Аёллар борасида ҳам Суқротнинг омади юришмаган. Гарчи икки марта уйланган бўлса-да, оилавий бахтга эришолмаган

СУҚРОТ ҲИКМАТЛАРИ
* * *
Суқрот оила ҳақидаги қарашларини мана бу ҳикматга жо этганди: «Уйланасанми, уйланмайсанми — барибир пушаймон ейсан».
* * *
«Навқиронлик чоғларимда табиатни кузатиш менинг энг севимли машғулотим эди, — дейди Суқрот. — Ҳар бир ҳодиса мени ажаблантирар, ҳайратга соларди: туғилиш, ўлиш, мавжудликнинг боиси не?.. Мен оламнинг бир бурчидан кириб, иккинчи бир бурчидан чиқарканман, ўзимга ўзим биринчи навбатда шундай саволлар берардим: «Тирик мавжудотлар, баъзи одамлар ўйлаганидек, иссиқлик ва совуқликнинг бир-бирига ўзаро таъсир этиб, чириш жараёни юзага келиши оқибатида пайдо бўлмасмикан? Инсон қай тарзда фикр юритади? Қон ёрдамидами, ҳаво ёки олов воситасидами?»
Бундан ташқари, ўзимнинг бу тахлит тадқиқотларга яроқсиз эканимни англаш учун бутун борлиқ, фазо ва Ердаги ўзгаришлар ҳақида тинимсиз ўй сураверардим».
* * *
Суқротнинг баъзи ҳаракатлари атрофдагиларни ҳайратга солган. Бир куни у кўчада ўспирин Ксенофантга дуч келиб қолди. Йигитчадаги ботиний истеъдодни илғаган файласуф қўлидаги ҳассаси билан унинг йўлини тўсди.
— Менга айт-чи, — сўради Суқрот, — унни қаердан сотиб оладилар?
— Бозордан, — жавоб берди Ксенофант.
— Ёғни-чи?
— Уни ҳам бозордан харид қиладилар.
— Донишмандлик ва эзгулик истаб қаерга борадилар?
Ксенофант ўйланиб қолди.
— Ортимдан юр, мен сени ўша ерга олиб бораман, — деди Суқрот шунда.
… Шу тариқа Ксенофант Суқротнинг бир умрлик йўлдоши ва ҳамсуҳбати бўлиб қолди. У Суқротнинг ўлимидан сўнг Афлотун каби янги авлодларга устози ҳақидаги хотираларини эсдалик қилиб қолдирди.
* * *
Бир куни Алкивиад Суқротга уй қуриш учун ер майдони инъом этиш ниятида эканлигини айтди. Суқрот унга жавобан шундай деди: «Айтайлик, менга бор-йўғи биттагина шиппак керак бўлса-ю, сен менга бутун бошли бир буқанинг терисини инъом этсанг, ҳаммага кулгу бўлиб қолмайманми?»
* * *
Кунлардан бир кун Суқротнинг рафиқаси Ксантиппа аввалига эрини обдан койиб, сўнг устидан сув қуйиб юборди. «Айтгандим-а, — дея ғўлдиради шўрлик файласуф, — Ксантиппа аввалига момақалдироқ бўлиб гумбурлайди-да, сўнг ёмғир бўлиб савалайди». Буни кўрган Алкивиад Ксантиппанинг жанжалига дош бериб бўлмаслигини эътироф этади. Суқрот Алкивиадга:
— Мен бу жанжалларга ғилдиракнинг тўхтовсиз ғирчиллаши каби кўникиб кетганман. Масалан, сен ғозларнинг ғағиллашига тоқат қиласан-ку!
— Шундайку-я, лекин бунинг эвазига мен ғозлардан тухум ва гўшт оламан, — дейди файласуфга жавобан Алкивиад.
— Ксантиппа эса менга фарзанд туғиб беради, — дейди Суқрот.
* * *
Жанжалкаш рафиқам мен учун гўё чавандознинг асов оти кабидир. Асов отни бўйсундиролган чавандоз ҳар қандай тулпорни бемалол минолганидек, мен ҳам Ксантиппа билан муроса қилиш воситасида ўзга кишилар билан осонгина муомалада бўла оламан.
* * *
Таажжубки, ҳайкалтарошлар тошни инсонга ўхшатиш йўлида ўлиб-тириладилар-у, аммо ўзларининг тошга ўхшаб қолмасликлари ҳақида қайғурмайдилар.
* * *
Салтанат ҳассасини қўлида тутган ҳар қандай киши ҳам ҳукмдор бўлавермайди. Шунингдек, эътиборли амалдорлар томонидан сайланган, қуръа ташлаб ёки зўравонлик, ёинки алдов йўли билан давлат тепасига келиб қолган кимса ҳам ҳақиқий ҳукмдор бўлолмагай, фақатгина салтанатни бошқариш уқуви бўлган зотларгина подшоҳлик ва ҳукмдорликка лойиқдирлар».
* * *
Суқрот файласуфларга таъриф берар экан: «Файласуф донишманд ҳамда жоҳил оралиғидаги мавқени эгаллайди», — дейди.
* * *
Мен бу одамдан кўра донороқман. Сабаби, ҳар иккимиз ҳам баъзи бир жоиз ва зарур нарсаларни билмасак-да, у манманлик қилади, мен эса манманликдан ўзимни тияман.
* * *
Адолат ва эзгуликдан айри тушган ҳар қандай билим доғулиликка айланади. Уни донолик, деб аташ ножоиздир, — дейди Суқрот.
* * *
Ўзини англаган инсон ўзи учун нима фойдалилиги ва нималарга қодир эканлигини яхши тушунади. У қўлидан келадиган иш билан шуғулланиш асносида ўз эҳтиёжини қондиради ва саодатга эришади. Ҳар қандай хато ва бахтсизликлардан холи бўлади. Бунинг натижаси ўлароқ, у ўзга одамларни қадрлай олади ва улардан эзгулик йўлида фойдалана билади. Оқибатда ўзини кулфатлардан асрайди.
* * *
Пул эзгуликни туғдирмайди, аксинча, эзгулик туфайли одамлар шахсий ҳаётда ҳам, жамиятда ҳам пул ва бошқа бойликларга эга бўладилар.
* * *
Ривоят қиладиларким, Аполлодор Суқротга ўлими олдидан қимматбаҳо либос кийишни таклиф этади.
— Нега? — дейди Суқрот Аполлодорга жавобан. — Бундан чиқди эгнимдаги фақирона либосим тиригимга яроқлигу, ўлигимга яроқсиз экан-да?!
* * *
— Суқрот, афиналиклар сени ўлимга ҳукм этдилар, — дедилар файласуфга.
Суқрот хотиржамлик билан деди:
— Уларни эса табиат ўлимга маҳкум этди.
* * *
Суд чоғида Суқротга сўз берилди. Суқрот нутқида ўзини сўнага, афиналикларни эса катта, олижаноб, аммо семиз ва ялқов отга менгзайди. «Бундай отларни бирорта сўна чақиб, чоптириб туриши лозим, — дейди у ва бу ўхшатишни шундай якунлайди: — Фикримча, Тангри мени кун бўйи бутун шаҳарни кезиб, ҳар бирингизни уйғотиш ва тинмай танбеҳ бериб, тўғри йўлга бошлаш учун юборган. Сўзларимга ишонинг, афиналиклар. Мен кабиларни топиш сизларга осон бўлмайди. Менга ишонсангиз, ҳаётимни сақлаб қоласиз. Бироқ сиз сўна чақиб туйқусдан уйқудан уйғонган ва ғазабга минган одамлар каби мени осонлик билан уриб ўлдиришингиз ҳам мумкин. У ҳолда Тангри яна кимнидир йўллагунга қадар қолган умрингизни ғафлатда ўтказасиз».
* * *
«Қандай одамни бахтли санамоқ мумкин?» — деган саволга Суқрот шундай жавоб берди:
— Ўткир ақл ва теран, ҳалол фикрлар эгаси бахтиёрдир.
* * *
Ёшларга кўзгуга кўпроқ боқишларини маслаҳат бераман, — дейди Суқрот, — токи уларнинг хушсуратлари ўз ҳуснларини шарманда этмасинлар, бадбашаралари эса хунукликларини одоблари билан безасинлар.
* * *
Ўз даражасига етолмаслик — жоҳилликдан ўзга нарса эмас. Ўз даражасидан ошмоқлик эса доноликнинг ўзгинасидир.

SUQROT
 (Miloddan avvalgi 469-399 yillar)
Mashhur yunon faylasufi Suqrot Attika shahrida haykaltarosh Sofroniks va doya Fenaretta oilasida dunyoga keldi. U juda ko‘rimsiz qiyofaga ega bo‘lgan. Past bo‘yli, qorni osilgan, kalta bo‘yinli, keng va do‘ng peshonali, yapaloq, tanqaygan burunining teshiklari katta, lablari do‘rdoq Suqrotning ukki ko‘zlari kishiga zimdan boqishga moyil edi. U doim eski liboslarda, yalangoyoq yurgan.
Ayollar borasida ham Suqrotning omadi yurishmagan. Garchi ikki marta uylangan bo‘lsa-da, oilaviy baxtga erisholmagan.
Suqrot asosiy vaqtini munozara va bahslarda o‘tkazgan. Bahslarda doim uning qo‘li baland kelgan. Shuning uchun ko‘pincha uning sochidan tortib kaltaklashgan, ustidan kulib, haqoratlashgan. Suqrot hammasiga dosh bergan. Hatto bir kuni tepki yeganda ham chidab turavergan. Odamlar bundan ajablanishganda ularga qarata shunday degan: «Eshak tepsa, uni sudga berolmayman-ku!»
Suqrot mohir raqqos bo‘lgan va bunday mashqni jismning salomatligi uchun foydali deb bilgan.
U talabalarga og‘zaki saboq bergan va hech qanday yozma manba qoldirmagan. Timey ismli shogirdi: «Ey ustoz, nima sababdan dono fikrlaringizni qog‘ozga tushirmaysiz?» — deb so‘raganda, Suqrot: «Ey Timey, o‘lik hayvonlarning terisiga ishonching va tirik, barhayot fikrlarga ishonchsizliging juda mustahkam ekan», — deb javob bergan.
399 yil Suqrot bir yurtdoshining fitnasi tufayli fuqarolik me’yorlarini buzganlikda ayblanib, o‘lim jazosiga hukm qilingan va qatl etilgan. Sudda Suqrotning og‘zidan chiqqan so‘nggi so‘zlar shunday bo‘lgan: «Menga o‘lish uchun, sizga esa yashash uchun bu yerni tark etish fursati yetdi. Faqat buning qay biri afzalligi Xudodan o‘zga hech kimga ayon emas».
Sudda 220 nafar odam Suqrotning aybsizligini yoqlab, 280 nafar kishi esa unga qarshi ovoz bergan.
O’sha davrdagi qoidaga ko‘ra, o‘limga mahkum etilganlarga belgilangan vaqtda zaharli tsikuta (zaharli suv o‘simligi, bodiyoni rumi, zangpoya deb ham ataladi) o‘simligini ezib ichirishgan. … Suqrot ruhining eson-omon boqiy dunyoga rixlat etishini Tangridan fikran so‘rab, xotirjamlik va osonlik bilan zahar to‘ldirilgan idishni bo‘shatadi. Tegrasidagi do‘stlari yig‘lab yuborishadi. Faylasuf ularni tinchlantirib, sukunatda hayot bilan vidolashishi kerakligini uqtiradi. U bir oz yurib, oyoqlari og‘irlashgach, turma burchagidagi yog‘och chorpoyaga cho‘ziladi. Keyin: «Kriton, biz Asklepiydan xo‘roz qarzmiz. Xo‘rozni qaytaring, yodingizdan chiqmasin», — deydi shogirdiga. Bu Suqrotning so‘nggi so‘zlari edi. Qadimgi yunonlar odatiga ko‘ra, bemorlarning tuzalishi uchun Apollonning o‘g‘li, tabiblar Tangrisi Asklepiyga xo‘roz so‘yib, qurbonlik qilingan. Suqrot o‘z ruhini poklash va xasta jismdan xalos bo‘lishni nazarda tutib, shogirdiga yuqoridagi vasiyatni aytgan.
Suqrotni butun umri davomida Ovidiyning «Evrilish» asarida tilga olingan inson xulq-atvoridagi bir noqislik bezovta qilgan. Ovidiy shunday yozgandi: «Ezgulikka duch kelsam, maqtayman-u, ammo yomonlikning ta’siriga berilaman».