Adep- ikramliliq tarbiya mazmuni кirisiw

Adep- ikramliliq tarbiya mazmuni
КIRISIW
O`mir-bul sananin` ko`terin`kiligi. Ruwxi’yli’q, yag`niy adamlarda teren` sana-sezimdi ta`rbiyalaw, g`a`rezsizliktin` a`hmiyetin jetik tu`sindiriw, milliy oy-pikirdi qa`liplestiriw, tariyxiy erkinlikti qa`sterlewge u`yretiw-bizin` siyasati’mizdin` tiykarg`i maqseti bolip esaplanadi’. Olay bolsa, ruwxi’yli’q degenimiz ne? Ruwxi’yli’q degenimiz-xalqimizdin` bay tariyxiy ha`m intellektual g`a`ziynelerinin` tiykarinda adamlardi o`z betinshe oylaniwg`a u`yretiw, onin’` o`zine o`zinin` isenimin bekkemlew, o`zinin` o`tkendegisi menen maqtaniw ha`zirgisi menen quwaniw, «menin` de u`lesim bar» dep tabislarg`a umtiliw menen birge bul tabislardi ko`zdin` qarashig`inday saqlawg`a a`detlendiriwdin` qa`liplesiwi bolip tabiladi’.
O`zbekstannin` g`a`rezsizligi menen bizin` Birinshi Prezidentimiz I.Karimov xalqimizdin` ruwxiylig`inin` qayta tikleniwi eldegi progesstin` tiykari bolatug`inlig`in, ja`miyettin` alg`a ketiwi, onin’` ruwxiylig`inan tikkeley baylanisli ekenligin atap ko`rsetip, ruwxi’yli’qti’n` sotsialliq-siyasiy funktsiyalarin belgilewge bag`dar ko`rsetti. Ol bag`darda birinshiden ruwxi’yli’q ideologiyanin` tiykari retinde ja`miyettin` qozg`awshi ku`shi xizmetin atqaradi’. Sebebi ha`r bir sotsialliq progress xaliqtin` ruwxi’yli’q da`rejesi menen tikkeley baylanisli boladi’. Ruwxi’yli’q arqali adamlardin` murat maqseti, keleshekke isenim ha`m u`miti qa`liplesedi. Ol arqali ja`miyettin`, adamnin` ma`pleri aniqlanadi’, bekkemlenedi.
Ekinshiden, ruwxi’yli’q ja`miyettin` qorg`awshi ku`shi funktsiyasin atqaradi’. Ruwxi’yli’q penen ja`miyetlik sistema qorg`aladi’ ha`m uslap turiladi’.
Al, eger xaliqta ruwxi’yli’q pa`s bolsa, oni men`geriw ha`m basqariw oni ha`r jolg`a saliw an`sat ekenligi erteden-aq belgili. A`yyemgi zamandag`i Qitay filosoflarinin` biri o`zinin` imperatorina minaday dep na`siyat bergen eken: «Menin` hu`kimdarim, eger siz qanday da bir ma`mleketti jawlap almaqshi bolsan`iz ha`m ol elde uzaq hu`kim su`rmekshi bolsan`iz, birinshi na`wbette sol ma`mlekettin` xaliqin ruwxiylig`inan mahrum qilin`. Ruwxiyliginan ju`da` bolg`an xaliqta aqilliq, birdemlik uli’wma ma`plerdi aniqlawda awizbirshilik bolmaydi’. Olarda Watan ha`m xaliq aldindag`i barliq ha`lsizlenedi. A`ne usinday jag`day ju`zege kelse ol ma`mleketti basip aliw ha`m ol jerde hu`kimdarliq qiliw mu`mkin boladi’».
Bul pikirdin` shiqqanina 3,5 min` jilday waqit o`tti. Tariyx milliy sanasi a`zzi bolg`an xaliqlarda birlik, uli’wma ma`p jolinda qol uslasip gu`resiw, o`z qa`dir qimbati’n biliw ha`m yad etip qa`sterlew, baxit jolin aniq tu`sinip, bul jolda pida`kerlik miynet etiw ha`lsiz bolatug`inlig`in da`lilledi. Tariyxiy rawajlaniwdin` bul nizamin itibarg`a alg`an kolonizatorlar ha`mme waqit xaliqlardin`, ma`mleketlerdin` ruwxiy qalaqlig`ina itibar berip, milliy sanasinin` qa`liplesiwine irkinish jasawg`a ha`reket etti.
Olay bolsa ruwxiy jaqtan artta qaliw ja`miyet ushin ekonomikaliq ha`m siyasiy jaqtan artta qaliwdan go`re ko`birek qa`wipli. Ekonomikaliq ha`m siyasiy krizislerdin` aldin aliw mu`mkin. Lekin ruwxiy shekleniwshilik jag`dayina tu`sken xaliqtin` sanasin tazalaw, milliy parizin ha`m progresstegi waziypasin tu`sindiriw ha`m orinlawg`a talpiniwin ju`da` u`lken a`hmiyetli ha`m ko`p miynetti, waqitti talap etetug`in jag`day.
U`shinishiden ruwxi’yli’qti’n` tag`i bir xizmeti g`a`rezsizlikti bekkemlew. Ruwxi’yli’q ha`m ag`arti’wshi’li’q bir-biri menen sibaylas ajiralmas egizlik al ishten ta`biyg`iy birlikte. Ruwxiysiz ag`arti’wshi’li’q soqir, ag`arti’wshi’li’qsiz ruwxi’yli’q meshel. Ruwxi’yli’qqa sawatlandira otira sawatti ruwxi’yli’q penen suwg`ara otira biz g`a`rezsizlikti qorg`aymiz. Ag`artiw bul en` da`slep isenimdi qa`liplestiredi. Sol iske, sol ma`pke, sol a`deplilikke, sol ko`z-qarasqa, sol maqtanish penen quwanishlarg`a shin kewilden isenim tuwdiriw. Eger isenim bolmasa ol jerde intuziazm bolmaydi’. Isenim joq adamda energiya bolmaydi’.
To`rtinshiden, ruwxiy ma`deniyat ha`m ag`arti’wshi’li’qtin` tag`i bir funktsiyasi bul-ruwxlandiriwshi’li’q. Burin totalitarizm tusinda da bizlerdi ruwxlandiriwg`a shaqirg`anlig`i ha`mmege ma`lim. Bizler ha`r bir u`lken-kishi jiynalislarda partiyanin` ko`rsetpelerinen, bas sekretarlardin` bayanatlarinan, s`ezd materiallarinan ruwxlanip u`lken tabislardi qolg`a kirgizdik, dep so`z baslaytug`in ha`m buni bayanattin` «shapkasi» dep aytatug`in edik. Bul xaliqtin` ruwxin joqari ko`teriwge qarati’lg`an ideologiyaliq ta`sir edi. Lekin bul ta`sir o`zinin` tiykarinan boslig`i menen, xaliqtin` mentalitetin esapqa almag`anliqtan, onin’` o`zligi menen baylanispag`anliqtan, ruwxiy ma`deniyati’ menen maslaspag`anliqtan o`zinin` waziypasin orinlay almadi’.
Besinshiden, ruwxi’yli’qti’n` tag`i da bir a`jayip funktsiyasi Watandi su`yiwshilik, patriotizmdi qa`liplestiriw xizmeti.
Tariyx adamzat turmisi entsiklopediyasi, ol-ma`deniyat, ol-ilim, ol-u`rp-a`det. Demek, o`tkendegini bilmesten, tariyxiy ta`jriybelerdi juwmaqlamastan, oni uli’wmalastirmastan alg`a qaray ju`riw yaki bir joba du`ziw mu`mkin emes. Sebebi adam ja`miyetinin` o`siwi oni a`sirlik da`stu`rlerinen de g`a`rezli. Olay bolsa o`z tariyxin bilmey turip onin’` sabaqlarin sanag`a sin`dirmey turip tabisli jasawg`a bolmaydi’.
O`zbekstannin` g`a`rezsizliginen keyin biz o`zimizdin` ruwxiy ma`deniyati’mizdin` sag`alarin tariyxtan izley basladi’q. Og`an o`zimizdin` qizig`iwshilig`imizdi ku`sheyttik, ideologiyaliq qosimtasiz, basimiz tariyxiy tamirlardi qalay bolsa sol halinda ko`riwge eristik.
Altinshidan, ruwxi’yli’q adamlardi, milletlerdi biriktiriw funktsiyasina iye. Ol tu`rli xaliqlar ha`m ma`mleketlerdin` adamlarin qanlas-janlas, dos etedi. Bunin` misalin g`a`rezsizlikten keyin tu`rk xaliqlarinin` birigiwi «Tu`rkistan ortaq u`yimiz» atli birigiwshilik ha`m xaliq araliq ha`r qiyli kelisimlerden ko`riwge boladi’.
Jetinshiden, ruwxi’yli’qti’n` tiykarg`i funktsiyasi a`dep-ikramliliqti qayta tiklew. Buyriqpazliq administrati’vlik sistema da`wirinde a`dep-ikramliq buzilg`an edi. Onda a`deplilik haqqinda tu`sinikler burmalanip o`zgertilgen edi. A`deplilik pa`ziyletler toliq bahalanbadi’. A`dep-ikramliliqqa basshi’li’qtin`, administrati’vlik sistemanin` o`z-ara a`dalatsiz islerinin` ta`sirleri sezildi.
A`deplilik bul- ha`mmesinen burin a`dalatliliq, iymanliliq, mehribanliq, hadalliq sezimleri. Ol ruwxiy pa`klik ha`m ruwxiy isenim.
Segizinshi, ruwxi’yli’qti’n` tag`i bir funktsiyasi ol adamlardin` intelektual potentsialin ko`teriw. Ma`nililikti ta`riyplew ha`m oni ornati’w.
Birinshi Prezidentimiz ko`rsetkenindey, ha`zir adam diyanati’ joqari a`depli, mehriban ta`rtipli boliwi menen bir qatarda zamanimizg`a muwapiq tu`simpaz, bilimdan texnika ha`m texnologiyalardi puxta o`zlestirgen ilim-bilimnen sawatli boliwi kerek.
Xalqimiz: «Ko`zi soqirdan kewil soqir jaman», dep duris aytqan. Shininda «Ma`nawiyat» degen so`zdin` o`zide ma`nililikti bildirip, ha`r bir adam ma`nili boliwi lazim, so`zinin` ma`nisi joq adamdi xalqimiz duris adam dep esaplamay, bir so`zin bir so`zi quwip ketse, eki ju`zlilik ko`rsetse, turaqsiz bolsa oni ma`nissiz, yag`niy ruwxiysiz dep ko`rsetken ha`m oni ja`miyet ushin qa`wipli dep esaplag`an.
Belgili qaraqalpaq xalqinin` ulli shayiri A`jiniyaz babamiz bilay deydi;
«So`z ma`nisi an`bas, pa`msiz nadang`a,
Min` ma`ni so`z aytsan`, qa`dirin ne bilsin».
Demek, ruwxi’yli’q-nadanliqqa, pa`msizlikke qarsi gu`res.
Juwmaqlap aytqanda, ruwxi’yli’q ha`m ag`arti’wshi’li’q-milletlerdi ha`reketke keltiretug`i, ulli ku`sh. Frantsuz klassigi Viktor Gyugo aytqaninday: «Adamnin` ullilig`i onin’` boyi, sini menen o`lshenbegeninde, milletlerdin` ullilig`i da onin’` san- sanag`i menen belgilenbeydi. Birden-bir o`lshem onin’` ruwxiylig`indadur». Ulli ruwxi’yli’q, ulli basshimiz xaliqtin` ulli pida`karliq miyneti eldin` abadanlig`inin`, xaliqtin` aldag`i sheklerge rawajlaniwinin`, solay etip ja`miyetliq progressti iyelewinin` birden-bir girewi bolip esaplanadi’.A`dep-insan haqqinda unamli ta`sir qaldiratug`in, biraqta ja`miyetshilik, ja`miyet ha`m insaniyat o`mirinde ju`da` bir a`hmiyetke iye bolmaytug`in, milliy u`rp-a`detlerge tiykarlang`an a`jayip is-ha`reketlerdi o`z ishine aladi.
Minez qulq- sem`ya, kollektiv ha`m qon`si-qoba da`rejesinde a`hmiyetli bolg`an, biraqta ja`miyet ha`m insaniyat o`mirine sezilerli ta`sir ko`rsetpeytug`in unamli is-ha`reketlerdi o`z ishine aladi.
Etika- ja`miyet, da`wir ha`m insaniyat tariyxi ushin u`lgi bola altug`in is-ha`reketler jiyindisi bolip tabiladi.
Bul pikirlerdi misallar ja`rdeminde tu`sindirip o`teyik.
Ma`selen, bir jas jigit atobusta ha`mme qatari orinliqta otiripti, kelesi ostonovkadan bir jasi u`lken avtobusqa mindi ha`m sol jigittin` qarsi aldinda tik turip qaldi. Eger jigit da`rha`l «otirin` jasi u`lken» dep ornin bosatip berse, ol a`jayip is islegen boladi ha`m sirttan qarag`an insanlar og`an razi boladi. Kerisinshe eger ol o`zin uyiqlag`an qilip ko`rsetip jasi u`lkenge orin bermese do`gerekte turg`anlardin` g`a`zebi keledi ha`m insanlarda jag`imsiz ta`sir qaldiradi. Biraqta bul ha`diyse avtobustag`i insanlardin` hesh birinin` o`mirine unamli yaki unamsiz ta`sir jasamaydi.
Minez qulqqa misal keltiretug`in bolsaq, ma`ha`lledegi sem`ya basshilarinin` biri qon`si-qobalardin` merekelerinde barqulla xizmette boladi, hesh kimnen qolinan kelgen ja`rdemin ayamaydi, ashiq kewil, saqiy, o`z bilimin barqulla asirip bariwg`a ha`reket etedi, o`z sem`ya ag`zalarina da mehriban h.t.b. Onday adamdi biz ju`da` a`jayip insan deymiz ha`m sog`an usawg`a ha`reket etemiz. Egerde usinin` kerisi bolsa, biz onnan qashiwg`a ha`reuket etemiz onin’` bul qiliqlarinan qon`si-qoba ha`m sem`yasi ja`bir ko`redi. Biraq onin’` bul ha`reketlderinen bir pu`tin ja`miyet aytarliqtay ja`bir ko`rmeydi.
Etikag`a kelsek, ma`sele anag`urlim quramaliraq, ma`selen bir rayon prokurori o`zi juwapker rayonda barqulla nizam u`stinligi, a`dalat boliwin go`zlep jumis alip barsa ha`tteki sol rayon ha`kiminin` ayirim nizamg`a say emes ha`reketlerin o`z waqtinda eskertip aldin alip tursa ol tek g`ana puxaralar emes al ja`miyet rawajlaniwina da a`dewir ta`sir jasawi ta`biy. Egerde bul aytilg`anlardin` kerisi bolip, ol nizamdi o`zi buzip ha`reket isleytug`in bolsa onda tek g`ana sol jerde jasawshi insanlar emes al bir pu`tin ja`miyet ja`bir ko`rip kriziske bet buriwi mu`mkin.
Etika a`yemgi fizika ha`m metafizika menen birgelikte filosofiyanin` u`shinshi bo`limi dep esaplanar edi. Keyinirek ayiriqsha filosofiyaliq bag`dardag`i pa`n sipatinda izzertlene basladi.
Ha`zirgi da`wirde ol filosofiyaliq pa`n sipatinda u`sh bag`darda jumis alip baradi ha`m etikani 1) bayan etedi, 2) tu`sindiredi, 3) u`yretedi.
Etika basqa sotsial filosofiyaliq ililer menen o`z-ara baylanista rawajlanip kelmekte. A`sirese, estetika menen baylanisi ju`da` a`yemmnen ha`m o`zine ta`n. Sebebi, insannin` ha`r bir ha`reketi ha`m niyeti etikag`a da estetikag`a da tiyisli boladi. Sol sebepli Sokrat, Aristotel, Farabiy siyaqli a`yemgi filosoflar etikani ishki go`zzalliq, al estetikani sirtqi go`zzalliq sipatinda analizlegen. Bunnan basqada, bizge ma`lim, isskustvo estetitkanin` tiykarg`i izzertlew ob`ekti bolip tabiladi. Ha`r bir isskustvo do`retpesinde do`retiwshi insan o`zi jasag`an da`wirdin` mashqalalarin ko`terip shig`iwg`a ha`m o`zi jasag`an da`wirde erisilgen en` joqari etika da`rejelerin ko`rsetip beriwge urinadi.
Demek, estetika u`yrenip atirg`an ha`r bir ko`rkem shig`arma, ma`lim da`rejede etika ma`selelerin de bayanlag`an bolip shig`adi.
Etikanin` dintaniw menen de baylanisli ekenligin an`sat da`lillep beriwge boladi. Sebebi eki pa`n de bir qiyli mashqala-moralliq norma mashqalasin sheshiwge qaratilg`an.
Etikanin` huquqtaniw menen de baylanisi uzaq tariyxqa iye. Bizge ma`lim ju`da` ko`p hallarda etika o`lshemleri menen huquq o`lshemleri mazmuni ha`m a`hmiyeti ta`repinen birdey boladi. Sol sebepli etikani ja`miyetshilik arasindag`i huquq, al huquqti nizamlastirilg`an etika dep ataw mu`mkin.
Etika pedagogika menen de tig`iz baylanista. Pedagogikadag`i insandi ta`rbiyalaw, ta`lim beriw protsesslerin pa`ndu-na`siyatlarsiz, a`depnama sabaqlarisiz ko`z aldimizg`a keltirip bolmaydi. Sol sebepli etika o`zinin` teriyaliq, a`sirese a`meliy ta`repleri menen pedagogikanin` tiykari bolip tabiladi.
A`dep-insan haqqinda unamli ta`sir qaldiratug`in, biraqta ja`miyetshilik, ja`miyet ha`m insaniyat o`mirinde ju`da` bir a`hmiyetke iye bolmaytug`in, milliy u`rp-a`detlerge tiykarlang`an a`jayip is-ha`reketlerdi o`z ishine aladi.
Minez qulq- sem`ya, kollektiv ha`m qon`si-qoba da`rejesinde a`hmiyetli bolg`an, biraqta ja`miyet ha`m insaniyat o`mirine sezilerli ta`sir ko`rsetpeytug`in unamli is-ha`reketlerdi o`z ishine aladi.
Etika- ja`miyet, da`wir ha`m insaniyat tariyxi ushin u`lgi bola altug`in is-ha`reketler jiyindisi bolip tabiladi.
Bul pikirlerdi misallar ja`rdeminde tu`sindirip o`teyik.
Ma`selen, bir jas jigit atobusta ha`mme qatari orinliqta otiripti, kelesi ostonovkadan bir jasi u`lken avtobusqa mindi ha`m sol jigittin` qarsi aldinda tik turip qaldi. Eger jigit da`rha`l «otirin` jasi u`lken» dep ornin bosatip berse, ol a`jayip is islegen boladi ha`m sirttan qarag`an insanlar og`an razi boladi. Kerisinshe eger ol o`zin uyiqlag`an qilip ko`rsetip jasi u`lkenge orin bermese do`gerekte turg`anlardin` g`a`zebi keledi ha`m insanlarda jag`imsiz ta`sir qaldiradi. Biraqta bul ha`diyse avtobustag`i insanlardin` hesh birinin` o`mirine unamli yaki unamsiz ta`sir jasamaydi.
Isenim xa`r bir mug`allimnen ja`miyetlik turmisqa aktiv qatnasiwdi talap etedi. Isenimli mug`allim ja`miyetlik qubilislardi sirttan baqlawshi bolip qalmaydi. Ol o`zi aralaspasa, o`z ko`zi menen ko`rmese, o`zi esitpese o`zin ju`de qolaysiz sezedi. Sonliqtan mug`allim a`dep-ikramliq norma xa`m printsipler xaqqindag`i bilimler menen sheklenip qalmaydi. Ol sol bilimlerge o`z isenimin xasil qiliw ushin turmisqa aktiv aralasadi. Xa`zirge shekem bizge isenimnin` eki tu`ri ma`lim: 
1-si geypara adamlardin` abroyina ko`zdi jumip iseniw-buni fanatikaliq isenim deydi. 
2-si siyasiy xa`m a`dep ikramliq jaqtan tan`lang`an ideallardin` miynet jollarin tu`sinew arqali iseniw. Demek 2-tip izertlew arqali tu`siniw boladi. Isenimdi qa`liplestiriw ma`selesi bul filosoflardi, pedagoglardi xa`m psixologlardi teren`tolg`andirip kelmekte. Psixologlardin` ko`rsetiwi boyinsha kishken balalardin` isenimi barliq waqitta aktiv boladi.
Isenim ko`binese beriletug`in xabarlar arqali payda boladi. Biraq esitiw arqali payda bolg`an isenim-ko`riw arqali bekkemlenbese ol tez o`z ku`shin jog`altadi. Na`tiyjede esitiw arqali berilgen isenimnin` duris boliwina qaramastan ko`riw arqali payda bolg`an naduris isenimge beyimlesip ketedi.
Esitip iseniw menen ko`rip iseniw arasinda pariq bar. Ideal yamasa u`lgi bul a`dep-ikramliq jaqtan rawajlaniwdin` a`dep-ikramliqqa ta`rbiyalawdin` shin`i. En` joqari ko`rinisi.
Suxomlinskiydin` ko`rsetiwi boyinsha bunday da`rejege mug`allim a`dep-ikram a`detleri xa`m a`dep-ikram sezimleri arqali erisedi. Ideal-grektin` «ideya» so`zinen, bizin`she elesletiw, eliklew degenlerdi an`latadi. Ol 
ja`miyetlik sananin` adam umtilatug`in sotsialliq progress, ilgerilew basqishindag`i o`zine ta`n sa`wleleniwi. Ta`biyat adamdi to`rt ayaqlap ju`riw mu`mkinshiliginen ajiratqan waqtinan baslap og`an ideal, yamasa eliklewdi, elesletiwdi, u`lgini berdi. Sol waqittan baslap adam o`z sanasinan erksiz xalda en` jaqsi na`rsege, joqarig`a umtiliwdi basladi. Usi umtiliwdi tu`siniwge
u`yretsen`iz sonda g`ana jaqsi na`rselerge sanali tu`rde umtiliwdin` baxit ekenin tu`sinesiz». Demek turmistan ajiratilg`an ideal adamlardin` sotsial-ekonomikaliq sharayatlarin esapqa almag`an ideal bola almaydi. Xaqiqiy ideal yamasa u`lgi ko`p materialldin` ishinen su`zip aling`an a`dep-ikramliq qa`siyetler jiyindisi.
Mugallim de ideal bola aladi. Sebebi, oqiwshilar mug`allimge isenedi.Olardin`u`lgi bolatug`in kelbetin a`yyemgi filosoflar menen pedagoglar jaratti. Biraq u`lgi bolatug`in o`rnekti a`yyemgi filosoflar menen pedagoglar jasag`an menen xa`zirgi mua`allimlerdin` barlig`i ideal bola almaydi. Izertlewshilerdin` juwmag`ina qarag`anda ja`miyetlik attestatsiyadan o`tken mug`allimdi 3 kategoriyag`a: o`z isinin` sheberi, jaqsi qa`nige, ortasha qa`nige. O`z isinin` sheberi-bolg`an mug`allimler xa`r bir adimda u`lgi boliwg`a tirisadi. Al jaqsi qa`nige-o`z ka`sibine joqari talaplar qoyip biledi. Ortasha qa`nige –ko`binese pedagogikaliq takt talaplarin buzadi eken. O`z o`zine baxa beriwdi bilmes eken, barliq ayipti oqiwshilardin` o`zlerinen xa`m oni oqitqan mug`allimlerden ko`redi. Oqiwshilardin` a`dep-ikramliq ko`z-qaraslari xa`m olarg`a beriletug`in etikaliq bilimler. Etikaliq bilimler-bul a`dep-ikramliq printsipler, norma xa`m qag`iydalarg`a ja`mlenip ja`miyettegi adamlardin` minez-qulqin ta`rtipke salip turatug`in ken` tarqalg`an tu`sinikler sistemasi. Etikaliq bilimler-adamlardin` a`dep-ikramliq sana-seziminin` rawajlaniwina, o`zgeriwine qarap o`zgerip turadi. 
Ta`rbiyalaw xa`m qayta ta`rbiyalawdin` o`zinde turmisliq ta`jiriybelerden toplang`an bir neshe a`dep-ikramliq tu`sinikler, ko`z-qaraslar ya unamli yamasa unamsiz ta`repke qarap o`zgertiliwi mu`mkin. Adam minez-qulqi menen onin` etikaliq bilimi arasindag`i sa`ykes kelmewshilik payda boladi. Buni ro`llerge bo`lingen qarama-qarsiliq deydi. Ka`siplik, pedagogikaliq xizmette bunday «ro`llerge bo`lingen qarama-qarsiliq» azda bolsaushirasip turadi. 
Minez qulqqa misal keltiretug`in bolsaq, ma`ha`lledegi sem`ya basshilarinin` biri qon`si-qobalardin` merekelerinde barqulla xizmette boladi, hesh kimnen qolinan kelgen ja`rdemin ayamaydi, ashiq kewil, saqiy, o`z bilimin barqulla asirip bariwg`a ha`reket etedi, o`z sem`ya ag`zalarina da mehriban h.t.b. Onday adamdi biz ju`da` a`jayip insan deymiz ha`m sog`an usawg`a ha`reket etemiz. Egerde usinin` kerisi bolsa, biz onnan qashiwg`a ha`reuket etemiz onin’` bul qiliqlarinan qon`si-qoba ha`m sem`yasi ja`bir ko`redi. Biraq onin’` bul ha`reketlderinen bir pu`tin ja`miyet aytarliqtay ja`bir ko`rmeydi.
Etikag`a kelsek, ma`sele anag`urlim quramaliraq, ma`selen bir rayon prokurori o`zi juwapker rayonda barqulla nizam u`stinligi, a`dalat boliwin go`zlep jumis alip barsa ha`tteki sol rayon ha`kiminin` ayirim nizamg`a say emes ha`reketlerin o`z waqtinda eskertip aldin alip tursa ol tek g`ana puxaralar emes al ja`miyet rawajlaniwina da a`dewir ta`sir jasawi ta`biy. Egerde bul aytilg`anlardin` kerisi bolip, ol nizamdi o`zi buzip ha`reket isleytug`in bolsa onda tek g`ana sol jerde jasawshi insanlar emes al bir pu`tin ja`miyet ja`bir ko`rip kriziske bet buriwi mu`mkin.
Etika a`yemgi fizika ha`m metafizika menen birgelikte filosofiyanin` u`shinshi bo`limi dep esaplanar edi. Keyinirek ayiriqsha filosofiyaliq bag`dardag`i pa`n sipatinda izzertlene basladi.
Ha`zirgi da`wirde ol filosofiyaliq pa`n sipatinda u`sh bag`darda jumis alip baradi ha`m etikani 1) bayan etedi, 2) tu`sindiredi, 3) u`yretedi.
Etika basqa sotsial filosofiyaliq ililer menen o`z-ara baylanista rawajlanip kelmekte. A`sirese, estetika menen baylanisi ju`da` a`yemmnen ha`m o`zine ta`n. Sebebi, insannin` ha`r bir ha`reketi ha`m niyeti etikag`a da estetikag`a da tiyisli boladi. Sol sebepli Sokrat, Aristotel, Farabiy siyaqli a`yemgi filosoflar etikani ishki go`zzalliq, al estetikani sirtqi go`zzalliq sipatinda analizlegen. Bunnan basqada, bizge ma`lim, isskustvo estetitkanin` tiykarg`i izzertlew ob`ekti bolip tabiladi. Ha`r bir isskustvo do`retpesinde do`retiwshi insan o`zi jasag`an da`wirdin` mashqalalarin ko`terip shig`iwg`a ha`m o`zi jasag`an da`wirde erisilgen en` joqari etika da`rejelerin ko`rsetip beriwge urinadi.
Demek, estetika u`yrenip atirg`an ha`r bir ko`rkem shig`arma, ma`lim da`rejede etika ma`selelerin de bayanlag`an bolip shig`adi.
Etikanin` dintaniw menen de baylanisli ekenligin an`sat da`lillep beriwge boladi. Sebebi eki pa`n de bir qiyli mashqala-moralliq norma mashqalasin sheshiwge qaratilg`an.
Etikanin` huquqtaniw menen de baylanisi uzaq tariyxqa iye. Bizge ma`lim ju`da` ko`p hallarda etika o`lshemleri menen huquq o`lshemleri mazmuni ha`m a`hmiyeti ta`repinen birdey boladi. Sol sebepli etikani ja`miyetshilik arasindag`i huquq, al huquqti nizamlastirilg`an etika dep ataw mu`mkin.
Etika pedagogika menen de tig`iz baylanista. Pedagogikadag`i insandi ta`rbiyalaw, ta`lim beriw protsesslerin pa`ndu-na`siyatlarsiz, a`depnama sabaqlarisiz ko`z aldimizg`a keltirip bolmaydi. Sol sebepli etika o`zinin` teriyaliq, a`sirese a`meliy ta`repleri menen pedagogikanin` tiykari bolip tabiladi.

Paydalanilg`an a`debiyatlar
1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. T., Ma`naviyat, 2008
2. Qurani qarim (Abdulaziz Mansur tarjimasi). T., 2001
3. Imom Buxoriy. Jome as-sahih. 1-4-jildlar, T. 1990-1995
4. Bazarbaev J. A`dep filosofiyasi. N. Qaraqalpaqstan 2010.
5. Bazarbaev J, F.Xojaniyazov, R.Bazarbaev. A`yyemgi Oks da`r`yasinin` to`mendegi zardushtiylik dininin` izleri. N. Qaraqalpaqstan, 2007.