Adamzat tariyxinin’ millionlag'an jillarin alg'ashqi ja'miyet du'zimi

Adamzat tariyxinin’ millionlag'an jillarin alg'ashqi ja'miyet du'zimi
quraydi. Wonin' yen' da'slepki basqishi’ ― alg'ashqi toda‖ dep atalg'an. Al
wonnan son'g'i basqishi ―ruwshiliq ja'ma'a'ti‖ da'wiri dep u'yrenilmekte.
A’yyemgi tas da’wirinin’ poleolit u’lken u’sh da’wirge bo’linedi. Bul
da’wirdegi miynet qurallari tiykarinan tastan bolg’an.
Olduvey 3-2,5-700 min’ jil burun
Ashel-700-150 min’ jil burun
Muste 160-120 min’ jil burun

Worta Aziya aymag’inda to’mengi poleolit da’wirine jatatug’in

adamlardin’ su’yek qaldiqlari yele ushirasqan joq. Biraq ayirim ilimpazlar
to’mengi poleolit da’wirine jatatug’i’n Selung’ir qonisinan tas qurallar menen
adam su’yegine uqsas su’yekler tabilg’anin aytadi. Qaraqalpaqstanli
arxeologlardin’ U'stirt jaziqlig'in izertlewler barisinda tapqan wolja-buyimlari bul
u'lkede ashel da'wirinin' son'g'i basqishinda a'yyemgi babalarimizdin' jasag'anlig'in
tastiyiqlap wotir. Bul Qaraqalpaqstandag'i yen’ yerte tas da'wiri. Wol Aral a'tirapi
xaliqlarinin’ yen' uzaq da'wirin wo'z ishine alg'an tariyxiy basqish.
Alimlardin' aniqlawi boyinsha bul tariyxiy da'wir 160-100 min' jilliqlardi wo'z
ishine qamtiydi. Biraq soni aytiwimiz kerek yelege shekem bul araliqta Ustirt
jaziqlig’inda jasag'an adamlardin' su'yeklerinin' qaldiqlari yele tabilg'an joq.
Alimlardin' pikiri boyinsha U'stirt jaziqlig'inda jasag'an a'yyemgi babalarimiz jil
ma'wsimine qarap waqitsha turg'an. Bul da'wirde jasag'an adamlardin' waqitsha
ma'kan jaylari U'stirt jaziqlig'indag'i YESEN 1,2 yestelikligi bolip, wol taw
jinislarinin’ ha'k tas qaldiqlarinin' betine jaylasqan ustaxana wonin’ qaldiqlari
bu’gingi ku’nge shekem saqlanip qalg’an. A’yyemgi adamlar usi jerde tas
qurallardi sog'ip paydalanip wotirg'an. Usi jerden tabilg'an ja'ne bir qonisQaraqudiq qonisi an'shilardin' ma'kan jurti bolg'an.
Bul qonistag’i a
damlar alg’ashqi toda tu’rinde ja'mlesip jasag'an.
Wolardin' tiykarg'i ka'sibi ta'biyattag'i tayar jemislerdi terip jiynaw ha'm
an'shiliq bolg'an. U'stirttegi waqitsha qonislardan tabilg'an arxeologiyaliq
wolja-buyimlar wol da'wirdegi adamlardin' ju'da' a'piwayi tas qurallardan
paydalang'anlig'in ko'rsetip wotir. Wolar kvartsit, slanets, shaqpaq tas, ag'ash,
haywan su'yeklerinen miynet qurallari soqqan. Adamlar ta'biyat ku'shleri
ha'm jirtqish haywanlar aldinda ju'da' ha'lsiz edi. Usinday insayattin’
rawajlaniw basqishinda wolar birlesip jasawg'a ha'm miynet yetiwge
ma'jbu'r bolg'an. Adamlar haywanlardi, quslardi awlap, wo'simliklerdin'
miywelerin terip, tamirlarin gewlep alip jep tirishilik yetken. Yele toda bolip
jasap ju'rgen da'wirdin' adamlari’ tuwisqanliq qatnasi’ quraldin’ parqina
barmag'an. Wolar ruwliq, qa'wimlik da'rejesine yele jetpegen. Solay yetip adamlar
haywanlarg'a uqsap du'rkin-du'rkin, topar-topar bolip jabayi halda jasag'an. Sol
da'wirde adamlar wottan paydalang'an degen boljawlar bar, biraq U’stirttegi
izertlewler na’tiyjesinde ku'ldin' qalqiqlari yele tabilg'an joq. Bul da'wir
adamzattin' rawajlamwinin' a'yyemgi ja'miyetlik du'ziminin' birinshi basqishi
a'yyemgi du'rkin da'wiri dep ataladi. Bunnan son'g'i basqish Muste da'wirinde
jasag'an adamlardin' izleri Qaraqalpaqstan aymag’nan yele tabilg'an joq
Qaraqalpaqstan aymag’inda a’yyemgi adamlardin’ payda boliw
dawiri son’g’i paleolit da'wirinine tiyisli bolip, bunnan 35-30 min’inshi
jillardan, 12-10 min’inshi jillardi wo’z ishine aladi. Wonin’ izleri
U’stirt ken’isliginen tabilgan. . Bul dawirdin’ yen' a'hmiyetli
wo'zgesheligi alg'ashqi ja'ma’a’t du'ziminin' payda boliwi yedi. Wol
analar a'tirapinda payda boldi. Sonliqtan bul da'wirdegi ja'miyet
matriarxat dep ataldi.
Bul da’wirde du’nyanin’ barliq jerlerinde adamzattin’ qonis basqan waqti
boldi. Paleolit da’wirinde alg’ashqi ata-bablarimiz wo’zlerine jasawdi woylap
tapti. Bunday turaq jaylardin’ qaldiqlari ha’r jer-ha'r jerden ko'plep tabilg’an.
Usinday ilashiqlardi sog’iwda ko’pshilik jag'daylarda wolar iri haywanlardin'
su’yeklerinen paydalang'an.
Yevropa ha'm Sibir jerlerinde joqari paleolit da'wirine tiyisli bolg'an
yesteliklerden 200 ge jaqin ilashiq tabilg’an . Ilashiqlar do'n'gelek yetip sog'ilg'an
ha'm wortasinda woshag’i bolg'an. Bir woshaqli kishkene ilashiqlar menen bir
qatarda bir neshe woshaqli u'lken ilashiqlar da ushirasadi. Bunday woshaqlardin'
worninan qalin' kul qatlamlari ha'm aziq-awqat zatlarinin' qaldiqlari tabilg'an.
Joqari paleolit da'wirine ta'n bolg'an yestelikler Worta Aziyadan, sonin' ishinde
Wo'zbekstannan da tabilg'an.Samaqandtag'i Siebsha sayinin' jag'asinan ha'm Tashkent wa'layatindag'i Ko'lbulaq jerinen joqari paleolit da'wirinin' yestelikleri tabildi.
Usi yesteliklirden tabilg'an miynet qurallari tiykarinan shaqmaq taslardan
sog’ilg’an. Wolar tas nayza, shanishqilar bolip yesaplanadi. Ko'lbulaqta
jasag'anlardin' xojalig'inda haywanlardi awlaw tiykarg'i kun ko'ris tu'ri bolg'an. Al,
Samarqandtag'i ruw ja’ma’a’ti haywanlardi awlaw menen bir qatarda,
baliqshiliq penen shug’illang’an.