari hayoti bilan taqqoslash, yoki bu davr, sinf 
namoyondalarining biografiyalari va axloklari bilan taqqoslash. 
4. Biografik materiallarni arxiv materiallari, xujjatlari bilan tekshirish, atokli kishilar 
hayotidan olingan bir voqea yoki hodisaning o'zini bir kancha shaxslarning esdaliklari 
bilan solishtirish, biografiyani oxiriga kadar xujjatlashtirish. 
5. Atokli kishi hayotini qarama - qarshiliklar ko'rashida ko'rsatish, qiziqishlar 
tuknashuvida, atvori va o'z - o'zi bilan konfliktda ko'rsatish ya'ni, biografiyani hamma 
plyus va minusiga kadar ob'ektiv analiz qilish. Shunday kilmasa biografiyadan aniq , 
ilmiy, ishonchli material olish kiyin. 
Biografik metoddan bolalarga psihologik - pedagogik harakteristikalar yozishda 
foydalanadi. Ular har - xil tiplardan iborat: Monografik harakteristika bola ma'naviy 
dunyosining umumiy kurinishi, uning asosiy sifatlari, shaxsning yo'nalishlari bilan 
qiziqishlari, extiyoji va motivlari o'rtasidagi o'zaro aloqa-lar va xokazolar. Maxsus 
harakteristika ( shakllanish tarixi, u yoki bu sifatlarning tarbiyalanishi va boshqalar) turli 
faoliyat turlariga, kattalarga, tengdoshlariga, o'z-o'ziga harakteristikaning bu turlari har 
bir konkret pedagogik tadqiqotda tadqiqot muammosi va predmetiga karab kullaniladi. 
Eksperiment ( lotincha - sinab kurish, tajriba)tadqiqotining etakchi metodi 
hisoblanadi.Eksperimentning maqsadi maxsustashkil qilingan sharoitda, tadqiqotchining 
kontrolligida pedagogik prosess, hodisa, pedagogik munosabat va boshqalarni 
o'rganish.Eksperiment natijasida faqat pedpgogikaning eng murakkab muammolari 
o'rganilib kolmasdan, balki yangi didaktik va tarbiyaviy tizimlar yaratiladi. 
Eksperimentning mohiyati shundan iboratki, tadqiqotchi sharoitni, tarbiyaviy prosess 
mazmuni va metodlarini turli kurinishda o'zgartiradi va bu bilan qaysi variant to'g'riligini 
tekshiradi. Keyin u olingan faktlarni umumlashtirib, analiz qilib. takkoslab, bosh va 
ikkinchi darajali belgi, komponent va boshqalarni ko'rsatib tushuntiradi. Shunday 
asosda, o'rganilayotgan hodisaning mohiyatini ochib beruvchi nazariya yaratiladi. 

---

Eksperiment nazariyasi, uning ilmiy asoslari L.F. Lazurskiy tomonidan ishlab chiqilgan 
edi, keyin bu nazariya bir kancha olimlarning ishlarida aks etdi. ( N. K. Bauman, V. I. 
Gmurman, M.N.Skatkin, S.G. Shapavalenko, G.I.Shukina va boshqalar). 
Eksperimentda tadqiqot ob'ektini ilmiy aniqlash muhim ahamiyatga ega. Pedagogik 
eksperiment ob'ektlari quyidagilar bo'lishi mumkin. 
Pedagogning ma'lum sharoit va yo'nalishdagi faoliyati va axloqiy qoidalar 
shakllanishining yangi usullaridan foydalanish jarayoniga rahbarlik qilishi. 
O'quvchilar faoliyatining har- xil turlari va xususiyatlari uning yo'nalishi, harakteri va 
darajasi. 
3. Bola shaxsi, uning tarbiya tizimi, pedagogik ta'sirlarga munosabati, bilim va axloqiy 
normalarini egallash yo'llari. 
4. O'quvchilar jamoasi, uning tarkibi, yo'nalishi, alohida shaxsga ta'sir kuchi, jamoaviy 
faoliyat, shaxslararo munosabatlar va boshqalar. 
Pedagogik eksperiment ob'ekti bolaga oilada, maktabda, kuchada va maktabdan 
tashqari muassasalar jamoalari tomonidan bo'ladigan ta'sirlar ham bo'lishi mumkin. 
Eksperimentga tayyorgarlik va uni ishlab chiqish, tadqiqot yo'nalishida uning urni va 
maqsadini aniqlashni talab etadi. Eksperiment ikki qismdan iborat bo'ladi: ob'ekt bilan 
maxsus ish olib borish ( ta'lim - tarbiya mazmuni, metodi va shaklini o'zgartirish, 
maxsus sharoit yaratish, tarbiyalovchi munosabatlar tashkil qilish va boshqalar). Maxsus 
tashkil qilingan faoliyat natijalarini ro'yxatga oluvchi ma'lumotlarni tuplash ( kuzatish, 
anketa va oldin aytilgan tadqiqot metodlari ham kullaniladi).Eksperimental ishning 
birinchi bo'limi - bolalarga ma'lum tarbiyaviy maqsadlarga ta'sir metodlari va stimullari 
orkali tashkil qilingan sharoitlar asosida amalga oshiriladi ( rejim, an'ana, jamoa 
hayotining zavkli tomoni va boshqalar). 
Tadqiqotchi hamma tashqi sharoitlar, boshqa tarbiyaviy ta'sirlarni nazorat ostiga olishi 
lozim, keyin bolaning ma'naviy dunyosiga ta'sir 
qiladigan
, bir maqsadga ko'rsatilgan 
tashqi ta'sirlarni tashkil qilish lozim. Shunday sharoitlar yaratish lozimki, bu sharoit 
tekshirilayotgan jarayon, voqea va hodisalarni istalgan yo'nalishda rivojlanishiga xizmat 
kilsin. Buning uchun esa eksperiment o'tkazishdan oldin puxta tayyorgarlik kurish, 
pedagogik vaziyatni o'rganish lozim. Pedagogik munosabatlar pedagogik etika 
normalariga rioya qilingan holda tashkil qilinadi.Tadqiqotchi o'quvchilar, o'qituvchilar va 
tarbiyachilar bilan mustahkam aloqada bo'lishi, ular bilan birga “ yashashi” lozimki, xech 
kim o'zining tekshirilayotganligini, tajriba-daligini sezmasin.Tayyorgarlik davomida 
eksperimental ishni boshlashdan oldin zarur ma'lumotlar tuplanadi: eksperimentining 
texnikasi va metodikasi ishlab chiqiladi va shunday ishlab chiqiladiki, tashkil qilingan 
pedagogik faoliyat tashqi faktorlar ta'siriga yo'l kuymaydigan tarbiyaviy faktor bulsin. 
Eksperimentning mazmuni hozirgi zamon fanining tayanch g'oyalari va shu bilan bir 
vaktda tadqiqot faraziga asoslanadi. Sh.I.Ganelin farazni tadqiqotning o'zagi va yuragi 
deb atagan edi. Unda tadqiqotning nazariy asosi taxminiy bayon etiladi. Faraz faktlarni 
tuplash va olingan materiallarni analiz qilishga ma'lum yo'nalish beradi. Faraz 

---

tadqiqotning borishi va natijasini oldindan biladi va undan muammoni echilish loyixasi 
belgilanadi. Faraz tekshirilmagan g'oya bo'lganligi sababli ham unga ma'lum tavakkal 
bo'ladi va ba'zi xatolar, muvaffaqiyatsizliklar ham bo'lishi mumkin. Xato va 
muvaffaqiyat-sizliklarni turli yo'llar bilan kamaytirish mumkin: Birinchidan, fanning eng 
kiyingi yutuqlariga asoslanish lozim. Eksperiment ishimizda fanning yangi Qonun 
qoidalari etakchilik rolini o'ynashi lozim. Bu fanning etakchi g'oyalarini chukurlashtirsh 
va aniqlashtirishga yordam beradi, shuningdek, muhimi eksperimentni muvaffaqiyatli 
o'tkazishni ta'minlaydi. O'quv - tarbiyaviy jarayon kanchalik ilmiy tashkil qilingan bo'lsa, 
u shunchalik samarali bo'ladi va eksperimental ishlarni shunchalik, kurkmasdan dadillik 
bilan o'tkazish mumkin bo'ladi. Fanda yangini izlash hozirgi zamon pedagogika va 
psihologiya fani yutuqlariga tayangan holdagina mumkin bo'ladi. Esperimentda 
uchraydigan muvaffaqiyatsizliklarni oldina olishning ikkinchi yo'li - ilmiy izlanshni asta - 
sekin murakkablashtirib borish. O'quv - tarbiyaviy jarayonni birdaniga tamoman 
o'zgartirish mumkin emas. Bolalar bilan ishlashning yangi mazmuni va metodikasi 
maktab, sinf hayotiga asta- sekin kirib boradi. Tadqiqotchi o'zining namunasi, 
o'qituvchiga o'rtoqlik yordami orkali tarbiyaning yangicha turini o'rganishga yordam 
beradi, amaliy tajribada yangi metodikaning katta samarasiga ularni ishontiradi. Shuning 
bilan birga eksperimentda o'zini qiziqarli g'oya vaniyatlardan voz kecha bilish ham 
lozim.Bunda har bir muvaffaqiyatsizlik sabablarini izlash, ularni izlaganda faqat 
o'qituvchi kamchiliklari yoki o'qituvchining tarbiyalanganlik darajalaridan emas, balki 
farazlarning, gepotezalarning noto'g'riligidan izlash, muvaffaqiyatsiz-liklar va xatolarning 
sabablarini, ilmiy tushuntirish yo'llarini izlash lozim. Ekspermentdagi uchraydigan 
noto'g'ri voqea, hodisalarning oldini olishning uchinchi yo'li - uni muxokama qilish, ishni 
boshlashdan oldin, har bir etap oxirida va eksperiment oxirida uni ilmiy va pedagogik 
jamoada keng muxokama qilish. Jamoa muxokama natija-larini olingan faktlarni aniq va 
chukurrok tahlilqilishga yordam beradi. Tadqiqotchilik faoliyatini takomillashtirish 
yo'llarini ko'rsatadi. Eksperment samarasini oshirish va kamchiliklarning oldini olishning 
turtinchi yo'li - ilmiy tadqiqot guruxini tashkil qilish (ilmiy jamoa, ilmiy laboratoriya) 
Ekspermentda bir kancha har-xil hayotiy tajribaga, yoshga, kvalifikasiya va boshqalarga 
ega bo'lishgan shaxslarning qatnashuvi eksperimental ishni faqat ob'ektiv va har 
tomonlama baholash uchun foydali bulib qolmay, balki eksperiment metodikasini ishlab 
chiqish, xatolar va muvaffaqiyatsizliklarni tez va samarali yo'qotish, tadqiqotchi-lik 
faoliyatida tajriba almashish uchun juda foydalidir. Shuning uchun ham keyingi yillarda 
bir o'qituvchi rahbarligidagi student - tadqiqotchilar guruxi tashkil qilinayapti, bir yirik 
olim tevaragida o'qituvchi va aspirantlar jamoasi birgalikdagi kompleks mavzularni ishlab 
chikmokda.
Eksperiment solishtirish va taqqoslash asosida olib boriladi. Shuning uchun tadqiqotni 
shunday tashkil qilish kerakki, natijada solishtirish va taqqoslash imkoniyati bulsin( 
faktlar, sonlar). 
Olingan eksperiment ma'lumotlarini taqqoslashda turli usullar kullaniladi: 
1. Eksperiment sinflardan faktlar nazorat sinflar bilan takkoslagan holda olinadi.Bunda 
bir guruxdagi tarbiyalanganlik darajasi taxminan bir xil bolalar bilan bir guruxda maxsus 
ish va boshqasida odatdagidek, tipik ish olib boriladi. 
2. 3 - 4 ta tarbiyalanganlik darajasi bir xil bo'lgan bolalardan tashkil topgan eksperiment 
sinflarga o'rganilayotgan xususiyat turli yo'llar bilan tarbiyalanadi. 

---

3. Eksperiment ishlari bir xil stilda olib boriladi, lekin umumiy tarbiyalanganlik darajasiga 
ega bo'lgan har - xil guruxdagi o'quvchilar takkoslanadi: Masalan: bilishga qiziqish 
yaxshi, o'rta yoki kuchsiz o'zlashtiruvchi o'quvchilarda qanday shakllanadi, o'qituvchining 
talabiga jamoadagilar va egoistlar qanday munosabatda bo'ladi. 
4. Yoshiga yoki jinsiga karab ijtimoiy axvoli yashash joyiga karab bolalarning tarbiyasi, 
o'z - o'zini tarbiyalash xususiyatlari takkoslanadi. 
Shuning uchun ham eksperimentda solishtirish, taqqoslash muhim bo'lgan faktlarni 
qanday metodlar bilan, qaysi vaktda va o'quvchilarning qaysi guruxlaridan olish, qaysi 
o'quvchilar guruxlarini o'rganish taqqoslashning ob'ekti qilib olish lozimligini eng avval 
aniqlash lozim.