Afrika qit’asi mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy, siyosiy-madaniy xususiyatlari.(2 s)
Download 442.85 Kb. Pdf ko'rish
|
2-ma\'ruza
Eksport mahsulotlarida qora va rangli metallar, uran va olmoslarning ulushi yuqori bo’lgan mamlakatlar. 90% 82% 95% 96% 75% 80% 85% 90% 95% 100% Angola Gabon Liviya Nigeriya 6 Eksport mahsulotlarida oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo’jalik xom- ashyosi ulushi yuqori bo’lgan mamlakatlar. Xo’jalikning hududiy tizimida rivojlanishning birmuncha yuqori darajasi poytaxtlar, mineral resurslarni qazib olish va ishlov berish rayonlari, shuningdek xom-ashyo va ayrim qishloq xo’jalik mahsulotlarini olib chiqish portlari joylashgan hududlarda kuzatiladi. Qolgan hududlarda natural va yarim natural qishloq xo’jalik ustunlik qiladi. Bunday xo’jalik tipi sekin rivojlanish xususiyatiga ega bo’lganligi uchun aholi ko’payishidan ortda qoladi. Qishloq xo’jaligining bosh tarmog’i 74% 70% 69% 50% 50% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Botsvana Gvineya Zambiya Niger Serra Leone 88% 83% 83% 54% 51% 56% 70% 50% 52% 63% 50% 52% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 7 dehqonchilik bo’lib, ko’pgina davlatlar bir yoki ikki ekin turiga ixtisoslashgan. Masalan Kot-d-Ivuar va Gana kakao dukkagi va kofe, Senegal yeryong’oq, Tunis zaytun, Misr paxta va apelsin, Tanzaniya choy, yetishtirishga ixtisoslashgan. Oziq- ovqat ekinlaridan kassava (maniokaning bir turi), makkajo’xori va yams katta ahamiyatga ega. CHorvachilik qurg’oqchil iqlim tufayli dehqonchilik cheklangan hududlarda muhim o’rin tutadi. Asosan zebu sigirlari, qo’y, echki, cho’chqa, tuyalar boqiladi. Efiopiya, Sudan, Nigeriya, Somali va JARda chorva eng ko’p miqdordadir. Ko’plab mamlakatlar o’z aholisini eng zarur oziq ovqat mahsulotlari bilan ta’minlay olmaydi va ularni yo import qiladi, yoki yordam tariqasida oladi. Afrika qit’asidagi xo’jalik taraqqiyoti yuqorida ta’kidlanganidek, ming yillar davomida shakllanib kelgan va mustamlakachilikning boshlanishiga qadar deyarli o’zgarmagan. (Nil daryosi tsivilizatsiyasidan tashqari). Xo’jalikning asosini doimo o’rmonlar va o’tloqlarni yoqish orqali yangi relarni ochish va motiga (ketmon) bilan tuproqqa ishlov berish tashkil etib kelgan. Yuqoriroq darajada rivojlangan dehqonchilik (Nil vodiysidan tashqari) SHimoli sharqiy Afrika (Efiopiyaning zamonaviy hududi), G’arbiy Afrika va Madagaskarda shakllangan edi. CHorvachilik (asosan qoramolchilik) aksariyat afrika xalqlari xo’jaligida yordamchi tarmoq shaklida rivojlangan, asosiy tarmoq bo’lib, faqat alohida rayonlarda – SHimoliy Afrikaning ko’chmanchi xalqlari va Zambezi daryosidan janubdagi huddularda namoyon bo’lgan. Afrika Yevropaliklarga qadimdan ma’lum hudud edi, ammo ularni bu hudud qiziqtirmagan, chunki qimmatbaho metall konlari yo’q, buning ustiga materik ichkarisiga kirish qiyin va xatarli edi. XVIII asr oxiriga qadar Yevropaliklarga qirg’oq chiziqlari va daryo mansablari hududlarigina ma’lum bo’lib, ular bu yerlarda savdo va tayansch punktlari barpo qilganlar, shu yerdan Amerikaga qullar olib ketilgan. Bu jarayon Yevropaliklar tomonidan Afrika hududlariga qo’ygan 8 nomlarida ham aks etgan, masalan Fil suyagi qirg’og’i, Oltin qirg’oq, Qullar qirg’og’i va h.k. XIX asrning 80-yillariga qadar Afrika hududining ¾ qismini turli siyosiy tuzilmalar, shu jumladan yirik va qudratli davlatlar (Mali, Zimbabve va b.) egallagan edi. Yevropaliklarning koloniyalari faqat qirg’oq bo’ylarida joylashgan edi. Qisqa muddat, ya’ni 20 yil ichida butun qit’a Yevropa davlatlari tomonidan taqsimlab olindi. Bu hodisa Amerika qit’asidagi davlatlar mstaqillikka erishgan davrda ro’y berdi. Nima uchun Afrika qit’asi Yevropaliklar uchun qiziqarli ob’ektga aylandi, degan savolga quyidagi sabablarni ko’rsatish mumkin: 1. Bu davrga kelib materik turli ekspeditsiyalar va missonerlik harakatlari natijasida deyarli yaxshilab o’rganib bo’lingan edi. Amerikalik harbiy muxbir G. Stenli XIX asrning 70-yillarida materikni sharqdan g’arbga tomon ekspeditsiya bilan kesib o’tdi. O’zidan keyin vayron bo’lgan qishloqlarni qoldirib o’tgan bu ekspeditsiya natijalariga ko’ra G. Stenli inglizlarga murojaat tarzida shunday yozgan edi: “Kongo daryosining manbaidan janubda 40 millionta yalang’och odamlar o’zlarini Manchesterdagi to’quv fabrikalarining kiyintirishini va Birmingemning ustaxonalari asbob-uskunalar bilan ta’minlashini kutib yotibdi”. 2. XIX asr oxirida xinin dorisi kashf etildi. Bu dori malyariya-bezgakka qarshi vosita bo’lib, Yevropaliklarning bezgak tarqalgan hududlarga kirib borishlari uchun imkon yaratdi. 3. Yevropada bu davrga kelib sanoat jadal rivojlana boshladi, iqtisodiyot yuksaldi, Yevropa davlatlari oyoqqa turdi. Bu davr Yevropa uchun nisbatan siyosiy barqarorlik davri edi, katta urushlar bo’lmayotgan edi. Mustamlakachi davlatlar o’zaro bahamjihatlik ko’rsatib, XIX asrning 80- yillarida tashkil qilingan Berlin konferentsiyasi qarori bo’yicha Angliya, Frantsiya, Portugaliya, Belgiya va Germaniya Afrika hududini bo’lib olishdi. Afrikadagi chegaralar hududning geografik va etnik xususiyatlarini hisobga olinmagan holda o’tkazila boshlandi. Ayni vaqta Afrikadagi davlatlarning 2/5 qismining chegaralari meridianlar va 9 parallellar orqali, 1/3 qismining chegaralari turli to’g’ri va egri chiziqlar bo’yicha, ¼ qismining chegaralari etnik chegaralarga taxminiy mos keladigan tabiiy to’siqlar orqali o’tkazilgan. XX asr boshiga kelib Afrikaning butun hududi Uvropa davlatlari tomonidan egallangan va taqsimlab olingan edi. Afrika xalqlarining ozodlik kurashi qabilalarning o’zaro raqobatlari tufayli murakkablashar, o’q yoy va nayzalar vositasida Yevropaliklarning o’q otar qurollar bilan ta’minlangan qo’shinlariga qarshi turish mumkin emas edi. Afrikani faol mustamlaka qilish davri boshlandi. Amerika va Avstraliyadan farqli ravishda Yevropaliklarning yalpi ko’chib kelishi yuz bermadi. Butun Afrika hududida XVIII asrga kelib immigrantlarning yagona kompakt guruhi – gollandlar (burlar) mavjud edi va ularning miqdori 16 ming kishi bo’lgan. Ayni kunda ham Yevropaliklarning avlodlari va aralash nikohdan tug’ilgan bolalar materik aholisining 1% ini tashkil etadi. Afrika dunyo bo’yicha iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning past darajasi bilan ajralib turadi. Insoniyatning eng dolzarb global muammolari aynan Afrikaga tegishlidir. Ba’zi davlatlar birmuncha taraqqiy etgan albatta, lekin ular umumiy qoloqlik fonida kichik orolchalarga o’xshab ko’rinadi. Bu muammo murakkab tabiiy sharoit va uzoq vaqt davom etgan mustamlakachilik siyosati oqibati hisoblanadi, shu bilan birga ular bilan birgalikda boshqa omillar ham mavjud. Afrika rivojlanayotgan mintaqa sifatida XX asrning 60 va 70-yillarida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning yuqori tezligiga erishdi. Bu rivojlanish alohida yo’nalishlarga ega bo’ldi. XX asrning oxirgi o’n yilliklarida muammolar keskin ravishda kuchaydi, iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlari tushib ketdi va “Rivojlanayotgan dunyo rivojlanishdan to’xtadi” degan xulosaga kelindi. Bir-biriga yaqin ammo turli mohiyatga ega ikki tushuncha mavjud, bular “rivojlanish” va “modernizatsiya” kabi tushunchalardir. Rivojlanish tushunchasini Afrikaga qo’llanilganda an’anaviy tizimni mustahkamlashga olib boradigan ichki sabablarga tayanadigan iqisodiy-ijtimoiy sohadagi o’zgarishlar tushuniladi. Afrikada ayni o’zgarishlar ro’y bergan. 10 Modernizatsiya esa dunyodagi zamonaviy talablar asosida iqtisodiy va ijtimoiy hamda siyosiy sohalardagi o’zgarishlar yig’indisi demakdir. Bu tushunchani Afrikaga nisbatan qo’llanilganda hududning tashqi aloqalarini kengaytirishi va dunyo tizimiga qo’shilishi tushuniladi. Bir tomonlama, an’anaviy rivojlanish avtarkiyaga (biqiqlik) va qoloqlikka olib keladi. Jadal modernizatsiya esa mavjud ijtimoiy va iqtisodiy strukuturaning og’riqli buzilishiga olib keladi. Optimal yechim rivojlanish va modernizatsiya tushunchalarini muvofiqlashtirish va eng muhimi – bosqichma-bosqich, mahalliy xususiyatlarni hisobga olgan holda amalga oshiriladigan izchil o’zgarishlardir. Modernizatsiya ob’ektiv xarakterga ega va bundan voz kechib bo’lmaydi. Afrikadagi turli mamlakatlarda modernizatsiya o’z yo’nalishiga ega bo’ldi, shu bilan birga umumiy yo’nalishlarnii ajratib ko’rsatish mumkin. Modernizatsiya barcha ichki rezervlarni ishga solishga va tashqi manbalardan keng foydalanishni talab qiladi. Mamlakat yoki mintaqa uchun jahon xo’jaligidagi va xalqaro mehnat taqsimotidagi o’rnini belgilab olishi hamda eksport resurslari (eksport bazasi) ni yuzaga chiqarishi muhim hisoblanadi. “Modernizatsiyani ta’minlash uchun nimani sotish mumkin?” degan asosiy savolga javob topish talab qilinadi. Agar mamlakatda jahon bozoriga olib chiqiladigan hech narsa bo’lmasa va joylar egallangan bo’lsa, arzonroq yoki sifatliroq, yaxshisi ikkala xususiyatni birday namoyon qiladigan boshqa mahsulotlar modernizatsiyani ta’minlay oladi. Agar shu ham bo’lmasa faqat tashqi manbalarga, ya’ni “xalqaro xayriya”ga tayanishdan boshqa iloj qolmaydi, bu esa aholining ochlikdan qirilib ketmasligini ta’minlaydi xolos. Jahon hamjamiyatining hamkorliklari masshtablari ichki imkoniyatlarga va davlat administratsiyasining layoqatiga bog’liq ravishda turlicha bo’lishi mumkin. Modernizatsiyaning barcha omillarini tashqi va ichki kabilarga ajratish mumkin. Afrika modernizatsiyasining ichki omillari quyidagi tuzilmaga ega: 11 Afrika modernizatsiyasining tashqi omillarini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: Modernizatsiyaning ichki omillari Mehnat potensiali (ishci qo’llarning miqdori, ularning narxi va malakasi) Qulay tabiiy sharoit va resurslar (betakror!) Qulay geografik o’rin Ichki siyosiy barqarorlik va ijtimoiy kelishuvchanlik Davlat siyosati Barcha ichki rezervlarning mobilizatsiyasi Modernizatsiayning tshqi manbalaridan foydalanish Industralizatsiya Modernizatsiya- ning tashqi omillari Aholining ma’lumotlilik darajasini va xodimlar malakasini oshirish Tashqi moliyalashtirish (qarz, kredit, yordam va h.k.) Eksportning kengaytirilishi An’anaviy agrar sektorning modernizatsiya qilinishi 12 Afrikaning ichki resurslari juda cheklangan. Materikning katta qismidagi tabiiy shart-sharoitllar ulkan investitsiyalar va tabiat muhofazasi chora-tadbirlarisiz hech narsa berolmaydi. JAR ni hisobga olmaganda Afrika qit’asining ko’pchilik mamlakatlari alohida o’ziga xos va turlicha resurslarga ega emas. Geografik o’rin qulayligi faqat O’rta Yer dengizi qirg’oqlariga ega, Yevropaga yaqin joylashgan mamlakatlarga xosdir. Bu qulay imkoniyatdan Tunis va Marokash davlatlari yengil sanoat, subtropik dehqonchilik, xorijiy turizmni Yevropaga yo’naltirgan holda rivojlantirish vositasida unumli foydalanmoqda. Afrika mehnat resurslari miqdor jihatdan katta, juda yosh, lekin asosiy qismi elementar malakaga ega emas. Mehnat resurslari Afrikada modernizatsiyaning jiddiy omili bo’la olmaydi. Afrikaning ko’plab mamlakatlarida ichki siyosiy holat juda beqaror, jamoatchilik kelishuvi yo’q, ya’ni jamoatchilik modernzatsiya zaruratini his qilmaydi. Davlat strukturalari zaif, malakalai mutaxassilar yetishmaydi. Aytish mumkinki, Afrika modernizatsiyaning ichki omillariga ega emas va faqat tashqi manbalarga tayanishi mumkin. Ob’ektiv ravishda Afrika mamlakatlari modernizatsiyaga intilgan, lekin ichdan tayyor emas edi. Avvallari Afrika resurslariga ortiqcha baho berilgan. Yevropada afrika xom- ashyolariga deyarli ehtiyoj yo’q. Bunday resurslar va xom-ashyolarga faqat JAR ega xolos. Afrikaning malakasi past mehnat resurslari Osiyo ishchi kuchlari bilan raqobat qila olmaydi. Vaziyat shuni taqozo qilar ediki, mintaqaning o’zi modernizatsiyaga qodir emas, Yevropa uchun esa bu qiziqish uyg’otmaydi. Lekin modernizatsiya boshanib ketdi. XX asrning 60-70 yillarida bu jarayon juda faollashdi va bu jarayonga bir qancha omillar ta’sir ko’rsatdi. Afrikaning ko’plab mamlakatlari mustaqillikka erishdi va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish g’oyasi tug’ildi. Bir vaqtning o’zida jahon maydonida ta’sir doirasi uchun AQSH va SSSR o’rtasida kurash ketmoqda edi. Afrika davlatlarining ba’zilari bundan unumli foydalandi. Yevropaning Afrika mahsulotlari bo’lgan arzon minrela xom-ashyo, qishloq xo’jalik mahsulotlari, qimmatbaho yog’ochga bo’lgan qiziqishlari saqlanib qolgan edi. 13 Asosiy qiyinchilik xo’jalik yuritish usullari, texnika va texnologiyalarni butunlay boshqacha tabiiy va ijtimoiy muhitga mexanik ravishda ko’chirib o’tkazishning imkonsizligida edi. Alohida muhim ahamiyatga ega bo’lgan jihatlardan biri shundaki, modernizatsiyaning agar va sanoat (birinchi o’rinda undiruvchi) kabi tayanch sektorlariga yo’naltirilgandir. Eksportga yo’naltirilgan agrar ishlab chiqarishning rivojlanishi, “o’sish qutblari” nomini olgan shaharlarning jadal o’sishi qishloq aholisining shaharlarga ko’chishini tezlashtirdi va boshqarib bo’lmaydigan gipertrofik urbanizatsiyani yuzaga chiqardi. An’anaviy ijtimoiy strukturalar buzildi, yangilari esa shakllanib ulgurmagan edi. Ochig’ini aytganda BMTning Afrikani rivojlantirish bo’yicha 20 yillik dasturi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Modernizatsiya vayronkor tusga kirdi va uning natijasida mintaqa ahvoli yanada yomonlashdi. Tashqi qarzlar kattalashdi, ekologik muammolar chuqurlashdi, Afrikaning tez o’sayotgan aholisini boqish uchun oziq ovqat importiga bog’liqligi yanada kuchaydi. Afrika muammolarini hal etish maqsadida turli variantlar taklif etildi, bular Afrikani rivojlangan mamlakatlar boqimondachiligiga to’liq qabul qilib olishdan, mintaqani taqdir hukmiga tashlab qo’yishgacha bo’lgan takliflar edi. Ayni vaqtda ham Afrikani rivojlantirish, ishlab chiqarish va aholi iste’molini muvofiqlashtirish, ijtimoiy farovonlik masalalari bo’yicha bahs munozaralar ketmoqda, mintaqada esa turli siyosiy beqarorliklar, urushlar, ochlik va ijtimoiy qoloqlik borgan sari chuqurlashmoqda. Afrika qit’asida ayni kunda umumiy aholi soni 1 mlrd kishi atrofida, aniqrog’i 987 mln kishini tashkil etadi. Aholining tabiiy o’sishi dunyo bo’yicha eng yuqori bo’lib, 2004 yilda 2,3% ga yetgan edi. Oxirgi 50 yil ichida aholining o’rtacha umr davomiyligi 35 yoshdan 54 yoshgacha o’sdi. HSBC bankining bashoratiga ko’ra qit’a aholisi 2050 yilga borib ikki baravar ko’payadi. Qit’ada aholi joylashuvi birmuncha notekis bo’lib, tabiiy sharoit omiliga to’la ravishda bog’liqdir. Aholi eng ko’p joylashgan hudud SHarqiy Afrikadir, bu mintaqada 315,8 mln kishi yashaydi, bu umumiy aholining 31% ni tashkil etadi. Undan keyini o’rinda G’arbiy Afrika bo’lib, bu yerda 291 mln kishi istiqomat qiladi 14 va 29,5% ni tashkil etadi. SHimoliy Afrikada 194,4 mln kishi, ya’ni 19,7% ni, Markaziy Afrikada 117,4 mln kishi 11,9% ni, Janubiy Afrikada 56,25 mln kishi, 5,7% ni tashkil etadi. Aholining qit’a bo’ylab tarqalishi birinchi o’rinda tabiiy omilga tayanishi ta’kidlangan edi, shu bilan birga tarixiy-an’anaviy va demografik omillar bu holatga qo’shimcha belgilovchi omil sifatida ta’sir ko’rsatadi. Masalan, SHimoliy Afrika hududining katta qismida aholi yashashi uchun tabiiy sharoit noqulay bo’lgani holda Nil vodiysi va O’rta Yer dengizi bo’yida aholi juda qadimgi davrlardan beri yashab kelmoqda tabiiyki ularning miqdoriy o’sishi ham yuqori bo’ladi. 315,8 291 194,4 117,4 56,2 Download 442.85 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling