Adabiyotshunoslik

Qiyoslash tipologiyasi – umumiy xususiyatlariga ko‘ra 
(bitta til oilasiga kirishi, janr, etnik xususiyatlariga ko‘ra) u 
yoki bu adabiyot namunalarining qiyoslanishi. Tipologiya 
natijasida ayrim til va adabiyotga xos umumiy qonuniyatlar 
shakllanadi.
Motiv – psixologiyada biron xatti-harakatga turtki beruv-
chi sabab, adabiyotda syujetning takrorlanuvchi unsuri. 
Masalan, muhabbat motivi, do‘stlik motivi. Adabiy tushuncha 
sifatida birinchi marta A.N.Veselovskiyning «Syujetlar poeti­
kasi» (Поэтика сюжетов, 1906) asarida ilmiy jihatdan asos­
langan. Olimning fikricha, motivlar kombinatsiyasi syujetni 
yuzaga keltiradi.
Adabiy arxetip – badiiy asarlarda ko‘p uchraydigan va tak­
rorlanadigan obrazlar, syujetlar, motivlar. Masalan, detektiv 

---

148
149
asarlarda qotil va maqtul obrazi, xazina izlash syujeti, muhab­
bat motivi va h.k.
Sayyor syujetlar – bir xalq adabiyotidan boshqa bir xalq 
adabiyotiga, ayniqsa, folkloriga ko‘chib yuruvchi syujetlar. 
Masalan, uch og‘ayni botirlar, uyqudagi malika, sirli orol bilan 
bog‘liq syujetlar. Atama birinchi marta nemis olimi T.Benfey 
tomonidan qo‘llanilgan. U 1859-yilda hind adabiyoti mum­
toz namunasi «Panchatantra»ni o‘rgana turib, undagi har 
bir hikoyatga adabiy parallel, ya’ni boshqa xalqlar adabiyoti­
da shunga o‘xshash syujet topadi va syujetlar migratsiyasi 
(ko‘chishi) haqidagi nazariyani yaratadi. Sayyor syujetlarni 
adabiy hodisa sifatida o‘rganish, Sharq va G‘arb adabiyoti alo­
qalarini yoritish maqsadida T.Benfey «Orient und Occident» 
deb nomlangan davriy jurnal chiqara boshlaydi. Uning bu 
boradagi nazariy qarashlarini rus olimi V.M.Jirmunskiy da­
vom ettirgan
1
. Sayyor syujetlarni kuzatish asosida turli mil­
lat adabiyotlarida yaratilgan nasr va nazm namunalarini keng 
o‘rganish, adabiy hamkorlikning muhim jihatlarini aniqlash 
mumkin.
1 
Жирмунский В.М. Сравнительное литературоведение: Восток и Запад. – Л.: Наука, 1979.