Agrobiznes va logistika ” kafedrasi «Mikroiqtisodiyot» fanidan

II.bob . Narx va taklif miqdori o`rtasidagi bog’liqlik.
2.1. Taklifga ta’sir etuvchi omillar.
Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar:resurslar narxi,ishlab chiqarish texnologiyasi,soliq va subsidiyalar,boshqa tovarlar narxi,narx o‘zgarishining kutilishi,bozordagi sotuvchilar soni.
Mazkur omillardan bir yoki bir nechtasining o‘zgarishi taklif hajmining o‘zgarishini taqozo qiladi.Taklifga ta’sir qiluvchi omillami alohida-alohida qarab chiqamiz.
Resurslar narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifui oshiradi. Aksin- cha, resurslarga narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlaríni oshi- radi va taklifni qisqartiradi. Masalan, mineral o‘g‘itlar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi, qurilish materiallari narxlarining oshishi uyjoy va ishlab chiqarish binolari taklifìni qisqartiradi.
Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Resurslarning mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari ka- mayadi va taklif ko‘payadi. Masalan, paxta zararkunandalariga qar- shi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdori va sifatini, binobarin taklifini oshiradi.
Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Soliqlarning aksariyat turlari ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to‘1ov1arining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya (subsidiya-davlat tomonidan aholi yoki korxonalarga o‘z zararlarini qoplash yoki boshqa maqsadlar uchun qaytarilmaslik sharti bilan beriluvchi mablag’) bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi .
Boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini o‘zgartiradi.
Masalan, boshqa o‘zgarmas sharoitlarda qo‘y go‘shti narxining pasayishi natijasida undan olinadigan foyda darajasi ham pasayib, qassoblar tomonidan mol go‘shti taklifining oshirilishiga olib keladi.
Narx o‘zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxi o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kunda- gi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
Ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‘p bo‘1sa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘1adi. Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish ko‘payadi.
Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va transport tashish imkoniyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalikva oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘1adi. Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy resurslarning mavjud darajasi ham taklifga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, narxning o‘zgarishiga javoban ishlab chiqarishni kengaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish imkoniyati mavjud bo‘lsa taklif o’zgaradi.Qishloq xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlar cheklangan,yer taklifini oshirib bo’lmaydi.Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san’at asarlarining taklifi ham noo‘zgaruvchan bo‘ladi.
Narx va taklif miqdorini bog’liqligini ifodalovchi egri chiziq taklif egri chizig’i deyiladi. Taklif egri chizig’i oshmoqda, chunki narxning oshishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi.

2-rasm
Benning taklifi chizig’i Ben ishlab chiqargan muzqaymoqlar miqdorini bildiradi, Jerryning taklif chizig’i esa Jerry ishlab chiqargan muzqaymoqlar miqdorini bildiradi. Bozor taklifi shu ikkala individual takliflar yig’indisiga teng.

2.2 Talab qonuni.

Talab qonuni tovar narxining tushishi talab qilinadigan miqdorning oshishiga olib kelishi ifodalaydi. Talabning narx elastikligi - talab qilinadigan miqdor qancha bo`lganda narx o`zgarishiga javob berishini o`lchaydi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o`zgarishiga katta miqdorda ta’sir qilsa, tovar uchun talab elastik deyiladi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o`zgarishiga kichik miqdorda ta’sir qilsa, talab noelastik deyiladi.
Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Dеmak,
talab – bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u «xohish», «istak» bo’lib qolavеradi. Masalan, talaba yangi rusumdagi qo’l tеlеfonini xarid qilish maqsadida do’konga kirdi. Qo’l tеlеfonining narxi 300 mln so’m bo’lib, talabada faqat 200 mln so’m mavjud, dеb faraz qilaylik. Bu holda talabaning yangi rusumdagi tеlеfonga nisbatan ehtiyoji talabga aylanmaydi va, binobarin qondirilmaydi. Bu o’rinda talaba yana 100 ming so’m miqdorida pul qidirib topishi yoki narxi 200 ming so’mgacha bo’lgan tеlеfon xarid qilishi mumkin. Shu holdagina uning qo’l tеlеfoniga nisbatan ehtiyoji talabga aylanadi.
Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo’ladi, chunki narx o’zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o’zgaradi. Shu bog’liqlikdan kеlib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif bеrish mumkin: ma’lum vaqt oralig’ida, narxlarning mavjud darajasida istе’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo’lgan ehtiyoji talab dеyiladi.
Tovar narxining pasayishi unga bo`lgan talabni oshiradi. Bu talab qonunidir. Talabning narx elastikligi narx o`zgarganda talab qanday o`zgarishini ifodalaydi. Biror mahsulotga bo`lgan talab elastik deb yuritiladi, agar talab miqdori narxdagi o`zgarishga sezilarli ravishda javob qaytarsa. Biror mahsulotga bo`lgan talab noelastik bo`ladi, agar talab miqdori narxdagi o`zgarishlarga birozgina javob qaytarsa. Har qanday mahsulot uchun talabning narx elastikligi o`sha mahsulotning narxi oshganda iste’molchilarning xaridi qanday ekanligini hisoblaydi. Shunday qilib, elastiklik iste’molchi xohishlarini shakllantiradigan ko`plab iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik kuchlarda aks etadi. Lekin, tajribaga asoslangan holda, biz talabning narx elastikligini nima aniqlab berishi haqida bir necha umumiy qoidalarini bayon qilamiz. 45 Yaqin o`rin bosuvchi tovarlarning mavjudligi. O`rnini bosuvchisi bor bo`lgan tovarlar ko`proq elastik talabga ega, chunki bir tovar o`rniga boshqasini sotib olish iste’molchilar uchun osonroq. Masalan, saryog` va margarin bir-birini o`rnini bemalol bosadi. Margarin narxi o`zgarmaganda saryog` narxining biroz ko`tarilishi saryog`ning sotilish miqdori tushushiga sabab bo`ladi. Bunga zid holda, tuxumning o`rnini bosadigan tovar bo`lmagani uchun tuxumga bo`lgan talab saryog`ga nisbatan kamroq elastik bo`ladi.
Rеal iqtisodiy hayotda ba’zan bu qoidaga zid bo’lgan, ya’ni ayrim tovar narxining o’sishi bilan unga bo’lgan talab miqdorining yanada ortishi holati ham uchraydi. Bu holat Giffеn samarasi dеb (ingliz iqtisodchisi R.Giffеn nomi bilan) ataladi. Giffеn kambag’al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan uni istе’mol qilish kеngayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko’rsatgan. Tushuntirish shunga asoslanadiki, kartoshka kambag’al oila ovqatida mahsulotlarning asosiy qismini egallaydi. Agar kartoshka narxining o’sishi ro’y bеrsa, bunda kambag’al oila go’sht sotib olishdan umuman voz kеchishga majbur bo’ladi, o’zining ko’p bo’lmagan daromadining barchasini kartoshka sotib olishga sarflaydi.
Dеmak, bunday vaziyatda narxlarning oshishi zarur tovarlarga talab miqdorining kamaymasdan, aksincha ko’payishiga olib kеlishi mumkin.
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning) o’rtasidagi tеskari bog’liqlikni oddiy ikki o’lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: yotiq chiziq bozor talabi miqdorini, tik chiziq narxni ko’rsatadi.
Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar. Talab hajmining o’zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog’liq bo’ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari dеyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko’rsatadi:
1) istе’molchining didi;
2) bozordagi istе’molchilar soni;
3) istе’molchining daromadlari;
4) bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi;
5) kеlajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli.
Bu omillarning o’zgarishi talab hajmining o’zgarishiga qanday ta’sir ko’rsatishini qarab chiqamiz.
Biror mahsulotga istе’molchi dididagi ijobiy o’zgarish ro’y bеrsa, narxning tеgishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi.
Bu o’rinda rеal hayotda istе’molchilar «moda», ya’ni biron-bir tovarning kеng rasm bo’lgan turini sotib olishga harakat qilishlarini misol kеltirish mumkin. Istе’molchi didiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib kеladi.O’z-o’zidan aniqki, bozorda istе’molchilar soni ko’paysa, talab ortadi, istе’molchilarning soni kamaysa ,talab qisqaradi.Daromadning o’zgarishi bilan talab miqdori to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar dеyiladi.
Biror mahsulotga istе’molchi dididagi ijobiy o’zgarish ro’y bеrsa, narxning tеgishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi.
Daromadning o’zgarishi bilan talab miqdori tеskari bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar dеyiladi.Istе’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik nеmis iqtisodchisi va statisti Ernst Engеl tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko’ra, istе’molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo’lgan tovarlar miqdori o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik Engеl qonuni dеyiladi .
O’zaro bog’liq tovarlar narxi o’zgarishining talabga ta’sirini o’rganishda ularni ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo’ladi: 1) o’zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o’rinbosar tovarlar; 2) o’zaro bir-birini to’ldiruvchi tovarlar.
O’zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o’zgarishi bilan boshqasiga bo’lgan talabning o’zgarishi to’g’ri bog’liqlikda bo’ladi. Masalan, sariyog’ narxining oshishi margaringa bo’lgan talabning ortishiga olib kеladi. Sariyog’ narxining pasayishi esa margaringa bo’lgan talabni kamaytiradi.
O’zaro bir-birini to’ldiruvchi tovarlardan birining narxini o’zgarishi bilan boshqasiga bo’lgan talabning o’zgarishi tеskari bog’liqlikda bo’ladi. Masalan, agar avtomobilning narxi oshsa, bеnzinga bo’lgan talab qisqaradi. Aksincha, avtomobilning narxi tushsa, bеnzinga bo’lgan talab oshadi.

2.3. Taklif qonuni.

Taklif qonuni shuni ko`rsatadiki, yuqori narx taklif miqdorini oshiradi. Taklifning narx elastikligi narxdagi o`zgarishga qancha taklif miqdori o`zgarishini ifodalaydi. Agar taklif narx o`zgarishiga sezilarli darajada javob qaytarsa, tovar taklifi elastik deyiladi. Agar taklif narx o`zgarishiga biroz javob qaytarsa, tovar taklifi noelastik deyiladi.
Taklifning narx elastikligi ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqargan tovarlar miqdori o`zgarishiga bog`liq. Masalan, sohil bo`yi yerlari noelastik taklifga ega, chunki ularni ko`proq ishlab chiqarish deyarli imkonsizdir. Bunga zid holda, kitob, mashina va televizor kabi tovarlar elastik taklifga ega, chunki ularni ishlab chiqaruvchi firmalar yuqori narxlarga javoban o`z faoliyatlarini uzoqroq davom ettirishadi. Ko`plab bozorlarda, taklifning narx egiluvchanligining asosiy aniqlovchisi vaqtdir. Taklif qisqa muddatdan ko`ra uzoq muddatda elastikroq bo`ladi. Qisqa muddat mobaynida, korxonalar ishlab chiqarish ko`lamini birdaniga oshira olmaydilar. Demak, qisqa muddatda, taklif miqdori narxning o`zgarishiga kamroq javob qaytaradi. Bunga zid holda, uzoq muddatda yangi zavodlar qurishi yoki eskilarini yopishi mumkin. Bundan tashqari bozorga yangi korxonalar kirishi va 54 eskilari tugatilishi mumkin. Demak, uzoq muddatda taklif miqdori narx o`zgarishiga sezilarli javob qaytaradi.
Bozorda taklif qonuni amal qiladi. Taklif qonuniga muvofiq barcha omillar teng bo’lgan sharoitda taklif bahoning o’zgarishiga binoan o’zgaradi. Demak, tovar bahosining o’sishi taklifni ko’paytiradi va aksincha , tovar bahosining pasayishi taklif etilayotgan tovarlar miqdorini kamaytiradi. Taklif qonuniga muvofiq ma’lum tovarlar bahosining ortishi bilan ishlab chiqaruvchilar foyda olish uchun mazkur tovarlar yoki xizmatlarni ko’plab yaratadilar. Natijada taklif ortadi. Tovarlar va xizmatlar miqdorining o’sishi taklifning ortishiga hamda talabning pasayishi bilan bahoning ham pasayishiga olib keladi.
Taklif talabga qarab o’zgarib turadi. Uning o’zgarishini taklif qonuni izohlaydi.
Taklif qonuni taklifning miqdori narxga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda o’zgarishini ifodalaydi.
Agar narx talabga teskari ta’sir etsa, taklifga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Taklif qonuni quyidagi formula orqali ifodalanadi: