Agrotexnologiyalar instituti elektr energiyasi va nasos stansiyalaridan foydalanish kafedrasi

Nazorat savollari: 
1. Biomassa nima? 
2. Biomassani tarkibi qanday moddalardan tashkil topgan? 
3.Bioyoqilg‘ilarni yoqish jarayonini organish? 
4. Spirtli va anaerobli fermentlash nima? 

---

108 
14-MА’RUZA: Biogazni ishlab chiqarish 
 
REJА: 
14.1. Biogazni ishlab chiqarish 
14.2. О‘zbekistonda bioenergiya resurslar 
14.1. Biogazni ishlab chiqarish 
Biogaz metanning maksimal chiqishini taminlaydigan biogazgeneratorlarda, ya’ni 
metantenklarda olinadi. Hozirgi vaqtda sodda gazgolderlardan tortib to sanoat 
komplekslarigacha bо‘lgan turli xil biogazgeneratorli konstruksiyalar ishlatilmoqda (14.1- 
rasm). 
14.1-Rasm Turli xil biogazgeneratorlarning sxemalari: 
1-fermentalagich-kamera; 2-gaz tо‘plagich; 3-biogaz; 4-xom-ashyoni yuklash; 
5-chikindini chiqarish; 6-ochiladigan qopqoq 
Biogazgeneratorning ish tartibi davriy va uzluksiz bо‘lish mumkin. Davriy tartibda 
metantenklar achitish jarayon davriga yuklanadi, gazning ajralishi tugagandan keyin uni 
bushatiladi. Metantenklar uzluksiz ishlaganda chiqindilar bir meyorda porsiya bilan tekis 
yuklanadi, shuning uchun gaz ajralib chiqish va tarkibiy qismlarni ishlab chiqarish muntazam 
ravishda amalga oshiriladi. Suv (90%-gacha) bilan chiqindilar aralashma (achitish jarayoni 
о‘tayotgan) metantenkka о‘zatiladi. Aralashma kirish teshikdan to chiqish teshikgacha 
achitish va fraksiyalarga ajralish sikl tо‘lik о‘tadi (14.1-rasm). 
Noorganik moddalar rezervuar tubiga chо‘kindi bо‘lib tushadi va birinchi qatlam 
shakllanadi. Ikkinchi qatlam esa о‘zi loyqa-organik ifloslanish bulib, metantenkda hosil 
bо‘lgan usimliklar uchun yaxshi о‘gitdir. Suyuq faza – bu boshlang‘ich aralashmada bо‘lgan 
suyuqlikdir. Yuzaga chiqadigan kо‘piklar oz miqdorda yaxshi izolyator bо‘lib xizmat qiladi, 
lekin katta miqdorda jarayonni metantenkda tо‘liq tо‘xtatish mumkin, shuning uchun uni о‘z 
vaqtida yо‘q qilish zarur. 

---

109 
14.2-Rasm Biogazgeneratorda moddalarning taksimoti 
14.3-Rasm Oddiy biogazgenerator qurilmaning sxemasi: 
1-biogazgenerator-metantenk; 2-biomassani qabul qilgich - tо‘plagich 3-qayta ishlash 
mahsulotlarni tо‘plagich; 4-suvli gazgolder; 5-biogaz uchun iste’molchi; 
6-biomassa; 7-biogaz 
Biogazni yoqish jarayonida chiqishi mumkin bо‘lgan issiqlik miqdori quyidagi 
munosabatdan aniqlanadi: 
Q = η Q
kb
 V
bg
 ; 
(14.1) 
bu yerda Q
kb
 - biogazning quyi yonish issiqlik miqdori, J/m
3
; 
η - о‘txona qurilmasining f.i.k., η

0,6 ; 
V
bg
 - olinadigan gazning hajmi, m
3
. 
Biogazning hajmiy chiqishi: 
V
bg
 = s m
b
 ; 
(14.2) 
bu yerda s - quruq biomassadan biogazning solishtirma chiqish miqdori, m
3
/kg; 
s

0,2...0,4 m
3
/kg; 
m
b
 - quruq biomassaning massasi, kg/sut. 
Biogazgeneratorni tо‘ldiradigan biomassaning hajmiy uzatish tezligi ΔV: 
ΔV = m
b
 / ρ
bm
 ; 
(14.3) 
bu yerda ρ
bm
 - aralashmadagi quruq massaning zichligi, kg/m
3
; 
ρ
bm
 

50...100 kg/m
3
. 
Biogazgeneratordagi kameraning hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi: 
V
k
 = ΔV τ
c
 ; 
(14.4) 

---

110 
bu yerda τ
c
 - biomassani fermentlash vaqti, sutka; τ
c
 

8...20 sutka. 
14.4-Rasm Individual xо‘jaliklar biogaz qurilmaning prinsipial sxemasi: 
1-organik chiqindilar; 2-metantenk; 3-gazgolder; 4-qattiq chiqindilar; 
5-suv isituvchi qozon; 6-dvigatel-elektrgenerator; 7-gazplita; 
8-isitish batareyalar; 9 va 10-yoritish va elektr asboblar; 
11-metantenkni isitish 
14.5-Rasm Individual biogaz qurilmalar 
Biogazni ishlab chiqarish na faqat qayta ishlanadigan substratga bog‘liq, lekin 
qurilmaning ishchi parametrlarga ham bog‘liq (masalan, reaktordagi temperaturaga, achitish 
vaqtga, yuqlamaga va b.). Buni quyidagicha izoxlash mumkin: bir xildagi substratlardan 
foydalanishda qurilmaning unumdorligi har xil bо‘lish mumkin. 90% namligidagi 1 t 
gо‘ngdan, issiqlik chikaruvchanligi 23...25 MDj/m
3
bо‘lgan, 20 m
3
biogazni olish mumkin. 
Metantenkdagi achitishdan qolgan massasi о‘simliklar yengil о‘zlashtiradigan, hamda 
kasalikni qо‘zg‘atuvchilar va begona о‘simliklarning tuxumlar bо‘lmagan suyuq yuqori 
konsentratli organik о‘g‘itdir (gumus). 1m
3
biogaz yonganda taxminan 5...7,5 kVt×soat 
(tarkibidagi metan miqdorga) issiqlik hosil qilinadi. Biogaz tarkibida metan miqdoriga 
(50...75%) va issiqlik dvigatel hamda generatorlarning FIK-ga qarab 1 m
3
biogazdan 1,5...2.2 
kVt×soat elektr energiyani yoki 2,8...4,1 kVt×soat issiqlikni olish mumkin. Biogazda 
ishlaydigan issiqlik eletkrostansiyaning FIK 85% bо‘lganda 35% elektr energiyani va 65% 
issiqlikni olish mumkin. 

---

111 
14.6-Rasm: Sanoat biogaz qurilmaning prinsipial sxemasi: 
1-metantenk; 2-bio chiqindilar; 3-gazgolder; 4-qattiq chiqindilar; 5-chiqindilarni 
presslash; 6-chiqindilarni quritish; 7-kompressor; 8-yonish kamerasi; 9-gaz turbina; 
10-elektrgenerator; 11-issiqlik almashtirgich; 12-nasos; 13-issiqlik punkt; 
14-metantenkni isitish, quritish va о‘zining ehtiyoji uchun issiq suv; 15-havo; 
16-isitish va issiq suv ta’minoti uchun issiq suv; 17-suv tarmoqdan sovuq suv; 
18-о‘g‘itlarga chiqindilar 
14.7-Rasm: Sanoat biogaz qurilmaning sxemasi (Avstriya): 
1-qattiq organik chiqindilar uchun bak; 2-metantenk 3-gazgolder 4-gaz aralashtirgich; 
5-kompressor; 6-energiya bloki (issiqlik generator, turbina, elektrogenerator; 7-qattiq 
chiqindilarni qabul qilgich; 8-press; 9-quritgich; AGM-alternativ gaz manbai; G-gaz; 
YOYOM-yonilgi yonish maxsulot; QOCH-qattiq organik chiqindilar; E-elektr energiya; IM- 
issiqlik markazi; QCH-qattiq chiqindilar OО‘-organik о‘g‘itlar. 
Dunyo tajribasi kо‘rsatadiki, bioenergetik tizimlarni muvaffaqiyatli yaratish uchun 
quyidagi narsalar zarur: 
- barcha rivojlanish bosqichlarda jamoatchilikning faol qatnashish (rejalashtirish, tajribali 
ishlanma, tizimni ishlab chiqarishga joriy qilish va ishlatish); 
- davlat va xususiy muassasalar va tashkilotlar tomonidan muntazam qо‘llab-quvvatlash 
va texnik yordam berish; 

---

112 
- qishloq xujalik va oziq-ovqat sanoat, biokimyoviy muhandis, mikrobiolog, ekolog 
mutaxassislarni tayyorlashda biokonversiya texnologiya sohasiga nazariy va amaliy 
yо‘naltirish, 
- genetik muhandislikni va har xil maqsadlar uchun yaroqli bо‘lgan ekin о‘simliklarni 
yaratish uslublarni rivojlantirish; 
- kichik biokonversiyali tizimlar uchun hujayrali va fermentli immobolizatsiyani 
birlashtirish texnologik jarayonlarni ishlab chiqish; 
- biomassadan yonilg‘i olish samarali termik-kimyoviy jarayonlarni ishlab chiqish; 
- tajriba almashishga hamda majmuali tizimlarni yaratishda omadsizlik sabablarni 
aniqlashga yо‘naltirilgan har xil hamkorlik turlarni rag‘batlantirish. 
14.8-Rasm: Ishlab chaqarishdagi biogaz qurilmalar 
14.9-Rasm: Biogazda ishlaydigan issiqlik elektrstansiyalar 
Kichik energetikada biogaz qurilmalardan foydalanishda quyidagi masalalar hal qilinadi: 
1. Energetik. Issiqlik va elektr energiyani olish. Obektning energetik mustaqiligini 
ta’minlaydi. О‘zok joylashgan tumanlarda biogaz qurilmalar obektlarni (avtonom, individual, 
fermerlik, ishlab chiqarish) texnologik va maishiy ehtiyojlar uchun zarur energiya bilan 
ta’minlaydi; yonilg‘ini tashib keltirish, elektr uzatish liniyalarni va issiqlik trassalarni qurilish 
zaruriyati bо‘lmaydi. 
2. Ekologik. Organik chiqindilarni qayta ishlash (utillashtirish) ekologik muammoni 
yuqori texnologik darajada yechish. Qishloq xо‘jalik va maishiy chiqindilarni qayta ishlash 
mintaqada ekologik yuklamani pasaytiradi. Bioyonilg‘idan foydalanish tabiiy qayta 
tiklanmaydigan energiya tashuvchilarni tejash va qishloq xо‘jalikni ekologik toza о‘g‘itlar 
bilan ta’minlash imkoniyatini yaratadi.