Agrologistika va biznes” fakulteti «agroiqtisodiyot va turizm» kafedrasi

1.2 ISO 28000 - ta'minotzanjirixavfsizliginiboshqarishtizimi
ISO 28000 –bu ta'minot zanjiri xavfsizligini boshqarish tizimining talablarini belgilaydigan xalqaro standartdir va ushbu tizimni amalga oshirishni istagan tashkilotlarga boshqaruv modelini taqdim etadi. Tashkilotning faoliyatini ta'minot zanjiri xavfsizligiga boshqa boshqaruv tizimlari bilan birxil soyabon ostida kiritish orqali xavflarni samarali boshqarishni maqsadqilgan. Ushbuyangiboshqaruvstandartita'minotzanjiribilanbog'liqbo'lgantashkilotlargaetkazibberishzanjiridagimuhimxavfsizliknuqtalarigae'tiborqaratadiganramkaberadi. Shu nuqtainazardan, ta'minotzanjirixomashyota'minotidanboshlabvaturli transport usullariorqalioxirgifoydalanuvchigayetkazishuchunmahsulotvaxizmatnikengaytirishdanboshlanganbir-birigataalluqliresurslarvajarayonlarningbirqatoridir. Moliya, ishlabchiqarishma'lumotlariniboshqarishvaishlabchiqarishob'ektlarinio'zichigaoladi, lekinularbilancheklanmaydi.
Globallashuvta'siribilanraqobatkuchayibborayotgankorxonalarxarajatlarni, o'zvaqtidayetkazibberishvasifatgabog'liqliginioshiradi. Ushbustandartta'minotzanjiribilanbog'liqbo'lgantashkilotlargaetkazibberishzanjiridagimuhimxavfsizliknuqtalarigae'tiborqaratadiganyangitizimnitaqdimetadi. Ushbutizimmoliya, ishlabchiqarish, axborotniboshqarishvaishlabchiqarishob'ektlarinio'zichigaoladi, lekinularbilancheklanmaydi. Bir tomondan, xavfsizliksohasidagibarchaxavf-xatarlarnibaholashvaboshqarishsohasidabarchasektorlardafaoliyatyuritadigantashkilotlarniqo'llab-quvvatlaydi, birtomondan, xavfsizliktahdidlaridankelibchiqadiganoqibatlarnikamaytirishga, sifat, ishxavfsizligivamijozlarniboshqarishkabiasosiyboshqaruvtamoyillariniqo'llaydi. ISO 28000 standartixavfsizlikkaoidxatarlarniminimallashtirishgayordamberadivashundayqilibtovarlarvamateriallarnio'zvaqtidavamuammosiztaqsimlashnita'minlaydi.
ISO 28000 ta'minotzanjirigaaloqador har birtashkilotuchunxavfsizlikmodelidir, ishlabchiqarishda, saqlashdavatarqatishda (shujumladanavtomobil, temir yo'l, dengizvaaviakompaniyalar) xaridorgaqadarxavfsizliknita'minlaydi. IS0 28000 bo'yichaxavfsizliktiziminitatbiqetishbilantashkilotta'minotzanjiribo'ylabishonchliligivaxavfsizliginioshiradi. Yuqoriqiymatgaegayokixavftug'diradiganmahsulotlarbutundunyobo'ylabtashilishivaxavfsizroqsaqlanishimumkin. Ushbu model xavfsizlikjarayonlariniprofilaktika, ijroetilishi, kuzatilishivahujjatlarnirasmiylashtirishnuqtainazaridanoshirishnixohlaydigantashkilotlaruchunmo'ljallangan. Bundantashqari, xavfsizlikniboshqarishtizimitashkilotningbarchadarajalaridaxavfsizlikto'g'risidaxabardorliknioshirishgakattahissaqo'shadi. ISO 20000 gabinoan, allaqachonamalgaoshirilganxavfsizlikmodellari (AEO, C-TPAT, TAPA vaboshqalar) kengqamrovlitizimdato'planishimumkin. Shundayqilib, xalqaromiqyosdagifaoltashkilotlaro'zlariningkundalikishlarinitezroq, tejamkorvahujjatlashtirilgantarzdarasmiylashtiradilar
ISO 28000 ta'minotzanjirixavfsizligiboshqaruvtiziminima?
2007da ISO 28000 standartiXalqaroStandartlarTashkiloti (ISO) tomonidan chop etildi. Ushbustandartbarchatarmoqlardagikorxonalarfoydalanishiva past inventarizatsiya, yuqorimahsuldorlik, yanadatezkortuzilmalashish, qisqamuddatlisavdomuddatlari, yuqoridaromadlarvamijozlargaqaramlikyaratishmaqsadidaishlabchiqilgan. Ushbustandart 2013 turkstandartlariinstitutitomonidan TS ISO 28000 Ta'minotzanjirixavfsizligimenejmentlariuchuntexniktavsiflarnomibilannashrqilindi.
ISO 28000 ta'minotzanjirixavfsizligimenejmentitizimistandartikorxonalarniko'plabkorxonalaruchunbiznesninguzluksizligiuchunmuhimbo'lganta'minotzanjiridakattaafzalliklargaega. Ba'zitarmoqlardata'minotzanjiridagiuzilishlarbiznesnitubdansilkitadiganta'sirgaega. Bu kabikorxonalarta'minotzanjiriuchunxatarlarnito'g'rianiqlashganvabuxavflarnisamaraliboshqarganbiznesninguzluksizligijudamuhimdir. Ushbuxavflarkorxonalarninguzluksizligiuchunko'zdatutilishivazarurchoralarko'rilishilozim. ISO 28000 standartita'minotzanjirixavfsizligirisklariniboshqarishuchunmo'ljallangan.
Ta'minotzanjirixavfsizligimenejmentitizimikorxonalardaxomashyoetkazibberishbilanboshlanganva har xil transport usullariorqalioxirgifoydalanuvchinitopishuchunmahsulotvaxizmatlarningbarchabosqichlarinio'zichigaolganbir-birigabog'liqresurslarvajarayonlarseriyasidir.
Ta'minotzanjiritushunchasijudakengma'nogaega. Korxonalarvaularfaoliyatko'rsatadigantarmoqlarhajmigaqarab, turlixilmahsulotlarniishlabchiqarishmaydonchalari, omborlar, portlar, konteynerlaryokibojxona, murakkaboperatsiyalarvatizimlar, turli transport usullari, turlixil yuk turlarivaturlidarajadagixavfsizlikzonalarikabiturlijoylaro'zichigaolishimumkin.
ISO 28000 standartita'minotzanjiribo'yichakorxonalaruchunta'minotzanjiridagimuhimxavfsizliknuqtalarigae'tiborqaratadiganbirramkatashkiletadi. Ushbutizimishlabchiqarish, ishlabchiqarishob'ektlari, moliyavaaxborotniboshqarishnio'zichigaoladi, lekinularbilancheklanmaydi.
Kompaniyalarulardankutilganqiymatniyaratish, raqobatsharoitidaomonqolishvamijozlarehtiyojiniqondiradigantartibniyaratishuchunkuchlita'minotzanjiriniyaratishikerak. Ta'minotzanjirimenejmentibilanbog'liqmasalalarbugungikundakompaniyalarniboshqarishdamuhimo'rintutadi. Ta'minotzanjirimasalasietkazibberuvchilarnitanlashjarayonidantortibiste'molchilarbilanmunosabatlargacha, ta'minotzanjirituzilmalariniyaratilishidantortib, ta'minotzanjiridagikompaniyalarbilanbirlashishgaqadarturlixilyo'nalishlardako'ribchiqiladi. Bugungikompaniyalaretkazibberishzanjirigashutarzdae'tiborqaratishibejizemas. Birinchidan, xarajatlarnikamaytirishvajarayonlarnitakomillashtirishuchunqo'shimcharesurslarzarurbo'lganda, ularnietkazibberuvchilarvatarqatishkanallarigatarqatishkompaniyauchunafzalliklarniyaratadi. So'nggio'nyilichidakompaniyalarKorxonaResurslariniRejalashtirish (ERP), UmumiySifatniBoshqarish (TQM) vabiznesjarayonlariniqaytaqurish (BPR) kabikompyuterlargaasoslanganusulvausullardanfoydalanmoqdalar. Shuningdek, kompaniyanioptimallashtirishvaiste'molchilargayuqorisifatlivasifatlimahsulotlarvaxizmatlarnitaqdimetishkerak.Ilova: Biz mijozlarimizgasertifikatlashjarayoniniilojiborichasoddalashtirishorqaliyordamberamiz. Sertifikatlashso'rovingizniolganingizdanso'ng, bizningmijozlarbilanishlashbo'yichamenejerimizsizbilanbog'lanib, sizgayo'l-yo'riqko'rsatadilar.Audit: Bizningekspert-auditorlarimizsizningtashkilotingiztomonidantashkiletilganboshqaruvtiziminisizninghujjatlaringizvayozuvlaringizorqalitekshiradilar. Tekshiruvpaytida ISO 28000 so'rovnomasidanfoydalaniladivastandartningbarchatalablarigarioyaqilinadi. Barchatalablarbajarilgandanso'ng, sizninghujjatingiztayyorlanadi.
Sertifikatlashvaundankeyin:Auditnimuvaffaqiyatlitugatganingizdanso'ngsiz ISO 28000 sertifikatigaegabo'lasiz. Sizningsertifikatingiz 3 yiluchunamalqiladi, ammo uningyaroqliligiyilliknazorattekshiruvlariorqalita'minlanadi. Mijozlarbilanishlashbo'yichamenejerimiz har doimsizbilanaloqadabo'lib, sizningbarchaehtiyojlaringizniqondiradi.
Bugungikundaraqobatsharoitlariavvalgidanko'raqattiqroqvashafqatsiz. Raqobat, ayniqsagloballashuvta'siridakuchayibbormoqdavabuvaziyato'zlariningnarxlari, sifativao'zvaqtidaetkazibberilishibilanbog'liqbo'lgankompaniyalarningahamiyatinioshiradi. ISO 28001 ta'minotzanjirixavfsizliginiboshqarishtizimistandartietkazibberishzanjiriga har qandaytarzdaulangantashkilotlarningta'minotzanjiridagimuhimxavfsizliknuqtalarigae'tiborqaratadivaulargayanginuqtainazarberadi. Shu munosabatbilan, Ta'minotzanjirixavfsizliginiboshqarishtiziminingstandartlariishlabchiqarish, ishlabchiqarishob'ektlari, moliyavaaxborotniboshqarishnio'zichigaoladi, lekinularbilancheklanmaydi.
Ta'minotzanjirixavfsizliginiboshqarishtizimisanoatsohasidagiikkalatashkilotgaxavfsizlikxavflarinibaholashvanazoratqilishdayordamberadivaxavfsizlikkatahdidta'sirinikamaytirishgaqaratilgan. ISO 28001 standartlariningasosiymaqsadixavfsizlikxavfiniminimallashtirishvashubilantovarlarvamateriallarninguzluksizvao'zvaqtidataqsimlanishinita'minlashdir. Qisqachaaytganda, Ta'minotzanjirixavfsizliginiboshqarishtiziminingasosiyprintsiplariquyidagilardaniborat:Ta'minotzanjiriningto'g'ritashkiletilishinivaboshqarilishinita'minlash.Xavfsizlikxavfiniminimallashtiring.Tovarlarvamateriallarninguzluksizvao'zvaqtidataqsimlanishinita'minlash.Endilikdatashkilotlaretkazibberishtarmog'idategishlitartibo'rnatilishikerak deb hisoblaydilar. Bu mijozlargaxizmatko'rsatishniyaxshilaydivamahsulotyokixizmatishlabchiqarishningturlibosqichlaridakeraksizxarajatlarnikamaytiradi. _______________________________________________________
6] Standart.uz ISO-28000 taminotzanjiri standarti
1.3O‘zbekistonRespublikasiPrezidentiningQishloqxo‘jaligimahsulotlariningsifatvaxavfsizlikko‘rsatkichlariningxalqarostandartlargamuvofiqliginita’minlashgadoirqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risidagifarmoniningnazariyasoslari.
So‘nggiyillardayervasuvresurslaridansamaralifoydalanish, mahsulotishlabchiqarishhajminioshirishvaeksportgeografiyasinikengaytirishbo‘yichaizchilislohotlaramalgaoshirilmoqda.
2016 — 2019-yillar davomidayalpiqishloqxo‘jaligimahsulotihajmi — 171,2 foizga, jumladanmeva-sabzavotchilik — 172,6 foizga, chorvachilikmahsulotlari — 170 foizga, o‘rmonvabaliqchilikmahsulotlariniishlabchiqarish — 177,5 foizgaoshdi.
Meva-sabzavotmahsulotlariningeksporthajmi 1,4 mlntonnadanoshib, 2016-yilga nisbatan 1,5 barobargao‘sishgaerishildi.
Shu bilanbirga, jahonbozoridamahsulotlargaqo‘yilgansifatvaxavfsizliktalablariningtoborakuchayibborishi, respublikamizdayetishtirilayotganmahsulotlarningxalqarobozorlardagio‘rninimustahkamlashuchunqo‘shimchachoralarko‘rishni talab qilmoqda.
Respublikada Organic va Global G.A.P. xalqarostandartlaritalablarigamuvofiqmahsulotishlabchiqarish, tartibgasolishvamuvofiqlashtirishtizimlarinirivojlantirish, qishloqvao‘rmonxo‘jaligimahsulotlariningsifatvaxavfsizlikko‘rsatkichlariniyaxshilash, eksportgeografiyasinikengaytirish, shuningdek, mamlakatimizningorganikmahsulotishlabchiqarishsalohiyatidanto‘liqfoydalanishimkoniyatinioshirishgaqaratilgan. (1-ilovada to’liqko’rsatibo’tilgan.)

O‘zbekistonRespublikasiQishloqxo‘jaligivazirligiorganikmahsulotlarniishlabchiqarishvamaqbulqishloqxo‘jaligiamaliyoti (Global G.A.P.) doirasidagibarchamanfaatdortashkilotlarfaoliyatinimuvofiqlashtirishvatartibgasolishbo‘yichavakolatlidavlatorganihisoblanadivaO‘zbekistonRespublikasiQishloqxo‘jaligivazirligigabarchamanfaatdorvazirliklar, idoralar, hokimliklar, xo‘jalikyurituvchisubyektlarvatadbirkorlardanorganikishlabchiqarishvamaqbulqishloqxo‘jaligiamaliyoti (Global G.A.P.) doirasidagizaruriyma’lumotlarniolish, organikmahsulotvaxomashyolarniishlabchiqarish, qaytaishlash, tashish, saqlash, sotishvasertifikatlashbilanshug‘ullanuvchixo‘jaliksubyektlarifaoliyatiningekvivalentliginibaholashvaavtorizatsiyalashtiziminiyaratishhuquqiberiladi.Bugungikunda, organikqishloqxo‘jaligi — jahontrendihisoblanadi. 2019 yildaorganikqishloqxo‘jaligibo‘yichaxalqarobozorlardagisavdoaylanmasi 96,7 mlrdyevronitashkiletib, 71,5 mlngektarmaydonda 2,8 mlnishlabchiqaruvchiushbufaoliyatturibilanshug‘ullangan. Ekspertlarningbaholashigako‘ra, dunyoorganikmahsulotlaribozoridaso‘nggi 5 yildavomidayiligao‘rtacha 15 foizdano‘sishgaerishilib, 2022 yildasavdoaylanmasi 212 mlrdAQShdollari (jahonqishloqxo‘jaligiishlabchiqarishiumumiyhajmining 20 foizi)nitashkiletishiprognozqilingan.

Organikqishloqxo‘jaligitadqiqotlariinstituti (FiBL) ma’lumotlarigako‘ra, dunyoning 103 ta mamlakatidaorganikqishloqxo‘jaligito‘g‘risidaqonunqabulqilinganbo‘lib,6ta mamlakatdaqonunishlabchiqilmoqda.
Organikqishloqxo‘jaligitadqiqotlariinstituti (FiBL) vaOrganikqishloqxo‘jaligiharakatibo‘yichaXalqaroFederatsiyasi (IFOAM)ningJahonorganikqishloqxo‘jaligistatistikasibo‘yicha 2019 yildaginashridaO‘zbekistonRespublikasimevayetishtirishbo‘yichaqulaysharoitgaegabo‘lgandunyodagi 10 ta davlatqatorigakiritilganvarespublikamizorganikmevaishlabchiqarishuchunqulayyermaydonlarigaegaekanligiqaydetilgan.Respublikamizdagi «SunnyFruitProduction» MChJtomonidan 2017 — 2019 yillardajami 1848 tonnaorganikmayizyetishtirilib, RossiyaFederatsiyasi, Fransiya, Germaniya, Niderlandiya, ItaliyavaGretsiyamamlakatlarigamayizningan’anaviyturiganisbatan 14,7 foizgayuqorinarxlardaeksportqilinganva 4,1 barobarko‘proqsoffoydaolingan.
Shuningek, 2019 yildaAQShbozorlaridabirtonnaorganikpaxtaxomashyosian’anaviyturiganisbatan 155 dollardan 225 dollargachayuqorinarxlardabaholangan. 
Mamlakatimizqishloqxo‘jaligitarixidaushbuamaliyoto‘zo‘rnigaega, ya’niasrlardavomidashakllanganan’anaviysabzavotchilikvabog‘dorchilikmadaniyatimahalliyo‘g‘itlardanfoydalanishniko‘zdatutadiganbiologikdehqonchiliktamoyillarigaasoslangan. Bugenlarnimodifikatsiyaqilishtexnologiyalariniqo‘llamasdan, ozuqaviyqiymatiyuqori, o‘zigaxosta’mvaiste’molxususiyatlarigaegabo‘lganorganik (ekologiktoza) mevavasabzavotlarniyetishtirishimkoniniberadi.
Shuningdek, aynivaqtdarespublikamizdaorganikqishloqxo‘jaliginirivojlantirishuchunquyidagiqulaysharoitlarmavjud:
➢zaharlimoddalarbilanzararlanmaganekinmaydonlari;
➢tomorqaxo‘jaliklaridayetishtirilganorganikmahsulotlarnieksportqilishnatijasidaaholidaromadinioshirishimkoniyati;
➢organikishlabchiqarishbo‘yichaagroklaster, logistikavakooperatsiyatizimlarinirivojlantirishnatijasidaaholibandliginioshirishimkoniyati;
➢laboratoriyalar, nazoratvasertifikatlashtirishtizimlarinitakomillashtirishhisobigaqishloqxo‘jaligimahsulotlarisifatinitahlilqilishimkoniyati;
➢genetikmodifikatsiyalanganorganizmlar (GMO)dan holimintaqalar. 
Agrosanoatnimodernizatsiyalashbo‘yichaamalgaoshirilayotgantadbirlarnatijasidaqishloqxo‘jaligimahsulotlariyetishtirishhajmitoboraortibboryapti. Aholiniyildavomidameva-sabzavotlarbilanuzliksizta’minlashmaqsadidazamonaviyandozalarasosidaissiqxonalarbunyodetish, bog‘lar, tokzorlarmaydoninikengaytirishyetishtirilganhosilnikuz-qishdavridasifatlisaqlashimkoniniberadiganomborxonalarbarpoetishsay-harakatlarihamalohidae’tibordaki, buoziq-ovqatmaxsulotlarita’minotiningbarqarorligi, boshqachaaytganda, aholidasturxonifarovonligigaxizmatqilmoqda. Jumladan, mamlakatimiz har yili 16-20 million tonnagayaqinmeva-sabzavotyetishtirilmoqda. Aholijonboshigaqariyb 300 kg sabzavot, 75 kg kartoshkava 44 kg uzumto‘g‘rikeladi. Bu xalqaronormalargako‘ramaqbul deb hisoblanadiganiste’molme’yoridanuchbarobarko‘pdir.Qulaysharoitvaimkoniyatlarmavjudligigaqaramasdan, respublikamizdaorganikqishloqxo‘jaliginirivojlantirishgayetarlie’tiborberilmayotganliginafaqatatrof-muhitga, insonlarsalomatligiga, yuqorisifatlimahsulotlarniishlabchiqarishga, balkihududlarningeksportsalohiyatinioshirishvageografiyasinikengaytirishga ham salbiyta’sirko‘rsatmoqda.O‘zbekistonRespublikasidaorganikqishloqxo‘jaligivaorganikoziq-ovqatmahsulotlariishlabchiqarishnirivojlantirishkonsepsiyasidaquyidagijihatlargaurg‘uberilgan:

• 
  organikmahsulotlarnirasmiykafolatlashvaishlabchiqarishhajminioshirish, ishlabchiqaruvchilarningxorijiybozorlargakirishiniyengillashtirishvaeksportgeografiyasinikengaytirish;
  
• 
  qishloqxo‘jaligiishlabchiqarishininginvestitsiyaviyjozibadorliginiyaxshilashvayangiinvestitsiyaloyihalariniamalgaoshirish, qishloqaholisiningbandliginioshirish;
  
• 
  sog‘lomovqatlanishimkoniyatinimustahkamlash, qishloqxo‘jaligivaoziq-ovqatmahsulotlariningyuqorisifatihamdaxavfsizliginioshirish, atrof-muhitgasalbiyta’sirlarnikamaytirish;
  
• 
  tuproqunumdorliginioshirishvadegradatsiyasiningoldiniolish, ekotizimningbiologikxilma-xilligini, ekologikbarqarorliknisaqlabqolish, «daladandasturxongacha» texnologiksxemasibo‘yichasertifikatlashtirishvanazorattizimlarinikuchaytirish;
  
• 
  ilmiy-tadqiqotishlarinikengaytirishvamalakalimutaxassislartayyorlashishlarinijadallashtirishgaqaratilgan. 
  
• 
  Global G.A.P.standarti - yetishtirilganmahsulotlarxavfsizliginikafolatlovchitizimhisoblanadi. Global G.A.P standartiningboshqastandartlardanasosiyfarqishundaki, ham yetishtirilganmahsulotlarningxavfsizligi, ham ozuqa, urug’likvatayyormahsulotgachabo’lganbutunishlabchiqarishsikliningxavfsizligibilanbaholanadi. Global G.A.P. - bubirlamchimahsulotuchun yagona integratsiyalashganstandartbo’lib, uningalohidamodullariniturlixiltovarlarguruhiga, o’simlikmahsulotlariniishlabchiqarishdanhayvonlarniyetishtirishganisbatanqo’llashimkoniyatimavjud. Global G.A.P. sertifikatiniolganingizdanso’ng, barchamahsulotlaringizyuqorisifatlivafoydalanishuchunto’liqxavfsizekanliginimahsulotingiziste’molchisiga (ishlabchiqaruvchiga, savdotarmog’iga) ko’rsatishingizmumkin.
  Hozirgikundayurtimizdaqishloqxo’jaligimahsulotlariyetishtiruvchi 260 dan ortiqkorxonada Global G.A.P. hamda Organic standartlariasosidasifattizimijoriyetilganvaularxalqarodarajadasertifikatlashtirilgan.