Adam Smitni "xalqlar boyligi"

Yakuniy imtihon savollari
Adam Smitni “xalqlar boyligi” asarining mazmuni
(Smitning "Millatlar boyligi" ning markaziy tezisi shundan iboratki, bizning shaxsimiz o'z manfaatlari natijalarini jamiyat foydasiga, ya'ni uning "ko'rinmas qo'li" deb nomlangan natijalarga erishishi kerak. Bu iqtisodiyotda mehnat taqsimoti bilan birgalikda bozor mexanizmi orqali barqarorlik va farovonlikni ta'minlaydigan o'zaro bog'liqlik tarmog'ini keltirib chiqaradi. Smit hukumatning bozor faoliyatiga aralashishini rad etadi va buning o'rniga davlatlar faqat uchta funktsiyani bajarishi kerak: milliy chegaralarni himoya qilish; fuqarolik qonunlarini ijro etish; va jamoat ishlarida qatnashish (masalan, ta'lim)."Xalqlar boyligi" - bu erkin bozor iqtisodiyotining paydo bo'lishini ifodalovchi seminal kitob, ammo bu xatolarsiz emas. Unda narxlash bo'yicha tegishli tushuntirishlar yoki qiymat nazariyasi yo'q va Smit samarasizlikni sindirish va yangi bozorlarni yaratishda tadbirkorning muhimligini anglay olmadi. Adam Smitning erkin bozordagi kapitalizmiga qarshi bo'lganlar ham, unga ishonuvchilar ham "Millatlar boyligi" da belgilangan doiraga qo'shilishdi. Har qanday yaxshi nazariya singari, erkin bozor kapitalizmi ham har bir islohot bilan kuchayib boradi, xoh do'stining qo'shilishi yoki dushmanning hujumi.)
“Iqtisodiy ta`limotlar tarixi” fanining predmeti va vazifalari
(Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti bo’lib, ma’lum davrlardagi u yoki bu ijtimoiy qatlamlar, insonlar manfaatini ifoda etuvchi iqtisodiy g’oyalar va ijtimoiy konsepsiyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va almashinuvining tarixiy jarayoni hisoblanadi)
“Iqtisodiy ta`limotlar tarixi” fanining o`rganish metodologiyasi
(Metodik jihatdan bu fan iqtisodiy tahlilning ilg’or metodlari yig’indisidan iborat bo’lib, tarixiy, induksiya, mantiqiy abstraksiya va boshqa usullardan keng foydalanadi)
Sharq iqtisodiy g`oyalari nazariyasi
(Qadimgi Hindistondagi iqtisodiy g’oyalar, Qadimgi Hindiston tabaqaviy jamiyarga asoslangan quldorlik davlati bo’lgan.
“Avesto” boshidan oxirigacha yer yuzida adolat qaror topishi uchun kishilarning rangidan, tilidagi va urf-odatlaridagi farqlaridan qat’iy nazar ularning ro’shnoli hayoti uchun kurashuvchi jasur, halol, pok insonlarni shakillantirish va tarbiyalash g’oyasi bilan sug’orilgan. “Avesto” boshidan oxirigacha yer yuzida adolat qaror topishi uchun kishilarning rangidan, tilidagi va urf-odatlaridagi farqlaridan qat’iy nazar ularning ro’shnoli hayoti uchun kurashuvchi jasur, halol, pok insonlarni shakillantirish va tarbiyalash g’oyasi bilan sug’orilgan Konfutsiylik ta’limotida insonparvarlik, odob qoidalari, fazilat tushunchasi muhim o’rin egallaydi.Insonparvarlik tushunchasiga ko’ra, odamlar axloqiy va ijtimoiy munosabatlarda yoshi ulug’, mavqei baland kishilarni hurmat qilishlari, podshohga sadoqatli bo’lishlari kerak.)
Yetakchi g’arb olimlari iqtisodiy ta`limoti
(Yetakchi g’arb olimlari ko’p hollarda bir nechta buyuk shaxsning g’oyalariga alohida urg’u berishadi: bu Smit, Marks, A.Marshall va Keynsdir)
“Iqtisodiy ta`limotlar tarixi” fanini boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog`likligi
(Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fani «Iqtisodiy nazariya» fani bilan chambarchas bog’liq, lekin undan katta farq qiladi. «Iqtisodiy nazariya» fanida eng muhim iqtisodiy kategoriyalarning so’nggi davr uchun tahlili beriladi, ammo bu nazariyalar har doim ham turg’un bo’lmaydi va vaqt davomida, ayniqsa keskin o’zgarishlar davrida evolyusiyada bo’ladi. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanida ayrim olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g’oya, qarash, nazariya, qonun, ta’limot, konsepsiyalar insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqtai nazaridan tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi. Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa iqtisodiyot nazariyasi fani bilan bevosita bog’liq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil harakterga ega. Bu fanni o’rganish orqali ekonomiks, xalq xo’jaligi tarixi, iqtisodiy tarix va iqtisodiy konsepsiyalar hamda aniq iqtisodiy predmetlarni o’zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o’zgarishning shart-sharoitlari va oqibatlarini taxlil etishga katta ko’mak beradi)
Marjinalizm iqtisodiy ta`limoti
(Marginallik - bu ishlab chiqarilgan, sotilgan va hokazo tovarlar sonining ko'payishi natijasida olingan qo'shimcha foydalanish va ularning talab va iste'molchilar tanloviga qanday bog'liqligini o'rganish. Ba'zi bir iqtisodchilar buni iqtisodiyotning mavhum sohasi deb bilishadi, chunki uni o'lchab bo'lmaydi. Zamonaviy marjinalizm nazariyalari psixologiyaning ta'sirini o'z ichiga oladi va xatti-harakatlar iqtisodiyotiga yaqinlashadi. Marjinalizm iste'molchilarga ma'lum narxlar bilan bozorda oqilona qarorlar qabul qilish nuqtai nazaridan foydaning yuqori darajasi, marjinal foyda, almashtirishning cheklangan stavkalari va imkoniyatlar narxi kabi mavzularni qamrab oladi. Ushbu sohalarni barchasini moliyaviy va iqtisodiy rag'batlantirishga oid mashhur fikr maktablari deb hisoblash mumkin)
Sharq iqtisodiy ta`limotlar tarixi
(Qadimgi Sharqdagi iqtisodiy g'oyalar.Iqtisodiy fan manbalarni avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi bo’lgan qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to’g’ridir. Iqtisodiy g’oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo’lishi bilan bog’langan ammo hozirgi paytda qo’l yozmalarda aks ettirilgan g’oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta’limotlar tarixi quldorlik jamiyati paydo bo’lishi bilan bog’lanadi. Dastlabki quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlagan joylarda, Mesopatomiya (Tigr va Evfrat daryolari oralig’ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga kelgan. Hindistondagi iqtisodiy g’oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik “Artxashastra”dir. Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo’yilgan. Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g’oyalari Konfutsiy yoki Kun-Tszi va boshqa iqtisodchilarning asarlarida jamlangan bo’lib, tabiiy huquq nazariyasi ilgari surilgan. Ularda mehnat tahsimoti, davlatning roli, xalq boyligi va hunarmandlar mulki o’rtasidagi bog’lanish, iqtisod va qonun masalalariga bag’ishlangan. Respublikamiz olimlarining tadqiqotlariga ko’ra, Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo’lgan “Avesto”da ham muhim iqtisodiy fikrlar bayon etilgan. Jumladan sun’iy sug’orish asosida dehqonchilik yuritish, ona tabiatni e’zozlash, hayvonlarni asrash, noo’rin so’ymaslik, unga zulm qilmaslik, tuproq sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalgi XI ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida voqealarni aks ettirgan va juda qadimiy yodgorlikdir.)
Marksizm na`zariyasi
( K.Marks 1818-1883 Huquqshunos Mashhur asar “Kapital”Marksistik iqtisodiyotga ko'ra, masalan, narsaning qiymati uni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan mehnat miqdori bilan belgilanadi (qiymatning mehnat nazariyasi), shuning uchun ishchi ishlab chiqaradigan mahsulot va uning Ish haqi o'rtasidagi farq shakl hisoblanadi ortiqcha qiymat deb nomlanuvchi to'lanmagan ishning, bu bilan kapitalist darslar kurashida ishlab chiqarish vositalari egalari (burjuaziya) va ishchilarga (proletariat) duch keladigan ekspluatatsiya sxemasida qoladi.)
Fiziokratizm iqtisodiy ta`limoti
(Fiziokratlar maktabi feodalizmdan kapitalizmga o'tish davrida rivojlandi, bu iqtisodiy yo'nalish Fransiyada vujudga keldi va bu tasodifiy emas edi.Asosan mayda dehqon xo'jaliklaridan iborat Fransiyada yangi, nisbatan samarali kapitalistik sinf - fermerlar ham paydo bo'lib, tobora rivojlandi. Islohotlarni amalga oshirish sust bordi, feodal majburiyatlar tobora oshdi. Oqibatda dehqonlarning norozilik harakati kuchaydi. Mamlakatning moliyaviy ahvoli fojiali edi. Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining rivoji feodal iqtisodiy munosabatlar bilan qarama-qarshilikka uchradi. Burjua inqilobiga olib keladigan omillar ko'paydi. Feodal tuzumga qarshi kurash g'oyasi fiziokratlar va ularning asoschisi F.Kenening iqtisodiy ta'limotida asosiy o'rinni egalladi. Bu ta'limot fermerlar sinfini himoya qildi, ishlab chiqarishni, asosan qishloq xo'jaligini mamlakatni og'ir ahvoldan chiqarishning bosh yo'li deb belgiladi. Tabiiy qonun-qoidalarga amal qilish kerakligi, shu yo'l bilan mamlakat boyligini orttirish mumkinligi ko'rsatib berildi.)
20-asr oxirlardagi iqtisodiy islohotlar
(20-asr oxiri va 21-asr boshlaridagi I.i. umumbashariy boʻlib, de-yarli hamma mamlakatlarda oʻtkazildi. Bozor iqtisodiyoti qaror topgan mamlakatlarda I.i. iqtisodiyotni erkinlashtirishga qaratilgan boʻlib, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash, iqtisodiyot subʼyektlari mustaqilligini kuchaytirish, monopoliyalar faoliyatini nazorat qilish, erkin narxlarga yoʻl berish, xullas bozor mexanizmining toʻlaroq amal qilishiga sharoit yaratib berishga qaratildi. Birinchi yoʻnalish boʻyicha milliy pulni muomalaga kiritish, mustaqil bank, byudjet va soliq ti-zimlarini joriy etish, bojxona xizmatini tashkil qilish va milliy iqtisodiy chegaralarni oʻrnatish, i.ch. tuzilmasini oʻzgartirish kabilar amalga oshirildi. Ikkinchi yoʻnalish boʻyicha mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish, bozor in-fratuzilmasini yaratish, rejali davlat narxlaridan erkin bozor narxlarga oʻtish, agrar sohadagi oʻzgarishlar, tashki iqtisodiy faoliyatni bozor talablariga mos ravishda qayta qurish, monopoliyalarni cheklash, chetdan kapital kiritishni ragʻbatlantirish kabi choratadbirlar joriy etildi)
Alisher Navoiyning iqtisodiy ta`limotlar tarixidagi o`rrni
(Navoiy shaxsning tarixdagi roliga katta e’tibor berib, mamlakat iktisodiy axvoli shu mamlakat xukmdorining akl-idroki va kobiliyatiga boglik deb xisoblaydi. Agar mamlakat xukmdori fanlarni, ayniksa, iktisodiyot, tarix, falsafa va siyosiy fanlarni mukammal bilsa, u boshkarayotgan mamlakat kashshok va xarob buladi, deydi. Navoiy boshsiz tana bulgandek, podshosiz davlat xam bulmaydi, deb tarixda realist sifatida nom qoldirdi.)
Sohibqironing davlatni boshqarishdagi xususiyatlari
(Birinchi vazir mamlakatdagi muxim ishlarni, kundalik muammolarni xal kilgan, raiyat axvolini kuzatgan, viloyatlardan olingan xosil, solik, ulponlarni taksimlagan,
Ikkinchi vazir sipox vaziri xisoblanib, sipoxiylarni maoshlari va tanxo (bu yerda – toju-taxt uchun kilgan xizmatlari evaziga beriladigan in’om ma’nosida) larni boshkargan.
Uchinchi vazir esa egasiz kolgan, ulib ketgan va kochganlarga tegishli mollarni, kelib-ketayotganlar, savdogarlar mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvasini boshkarib, bularning barchasi tuplangan daromadlarni omonat tarzida saklagan. Agar goyib bulganlar va vafot etganlarning mol-mulki bulsa, ularni uz merosxurlariga topshirgan.
To’rtinchi vazir saltanat ishlarini yurituvchi vazir bo’lib, u saltanatdagi jami idoralarning kirim-chikimlari, xazinadan sarf kilingan xarajat, xatto otxona va saroydagi boshka jonzodlarga kilingan xarajatlardan ogox bo’lib borgan. Vazirlar Devonbegiga buysingan.)
“Temur tuzuklarida” Sohibqiron iqtisodiy talimotlar
(Tuzuklarda uqtirilishicha, soliq to’lovchilarga to’lovning o’zlariga qulay bo’lgan bir qancha muqobil usullaridan foydalanishlariga imkon berilgan: «Bordi-yu, raiyat hosilni uchga ayirishga rozi bo’lmasa, u chog’da hisobga olingan ekin yerlarni birinchi, ikkinchi va uchinchi jarib ekin yer qilib ajratsinlar. Birinchi jaribdan (olingan hosilning) uch xarvori, ikkinchi jaribdan ikki xarvor, uchinchi jaribdan bir xarvorini yig’ib olsinlar. Buning yarmini bug’doy, yarmini arpa hisoblab, hosilning yarmini olsinlar. Agar raiyat bu yo’sinda soliq to’lashga rozi bo’lmasa, u holda bir xarvor bug’doyiga besh misqol kumush, bir xarvor arpasiga ikki yarim misqol kumush miqdorida narx qo’ysinlar. Yana qal’a foydasiga beriladigan tortiqni ham bunga qo’shib qo’ysinlar. Shulardan boshqa, qo’shimcha tarzda, ulardan hyech qanday oliq-soliq talab qilmasinlar» . Demak, yer egasi soliqni pul hisobida to’lashga rozi bo’lsa, unda hosilning bir qismi bozor narxi hisobida pulga chaqilgan. Shuningdek, g’alla g’aram qilinmasdan burun soliq to’plash qat’iy man etilgan edi. Soliq muayyan uch muddatda: saraton (iyun-iyul), sumbula-mezon (avgust-sentyabr) va qavs (noyabr oylarida) to’lanar edi)
Amir Temur davridagi iqtisodiy islohotlar
(Amir Temur (1336-1405) davlat va iktisodiyotni boshkarishda uziga xos maktab yaratgandi. Soxibkiron davlatida devoni buzurg (bosh vazir)dan tashkari xar bir viloyatda Devon deyiluvchi boshkarma bulgan. U davlatning butkul ishlarini: solik yigish, tartib saklashni, ijtimoiy binolar – bozorlar, xammomlar, yullar, suv inshootlari tarmoklarini nazorat kilardi. Xalkning xulk axloki kuzatib turiladi. Uning xodimlari vakti-vakti bilan surok, tekshirish taftish va tergov ishlarini olib borishardi. Ayniksa, toshu-tarozu tugriligi, odil baxo tekshirilgan, kallob va tovlamachilar kat’iy jazolangan, eng muximi bu ish tuppa-tugri bozorda, xalk oldida amalga oshirilgan. Savdogarlarga olib kelingan mol ustiga 10 foiz narx kuyish mumkin bulgan. Temur saltanatini idora kilish uchun turli vazirlar faoliyat kursatgan. Shunday vazirlardan birinchisiga yer soliklari, boj, ulpon-solik undirish xamda mirshablik yumushlarini boshkarish yuklatilgan. Bu vazir mamlakatdagi muxim ishlarni, kundalik muammolarni xal kilgan, raiyat axvolini kuzatgan, viloyatlardan olingan xosil, solik, ulponlarni taksimlagan)
Amir Temur davridagi davlatni boshqarish tartibi