Adabiyotshunoslik kafedrasi

8-мавзу: XIII аср-XIV асрлар биринчи ярми адабиёти
^Режа:

• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги ижтимоий-маданий ҳаёт.}
  
• 
  ^{Ўрта Осиёни Чингизхон томонидан истило қилиниши ва унинг салбий оқибатлари.}
  
• 
  ^{Бу даврдаги адабий ва маданий мерос. Уларга хос жиҳатлар.}
  
• 
  ^{Паҳлавон Маҳмуд ва Бадриддин Чочий ижоди.}
  

^{Адабиётлар:}

• 
  ^{Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976.}
  
• 
  ^{Ўзбек адабиёти тарихи. –Тошкент: Фан, 1977.}
  

^{Назорат саволлари:}

• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги Ўрта Осиёдаги ижтимоий-маданий, сиёсий вазият ҳақида маълумот беринг.}
  
• 
  ^{Чингизхоннинг Ўрта Осиёни истило қилиши ва унинг салбий оқибатлари ҳақида сўзланг.}
  
• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги халқ оғзаки ижодига хос жиҳатлар нималардан иборат?}
  
• 
  ^{“Гулдурсун афсонаси” ҳақида сўзлаб беринг.}
  
• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги ёзма адабиёт ҳақида маълумот беринг.}
  
• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги диний-тасаввуфий адабиёт ҳақида сўзланг.}
  
• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги дунёвий адабиёт ва ижод намуналари ҳақида нималар биласиз?}
  
• 
  ^{Паҳлавон Маҳмуд ижоди ҳақида маълумот беринг.}
  
• 
  ^{Бадриддин Чочий ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида маълумот беринг.}
  
• 
  ^{XIII асрдаги ва XIV аср бошлари адабий ва маданий ҳаёт ҳақидаги хулосалар.}
  

<sup>Ўрта Осиё халқларининг XIII асрдаги ва XIV аср бошларидаги маданияти, санъати ва адабиёти ҳам, уларнинг хўжалик ҳаёти сингари, Чингизхон истилоси ва унинг даҳшатли оқибатлари билан боғлиқдир. Бинобарин, бу даврнинг маданияти ва адабиёти ҳақида сўз юритишдан олдин Чингизхон истилоси ва унинг оқибатлари билан қисқача танишиб чиқиш лозим.
XIII-XIV асрлар – ўзбек адабиёти тарихида катта босқич бўлиб, мураккаб бир жараённи ўз ичига олади. Бу давр ҳаётини ҳар томонлама тасаввур этишга имкон яратувчи талай асарлари мавжуд. Жумладан, Рашидиддиннинг ташаббуси ва бевосита иштироки билан яратилган “Жомеут-таворих”, Жувайдийнинг “Тарихи Жаҳонгўша”, Банокатийнинг “Равзатул – асбоб фит – таверихул акобир вал ансаб”, Ҳамдуллоҳ Муставфий Қазвинийнинг “Нузҳат ал қулуб” каби асарларида бу давр Ўрта Осиё ҳаёти анча муфассал ёритилади. Бу асарларда илм-фан ва маданиятнинг равнақи ҳақида ҳикоя қилувчи Насириддин Тусийнинг “Зичи Деҳоний”, “Ахлоқи Носирий”, Муҳаммад Аъмомийнинг “Нафоисул фунун фи асроил аюн” каби рисолалари ҳам яратилди. Бундан ташқари, XIV аср ўрталарида Хоразмга келган сайёҳ Абу Абдуллоҳ Муҳаммад Батута Ўрта Осиё шаҳарлари тарихи, бу ердаги обидалар тўғрисида диққатга лойиқ фикрларни баён қилади.
XIII-XIV асрлар тарихи ва маданий ҳаёти рус олимлари ҳам анча кенг тадқиқ этилган. Академик В.В.Бартольднинг “Мўғул истилоси даврида Туркистон”, “Туркистоннинг маданий ҳаёти тарихи”, Б.Греков ва А.Якубовскийнинг “Олтин Ўрданинг емирилиши”, С.Толстовнинг “Қадимги Хоразм маданиятини излаб” каби асарларида Ўрта Осиёда Чингизхон истилоси ва унинг халқ ҳаётидаги фожеали оқибатлари ҳақида атрофлича сўз боради.
XIII асрнинг охири ва XIV асрнинг бошларида Ўрта Осиёда феодал тарқоқлиги анча кучайган эди. Қаттиқ курашлар натижасида XII асрнинг иккинчи ярмида вужудга келган йирик Хоразм давлати Муҳаммад Хоразмшоҳ (1200-1220) даврига келиб сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан заифлашиб кетди. Кўпгина вилоятлар Хоразмшоҳга расмангина қарам эди, сарой аҳллари ўртасида иттифоқ йўқ эди. Муҳаммад Хоразмшоҳга қарши феодал-ҳарбий оппозиция вужудга келган эди, бу оппозицияни ҳатто Хоразмшоҳнинг онаси Туркан Хотун ҳам қўллаб-қувватлар эди. Хоразмшоҳ билан ҳалифа ўртасида ҳам кучли ихтилофлар бор эди. Сотқин Маҳмуд Ялович (ялвоч-элчи) каби жосуслар орқали Чингизхон Хоразм давлатининг ички аҳволини ва унинг заиф томонини яхши билар эди. Чингизхоннинг Ўрта Осиёга бостириб кириши учун баҳона бўлган бир воқеа юз беради: Чингизнинг Хоразмга йўл олган 450 кишилик савдо карвони 1218 йилда Ўтрор шаҳрида таланади, савдогарлар қириб ташланади.
Чингизхон қўшини 1219 йилда Еттисув вилоятини босиб олиб, Мовароуннаҳр ва Хоразм чегараларига яқинлашиб қолган эди. Кичик феодал давлатлар Чингиз қўшинига қарши ўз кучларини бирлаштиролмадилар. Муҳаммад Хоразмшоҳ эса уларга бош бўлиш у ёнда турсин, балки донишманд Шаҳобиддин Ховақийнинг кучни йиғиб, Чингизнинг асосий қўшинига зарба бериш керак, деган маслаҳатини назар-писанд қилмай, ўз қўшинларини турли вилоятларга бўлиб юборган эди. Буларнинг барчаси Чингизнинг ғалабасига қўл келди. Шунга қарамай, халқ оммаси ўз шаҳар ва қишлоқларини душмандан мардонавор ҳимоя қилди. Чингиз қўшини Бухорога бостириб кирганда 400 ватанпарвар Бухоро аркида туриб 12 кун давомида қаттиқ жанг қилади. Шаҳар оқсоқолларининг ҳиёнатига қарамай, самарқандликлар ҳам Чингиз қўшинига қарши узоқ ва шиддатли жанг қилдилар. Халқ қаҳрамони Темур Малик бошчилигида Хўжанд аҳолиси катта қаҳрамонликлар кўрсатди. Ўзининг даврининг Искандар деб атаган калтабин Хоразмшоҳ 1220 йилдаёқ қочиб кетади ва Каспий денгизининг Жануб томонидаги бир оролда касал бўлиб, хор-зорликда ўлиб кетади. Чингиз қўшинлари қаттиқ жанглардан кейин Термизни олгач, Шарқнинг энг йирик ва энг обод шаҳарларидан бири бўлган Урганчга қараб йўл олади. Хоразмшоҳнинг валиаҳди Жалолиддинга сарой аъёнлари ва аскар бошлиқларининг кўп қисми бўйин эмас эди. Шу боис Жалолиддин Темур Малик билан бирга кейинги ҳужумга ўтиш мақсадида Хуросонга қараб йўл олади. Чингиз қўшини шаҳарни қамал қилади, душман тўғонни очиб юбориб, Урганч сув остида қолади. Минглаб одамлар қаторида машҳур ватанпарвар Шайх Нажмиддин Кубро фожиали ҳалок бўлади. Жалолиддин Хуросон, Ҳинд дарёси атрофи ва бошқа жойларда Чингизхон қўшинларига қарши қаттиқ жанглар олиб боради. Жалолиддин 1221 йилнинг охирида Ҳинд дарёси бўйида бўлган сўнгги жангда енгилади, оиласини душман қўлида қолдиришни истамай, онаси, хотини ва бошқаларни дарё қаърига ташлайди, ўзи эса сузиб Ҳиндистон тупроғига ўтади. У 1224 йилнинг бошига қадар Ҳиндистонда бўлади, кейин Завкавказьега ўтиб, у ерда катта давлат қурмоқ учун жанглар олиб боради. 1231 йилда у Курдистон тоғларида ёлғизликда ҳалок бўлади. Чингиз қўшинларига қарши узоқ йиллар давомида мардонавор кураш олиб борган Темур Малик эса мағлубиятдан кейин бир сиқим ватан тупроғини олиб Шош ва Арабистонда бир неча йиллар дарвеш бўлиб юради. Охири ватанига қайтади ва мўғул қўшини қўлига тушиб ўлдирилади.
Феодал тарқоқлиги, давлат бошлиқларининг ноаҳиллиги ва айрим аристократ табақаларнинг хиёнати Чингизхоннинг Ўрта Осиёни босиб олишини хийла енгиллаштиради. Лекин мўғил истилочиларга қарши мардона курашган халқ оммаси руҳан мағлуб бўлмади. Бунинг ёрқин мисоли, жумладан, Бухоро ва унинг атрофида Маҳмуд Торобий раҳбарлигида 1238 йилда бўлиб ўтган шиддатли халқ қўзғолони бунинг далилидир.
Чингизхоннинг Ўрта Осиёни истило қилиши энг даҳшатли ва энг ёвуз тарзда амалга оширилди. Мўғил босқинчилигини ўз кўзи билан кўрган тарихчи Ибн ал-Асир (1160-1234) қуйидагиларни қайд этади: "Мўғил босқинчилари ҳеч кимга раҳм қилмас эдилар, хотинларни, эркакларни, болаларни шафқатсизлик билан ўлдирар эдилар, хомиладор хотинларнинг қорнини ёриб, туғилмаган гўдакларнинг бошини кесар эдилар. Уларнинг дастидан омон қолган шаҳар йўқ. Улар ҳамма жойни харб қилар эдилар, бирор нарсанинг олдидан ўтсалар уни талон-тарож қилар, кўзларига ёмон кўринган барча нарсани ёндирар эдилар". Тарихчи Рашидиддиннинг айтишига қараганда, Бухорони босиб олган Чингиз қўшинлари "шаҳарнинг омборхоналарини очиб, ғаллаларни ташиб олдилар. Битма қуръонлар сақланадиган сандиқларни отларига охур қилдилар..." Мирхонднинг "Ревзатул-сафо" ("Софлик боғи") асаридаги маълумотга қараганда, улар Нишопур ва унинг атрофидагина бир йўла бир миллион 47 минг кишини қириб ташлаганлар. Чингиз истилоси Ўрта Осиё аҳолисини камайтириб, ишчи кучининг катта қисмини барбод қилди, кўп кишиларнинг турли ўлкаларга бош олиб кетишларига сабаб бўлди. Ўрта Осиё Чингизнинг ўғли Чиғатой ҳукмронлик даврида ҳам, ундан кейин ҳам ўзини ўнглолмади.
Чингиз мўғил халқининг ҳам иқтисодий-маданий тараққиётга катта талофат етказди, Мўғилистон аҳоли ҳам уруш-юришлар оқибатида қирилиб, камайиб кетди.
Чингизхон истилосининг оғир оқибатлари, халқнинг босқинчиларга қарши қаҳрамонона кураши бадиий адабиётда, жумладан, халқ яратган оғзаки адабиёт асарларида ўз ифодасини топди. Ўзбек халқи бу истилога бўлган ғазаб-нафратини ифодаловчи, босқинчиларга қарши курашини тасвирловчи афсоналар, эртаклар яратди.
Мўғил босқинчиларига қарши халқ қаҳрамонлик курашини, ватан хоинларига қарши унинг нафратини яққол ифодаловчи асарлардан бири "Гулдурсин афсонаси"дир. Рус археологи С.П.Толстов қадимги Хоразм бўйлаб текширув ишлар олиб борар экан, Қорақалпоғистон территориясидаги Гулдурсин харобасини ўрганиб, бу жойнинг номи билан қизиқади. Бу афсона чет эл босқинчиларига қарши мардона кураши, истилочилар ва ватан хоинларига қарши мисилсиз нафрат-ғазаб ўз ёрқин ифодасини топган.
Чингизхоннинг истилоси ёзма адабиётнинг тараққиётига ҳам салбий таъсир этди. Истилочилар нодир маданият ёдгорликларини, жумладан санъат ва адабиёт асарларини йўқ қилиб, емириб ташладилар. Мактаб ва мадрасаларнинг кўпи ер билан яксон қилинди, саводсизлик, жаҳолат ниҳоятда кучайиб кетди. Илм-фан, санъат ва адабиёт аҳлининг бир қисми жангларда ҳалок бўлди, қириб ташланди, бир қисми асир қилинди. Истило натижасида олимлар, санъаткорлар ва ёзувчиларнинг бир қисми эса бошпана излаб бошқа ўлкаларга кетишга мажбур бўлдилар. Аслида шаҳрисабзлик буюк шоир Хисрав Деҳлавий "Қалби соф кишиларнинг Ҳиндистонга юз ўгириши бежиз эмас" деганидек, мўғил истилоси туфайли Ўрта Осиёнинг кўпгина олимлар, санъат ва адабиёт аҳиллари Ҳиндистонга қараб йўл олади. Масалан, бухоролик шоир, адиб ва адабиётшунос Муҳаммад Авфий, тошкентлик шоир Зиё Наҳшабий ва бошқалар Ҳиндистонга бориб, ўша ерда ижодий иш билан шуғулланадилар. Шунингдек, айрим олимлар, санъаткорлар ва ёзувчилар Эронга, Туркияга, Мисрга ва бошқа мамлакатларга борадилар. Жумладан шоир Камол Хужандий, Носир Бухорий в.б. Эронга бориб, ўша ерда турғун бўлиб қолган. Камол Хужандий кўпгина асарларини Эрон Озарбайжонининг пойтахти Табризда ижод этган эди.
Ўрта Осиёлик олимлар ва ёзувчилар бошқа мамлакатларда туриб бўлса ҳам ўз халқларнинг маданияти ва адабиёти тараққиётига хизмат қилдилар. Шу билан бирга, улар ўзларига иккинчи ватан бўлиб қолган мамлакат халқлари маданияти равнақига бир неча тилда ижод эта бошладилар. Масалан, асли балхлик бўлган Жалолиддин Румий Кичик Осиёга бориб форс-тожик тилидагина эмас, балки турк тилида ҳам асарлар яратади. Ҳисомиддин Осимий форс-тожик тилида, туркий тилда ва араб тилида ижод этди.
Мўғиллар истилоси ва истибдоди диний мавзуни, тасаввуф тариқатининг кенг тарқалишига сабаб бўлди. Жалолиддин Румий ижодида бу ҳол кўзга ташланади. Саъдий Шерозий ижодида ҳам тасаввуф ғоялари кўзга ташлана бошлади. Асарларда дунёвий йўналиш Паҳлавон Маҳмуд ва Бадриддин Чочий ижодида яққол кўринди.
XIII асрнинг охири XIV асрнинг бошларидан эътиборан мамлакат ҳаётида маълум жонланиш бошланганлиги кўзга ташланади.
XIV асрнинг ўрталарига келиб Ўрта Осиёнинг Самарқанд, Бухоро каби шаҳарлар ва шаҳарга яқин турган қишлоқларда ҳунармандчилик бирмунча ривожланди. Савдо карвони йўлида жойлашган Урганч бу даврда ўзининг кўпгина қадимий анъаналарини тиклаб олди.
Сиёсий ҳаётдаги мураккаб шароит заминида диний адабиёт анча чуқур томир отган эди. Агар мўғил ҳукмронлари саройларида ўрнашиб олиб, хонларга нисбатан маддоҳлик йўлига кириб кетган шоирлар "Чингизнома"лар яратиш билан машғул бўлсалар, диний шоирлар "қиёмат яқинлигидан" башорат қилиб ёзилган асарлар билан майдонга чиқдилар. Шу нарса характерлики, бу даврда диний мавзудаги асарлар ғоявий йўналиш жиҳатидан бир-бирига уйғунлигидан ташқари сюжет, образлар, умуман тасвир объекти томонидан яратилган. "Китоби жумжума" (1360/70)даги мотивларни "Наҳжул фородис"да ёки "Муинул мурид" асарларида учратиш мумкин. Али ибни Маҳмуд "Наҳжул фородис"да XIII-XIV асрлар диний адабиётида кенг тарқалган ҳадис ва оятларни шарҳлаш билан бирга ўшаларга мувофиқ равишда ривоят ва афсоналар қўллайди, улардан ислом фалсафасига оид хулосалар чиқаради. Асар тўрт қисмдан иборат бўлиб, ҳар бир қисм ўз навбатида бир неча бобга бўлинади. Масалан, биринчи қисмда пайғамбарларнинг фаолиятлари, уларнинг оилавий ҳаётига оид бўлган воқеалар, сўнгра пайғамбарга "ваҳий" келиши, Муҳаммаднинг Маккадан Мадинага ҳижрати, Муҳаммад пайғамбарнинг меърожи ва вафоти тафсилотлари билан тасвирланади.
XIV асрда диний мавзуда яратилган асарлардан яна бири "Муинул мурид" китобидир. 1313 йилда Хоразмда яратилган бу асарнинг муаллифи Шайх Шарифий исломият билимларини шеърий шаклда, арузнинг мутақариб баҳрида ифода этган. Бу асар "Наҳжул фародис" каби Олтин Ўрда ўзбекларининг тил хусусиятларини ўрганиш жиҳатидан аҳамиятлидир. Асарнинг ягона нусхаси Туркияда, Бурса кутубхонасида сақланади.
XIV аср ўзбек адабиётида диний-мистик йўналишга қарама-қарши ўлароқ дунёвийлик кенг кўламда тараққий этди. Реал дунё билан боғланиш реал инсоннинг ҳаётий кураши ва орзуларини куйлаши бу адабиётнинг ғоявий заминини ташкил этар эди. Дунёвий адабиёт аввало реал ҳаёт, реал инсонга диққатни қаратиш билан ижтимоий фикр тараққиётида муҳим ижобий роль ўйнади. Шу тарзда XIII-XIV асрлар адабиётида дунёвий тематиканинг тобора кенгайиб бориши шу даврга қадар мавжуд жанрларнинг такомили, янги бадиий шаклларнинг ривожланишига олиб келди. Жумладан, бу асарлардаги адабий ҳаёт ғазал, қасида, рубоий, соқийнома, маснавий анча кенг томир отди.
Ўзбек адабиёти тарихида ғазалнинг кенг тарқалиши XIII-XIV асрларга тўғри келади. Бу давр учун ҳатто "нома"лар (Хоразмийнинг "Муҳаббатнома"си) таркибида ҳам ғазални сингдириб юбориш ҳоллари характерлидир.
XIV аср ўзбек адабиётининг йирик ғазалнависларидан бири Сайфи Саройи эди. XIV асрда яшаб ижод этган Мови Абдулмажид, Мавлоно Хожа Исҳоқ Хоразмий, Туғли Хожал, Аҳмад Хожа ас Саройи, Мавлоно Имод Мавлоний, Мавлоно Қози Муҳсин Хожамий каби назм соҳибларининг туркий тилида битилган ғазаллари ҳам бу фикрни яна бир карра далиллайди.
XIV асрда яратилган қасидалар бизгача жуда кам етиб келган. Биз Мавлоно Абдулмажид Пур Баҳоий қасидалари ҳақидаги маълумотлар асосида бу даврда қасидачиликнинг ҳам маълум тараққиётини кузатамиз.
Рубоий XIV аср ўзбек адабиётида анча кенг тарқалган жанрлардан бири эди. Сайфи Саройи, Мавлоно Хожа Исҳоқ ижодий мерослари орасида бирмунча рубоийлар мавжудлигидан ташқари "Қиссаи Рабғузий" асарининг таркибида ҳам рубоий шаклига яқин бўлган парчаларнинг учраши бу давр адабиётида рубоий билан бирга, XIV асрда Хоразмда яшаб ижод қилган файласуф шоир Паҳлавон Маҳмуд ижодида рубоий жанрининг етакчи ўрин эгаллаганлиги назарда тутилса, XIV аср лирикасининг бой манзараси янада равшан бўлади. Қалам соҳиблари лириканинг деярли барча шаклларига мурожаат этганлар. Уларнинг асарлари ўртасида ўзбек, форс-тожик, ҳатто араб тилидан фойдаланиб яратилган муламма (ширу шакар)лар мавжуд. Ўзбек ва араб тилларида яратилган мухаммас намунаси "Қиссаи Рабғузий"да ҳам учрайди. XIII-XIV асрларда яшаб ижод қилган Пур Баҳоий, Муҳаммад ас-Самарқандий каби муаллифларнинг бир йўла тўрт тилда: ўзбек, форс-тожик, араб ва мўғил тилларида муламма яратилганликлари тўғрисида маълумот бор.
Ўзбек адабиётида масалчилик энг қадимги жанрлардан саналади. Кўпроқ халқ поэтикаси ижод маҳсули бўлган бу жанр намуналари XIV аср адабиётида ҳам муносиб ўрин эгаллади. Мавлоно Хожа Исҳоқ Хоразмий қасида ва ғазаллар билан бир қаторда чуқур сатирик характерга эга бўлган масалалар ҳам яратди. "Қиссаи Рабғузий" асаридаги кўпгина ҳикоятлар ўз йўналиши билан Шарқ адабиёти учун хос бўлган масалаларни эслатади.
XIV аср ўзбек адабиётида севги мактублари асосида яратилган "Муҳаббатнома" асари алоҳида ўринга эга. Шарқ адабиётида XII-XIV асрларга оид "Қобуснома", "Муҳаббатномаси соҳибдилон" ва туркий "Ҳикоятнома" асарларидан фарқли равишда Хоразмийнинг "Муҳаббатнома"си севги мактублари мажмуаси бўлиб, ундаги мактублар кўп жиҳатдан "Хусрав ва Ширин", "Лайли ва Мажнун" достонлари таркибидаги ошиқ-маъшуқлар ўртасидаги номаларни эслатади. Ўзбек адабиёти тарихида ана шундай нома жанрининг шаклланиши ва тараққиёти XIV асрдан, Хоразмийнинг "Муҳаббатнома"сидаги бошланган кўринади. Кейинчалик бу жанр "Таашуқнома", "Даҳнома" каби асарларда ўз давомини топди.
XIV асрда бир қатор достонлар ҳам майдонга келди. Бу даврда яратилган достонлардан бизгача Сайфи-Саройининг "Сухайл ва Гулдурсун", Қутбнинг "Хусрав ва Ширин" асарлари етиб келган. Бу достонларда қаҳрамонларнинг романтий кайфиятларини ифодалаш орқали энг ҳаётий масалалар ҳақида баҳс этилади. "Суҳайл ва Гулдурсун" ҳамда "Хусрав ва Ширин" Хоразмийнинг "Муҳаббатнома"си билан бир қаторда ўзбек адабиётида лиро-эпик жанр тараққиётида муҳим ўрин тутади.
XIV аср муаллифларидан Имод Мавлавийнинг ҳам достоннавислигидаги маҳорати ҳақида маълумот мавжуд. Афсуски, бу шоирнинг асарлари бизгача тўлиқ етиб келмаган.
XIV аср ўзбек адабиётида бадиий наср ёдгорлигининг намунаси Рабғузийнинг "Қиссаи Рабғузий" асаридир. Тарихда кўпроқ диний мазмундаги асарлар, диний афсона ва ривоятлар наср билан ёзилади, деган ақида ҳукм суриб келар эди. Биз XIV асрда майдонга келган "Қиссаи Рабғузий" асарида дунёвий мавзуларнинг қаламга олганлиги, инсон ва унинг ҳаёти билан боғлиқ бўлган тафсилотларни кичик-кичик ҳикоялар воситасида маҳорат билан ифодаланганлигини кўрамиз. "Қиссаи Рабғузий"даги сатирик йўналиш Аҳмад Урганчий ва Хожалий асарларида ҳам учрайди.
Паҳлавон Маҳмуд XIII асрнинг иккинчи ярми ва XIV асрнинг бошларида яшаб ижод этган мутафаккир-файласуф шоирдир. У 1248 йилда Хива яқинида туғилди. У кураш тушишга моҳир бўлгани учун "Паҳлавон Маҳмуд" номи билан машҳур бўлган. Бир жангда Ҳиндистон шоҳи Рой Ропайни ўлимдан қутқариб қолади, бунинг эвазига қачонлардир Ҳиндистонда асир тушган хоразмликларни озод эттиради. Оташин ватанпарвар Хева яқинида Чингизхон қўшинига қарши жангда ҳалок бўлган. Хоразм аскарларининг қабри устига мақбара қурдиради. Унинг асосий касби пўстиндўзлик, телпакдўзлик эди. У Умар Хайёмнинг изидан бориб форс-тожик тилида рубоийлар битди. Шамсиддин Сомибекнинг "Қомусул - аълам" ("Атоқли кишилар қомуси") ва Лутф Алибек Озарнинг "Оташкадаи Озарий" асарларидаги маълумотларга қараганда, у "Канзул - ҳақойиқ" ("Ҳақиқатлар хазинаси") номли бир маснавий ҳам яратган Паҳлавон Маҳмуд 1326 йилда Хевада вафот этган. Шоирлари уни Хевадаги пўстиндўзлик ишхонаси атрофига дафн этадилар. Кейинчалик унинг қабри устига муҳташам бир мақбара қурилади. Унинг бизга қадар бир неча юз рубоийси етиб келган.
Гуркираган олов-дилим йўлдоши,
Тўлқин урган дарё - кўзларим ёши.
Кўзагорлар ясаётган ҳар кўза -
Кўҳна дўстлар хоки - қўли ё боши.


Уч юз Кўҳи Қофни келида туймоқ
Дил қонидан бермоқ фалакка бўёқ,
Ёинки бир аср зиндонда ётмоқ -
Нодон суҳбатидан кўра яхшироқ.
Мўғил истилоси даврида бошқа ўлкаларга кетиб, у ерда турғун бўлган ижодкорлардан бири Бадриддин Чочийдир. У 1285 йилда Чочда (Тошкентда) туғилди. Самарқанд, Бухорода таҳсил олади. У 1332-1333 йилларда Маккадан қайтишда Деҳлига тушиб, у ерда қолиб кетган. Тўғулуқ Муҳаммад саройида хизмат қилган форс-тожик тилида ижод қилган. 6 минг байтли лирик девон тузган. Шунингдек, Бахтовархоннинг "Меръотул - олам" ("Олимнинг кўзгуси") асарида берилган маълумотга кўра, у 35 минг байтли "Шоҳнома" ҳам яратган. Лекин бу асар топилмаган. Унинг бизгача сақланиб қолган 1343-1344 йилларда яратилган "Шарқи қасоиди Бадри Чочий" асари бор. Бадриддин Чочий Садриддин Айнийнинг "Намунаи адабиёти тожик" (Самарқанд-Москва, 1926 йил)да таъкидлаб ўтишига жуда мураккаб услубда шеър битган. Машҳур ҳинд олими "Ғиёсул-луғат" китобининг муаллифи Ғиёсиддин бинни Жалолиддин Мустафо 1840-1841 йилда Бадриддин Чочий асарларини китобхонларга етказиш мақсадида уларга шарҳ сифатида "Кашфул-асрор" ("Сирларнинг очилиши") асарини ёзган.
Бадриддин Чочий буюк сўз санъаткоридир. Унинг шеърлари чуқур социал-фалсафий мазмуни, юксак бадиийлиги билан характерланади. Бадриддин Чочий мероси ҳали етарлича, тўлиқ ўрганилган эмас.</sup>