Afrika qit’asi mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy, siyosiy-madaniy xususiyatlari.(2 s)
Download 442.85 Kb. Pdf ko'rish
|
2-ma\'ruza
|
6. Koma guruhi
Koma xalqi III. Koysan oilasi Koysan guruhi 1. Janubiy Afrika koysan guruhi Bushmenlar. Gottentotlar, tog’lik damaralar. 2. Sandave guruhi Sandave xalqi 3. Xatsa guruhi Xadzapi xalqi. Afrikadagi mustamlakachilik xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotini sekinlashtirdi. Qit’ada bir-biridan juda katta farq qiluvchi qabilalar, elatlar va ko’p sonli millatlar istiqomat qiladi. Bu hududda barcha turdagi etnik birlashmalar, ko’p millionli millatlar (misrliklar, tunisliklar, jazoirliklar, marokashliklar, amxaralar va b.), yirik elatlar (xauslar, yoruba, ibo, fulbe va b.), hozirgi kungacha urug’-qabilaviy munosbatlarda yashovchi turli kam sonli ko’plab, termachilik va ovchilik bilan 18 shug’ullanadigan guruhlar uchraydi. Lekin har holda bu xalqlarning bir-biriga aloqasi yo’qligi haqidagi fikrlar asossizdir. Bir – biriga yaqin qabilalar va elatlarning birlashuvi, etnik aralashuv jarani Afrikada qadimdan davom etib keladi. Mustamlakachilarning to’sqinligiga qaramay bu jarayonlar o’sha davrda ham jadal davom etgan. Mustaqillikka erishilgandan keyin bu qit’a aholisining milliy konsolidatsiyasi yanada kuchaydi. Bugungi kunda Afrika etnik xaritasida xalqlarning umumy miqdori 250-400 dan oshmaydi. Ko’plab qabilalar, xalqlar va elatlar, alohida qabilalar Afrikaning bo’lib olinishi natijasida ajratib olingan hududlarga o’tib qolganlar. Masalan malinke xalqining etnik hududi Senegal, Sudan (hozirgi Mali), Gvineya, Fil Suyagi Qirg’og’i kabi frantsuz va ingliz koloniyasi bo’lgan Gambiya hududlariga ajralib qolgan edi. Fulbelar hududi Mavritaniya, Senegal, Gvineya, Niger, Yuqori Volta, Dagomeya (Benin), Kamerun, Nigeriya, Gambiya mustamlakalarida joylashgan (oxirgi ikki hudud Buyuk Britaniya, Kamerun qisman Buyuk Britaniya, qisman Frantsiya, qolganlari Frantsiya mustamlakalari bo’lgan). CHegaralar akai, mosi, eve va boshqa ko’plab xalqlarning tarqalgan hududlaridan kesib o’tgan. Buning natijasida Sahroi Kabirdan janubda bir millatli davlatlar yo’q. Ayniqsa Nigeriya, Efiopiya, KDR, Tanzaniya, Uganda, Gana, Kamerun, Keniya va ba’zi mamlakatlar murakkab etnik tarkibga egadir. Bu holat ko’p marotaba etnik qarama-qarshilik, fuqarolar urushi kabi hodisalarga sabab bo’lgan. Ayni vaqtda Afrikadagi til oilalari va til guruhlari bo’yicha xalqlarni ajratish murakkab tadqiqotlarni talab etar ekan, bu xalqlarni umumiy ravishda quyidagi katta til oilalari va guruhlariga ajratish mumkin. Niger-kordofan oilasi – bantu (kongo, yoruba, fulbe, somali, ibo, nilot, xausa, suaxili va b.) xalqlari. Nil-Sahroi Kabir oilasi Xom-Som oilasi – arablar Hind-Yevropa oilasi – Burlar, hindlar (JARda) Avstroneziya oilasi – malgashlar (Madagaskarda) Koysan oilasi – bushmenlar va gottentotlar. 19 Boshqa oilalar, guruhlar va o’rganilmagan tillar. Burlar - JAR hududiga o’rta asrlarda ko’chib kelgan golland mustamlakachilari va mahalliy zulus, gottentot xalqlari vakillari bilan nikohidan tug’ilgan avlodlar. “Ranglilar”, “Afrikanerlar” deb ham ataladi. Ularning tili afrikaans tili deyiladi. Xom – som til oilasi tillarida so’zlashuvchi xalqlar SHimoliy va SHimoli- SHarqiy Afrikada hududida yashaydilar. Som tillaridan eng keng tarqalgani arab tilidir. Afrikada arab tilida so’zlashuvchi aholi Arabiston yarim orolidan VII-XI asrlar davomida arab qabilalarining ko’chib o’tishi va tub xalqlarni (asosan barbarlarni) o’ziga assimilyatsiya qilishi mobaynida shakllangan. Bugungi kunda assimilyatsiya yanada kuchayishi natijasida arab va barbar xalqlarining o’rtasida hududiy chegarani aniqlash qiyin. Barbar xalqlari ayni paytda faqat Mag’ribning tog’li hududlarida va Sahroi Kabirdagi vohalarda saqlanib qolgan, lekin ularning ham ko’pchiligi arab tilida so’zlashadi, islomga e’tiqod qiladi va qisman o’zlarini arablar deb hisoblaydi. Kelajakda bu xalqlarning arablarga butunlay singib ketishi kutiladi. Ilmiy va siyosiy adabiyotlarda arab xalqining umumy etnik yagonaligi, umumyi arab millati haqida ko’p yozishadi. Haqiqatdan arab adabiy tili barcha arab davlatlari uchun yagonaligi shubhasiz. Lekin arab davlatlarida yashaydigan arablar turli arab tili lahjalarida so’zlashadilar va adabiy arab tilini deyarli tushunmaydilar. Lingvistlar (tilshunoslar) quyidagi arab lahjalari yoki lahjalar guruhlarini ajratadilar: Iroq, suriya, arabiston, yaman, misr, sudan, mag’rib ya’ni – liviya, tunis, jazoir, marokash kabilar. Bu lahjalar o’zaro va adabiy tildan ancha farq qiladi. Ba’zi lahjalar adabiy til sifatida ham qo’llanmoqda. SHu tarzda xulosa qilish mumkinki, kelajakda, umumiy adabiy arab va mahalliy arab tillarining shakllanishi ehtimoldan xoli emas. Som tillariga mansub xalqlardan yana bir eng yirigi amxara bo’lib, ular Efiopiyaning tog’li hududlarida yashaydigan va bir-biri bilan yaqin bo’lgan tigre va tigrailar bilan birgalikda shakllanayotgan efiop millatining yadrosini tashkil qiladi. 20 Kush guruhiga oromo yoki galla va Efiopiyaning janubida yashaydigan ometo va sidamo kabi turli xalqlar kiradi. Somali guruhidagi xalqlar Somali va unga chegaradosh davlatlar hududida yashaydilar. CHad guruhiga Nigeriya, Niger va Kamerun shimolida yashaydigan xalqlar kiradi. Bular xausa va ularga yaqin bo’lgan bade, bura, kotoko va boshqalardir. Ularning orasida xausa tili keng tarqalgan. Afrikadagi boshqa til oilalariga kiruvchi xalqlar Sahroi Kabirdan janubda yashaydi. Bu hududning katta qismini Niger-kordofan oilasiga mansub xalqlar egallagan. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, bu til oilasi ikki guruhga, ya’ni niger- kongo va kordofan guruhlariga ajratiladi. Niger – kongo guruhi tarkibida miqdor jihatdan benue-kongo kichik guruhi ajralib turadi. Bu kichik guruhga kiruvchi xalqlar Afrika qit’asi aholisining deyarli choragini tashkil etadi. Bu kichik guruhga birinchi navbatda o’zaro yaqin bo’lgan va bantu tilida so’zlashuvchi xalqlar kiradi. Bantu xalqlari Tropik Afrika mamlakatlari: Gabon, Ekvatorial Gvineya, Kongo, Angola, KDR, Uganda, Ruanda, Burundi, Keniya, Tanzaniya, Malavi, Zambiya. Zimbabve, Mozambik, Botsvana, Svazilend, Lesoto, JAR, Namibiya kabilarning aholisini tashkil etadi. SHarqiy Afrikaning deyarli barcha mamlakatlarida suaxili tili keng tarqalgan. Bu til Tanzaniyada yashaydigan kichik suaxili xalqining ona tilidir. Bantu xalqlariga yaqin bo’lgan tiv, ekoi, tikar, bamileke va yana bir qancha xalqlar Nigeriya va Kamerunda yashaydi. G’arbiy Atlantika kichik guruhiga mansub xalqlar Afrikaning chekka g’arbida – Gvineya, Gvineya-Bisau, Senegal, Serra-Leone, Gambiya va boshqa davlalar hududida yashaydi. Bu guruhdagi eng ko’p sonli xalq fulbe bo’lib, uning alohida qismlari butun G’arbiy va Markaziy Sudan mamlakatlarida tarqalgan. Kva kichik guruhi ham millionlik miqdordagi yoruba, ibo, eve va akai xalqlar guruhini birlashtiradi. Bu xalqlar Gana va Benin davlatlari aholisining ⅔ qismini, Nigeriya, Togo, Liberiya va Kot-d‘Ivuarning yarim aholisini tashkil etadi. Mande kichik guruhi xalqlari Senegal va Niger daryolari yuqori qismida yashaydilar va Gambiya, Liberiya, Mali, Serra – Leone aholisining yarmiga yaqinini tashkil etadilar. Volta kichik guruhi xalqlari G’arbiy Sudan ichki hududlari va Yuqori Volta chegaralarida, 21 Gana, Togo va Beninda yashaydi. Adamaua sharqiy kichik guruhi xalqlari Markaziy Afrika Respublikasi (85%) da to’plangan, KDR, Kamerun. Sudan va CHadning qo’shni rayonlarida yashaydi. Nil-Sahroi Kabir oilasiga olti guruh kiradi – songai, sahroi kabir, shari-nil, maba, fur va koma. Songai guruhi xalqlari Niger daryosining o’rta oqimi (Mali, Niger, Nigeriya) da yashaydi. Sahroi kabir guruhi xalqlari CHad ko’li atrofida, Markaziy Sahroi Kabir (Niger, CHad), shuningdek Nigeriyada yashaydi. SHari-nil guruhiga Yuqori Nil va Viktoriya hamda Rudolf ko’llari havzasi (Sudan, Uganda, Keniya) da yashaydigan xalqlar kiradi. Afrikaning janubi-g’arbiy qismi (Namibiya, Angola, Botsvana) da bantu xalqlaridan tashqari koysan oilasga mansub xalqlar – bushmenlar, gottentotlar, tog’lik damaralar tarqalgan. o’tmishda bushmenlar va gottentotlar Janubiy Afrikaning ulkan hududlarini egallagan, XVIII – XIX asrlar davomida ularning ko’p qismi Yevropa mustamlakachilari tomonidan qirib tashlandi. Koysan oilasiga shuningdek SHarqiy Afrikada (Tanzaniya) yashaydigan sandave va xatsa xalqlari kiradi. Madagaskar orolida Afrika xalqlaridan til, antropologik, va madaniy jihatdan keskin farq qiluvchi malgashlar yashaydi. Malgash tili avstroneziya til oilasiga kiradi. Ayni vaqtda Afrika qit’asida Yevropaliklarning avlodlari, shu bilan birga ularning mahalliy xalq vakillari bilan nikohlaridan tug’ilgan metislar ham yashaydi (JAR, Zimbabve, Namibiya, Keniya, Jazoir). Ba’zi davlatlarda bunday guruhlar juda kam bo’lsa, ba’zi davlatlarda yetakchi guruhlarni tashkil etadi (JAR). JAR, Keniya, Tanzaniya va Mavrikiy orolida janubiy osiyoliklar avlodlari (tamillar, hindlar, bixarliklar, rojastonliklar) yashaydi. Mavrikiyda hatto aholining ko’pchilik qismini tashkil etadilar. 22 23 Download 442.85 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|