Ахборотли жамиятда хавфсизлик. Хав O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali

Ахборотли жамиятда хавфсизлик. Хав O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI

“TELEKOMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI VA KASB TA‘LIMI” FAKULTETI
" AXBOROT TEXNOLOGIYALARI " KAFEDRASI
“Kiber-huquq va kiber-etika”
Fanidan
Mavzu : ДТни хавфсизлигини таъминлашнинг принциплари ва тахдидлар моделлари.
Мустакил иш-1

Tayyorladi: Nabiyev G’
Tekshirdi: ACHILOV S. S


Samarqand 2023
ДТни хавфсизлигини таъминлашнинг принциплари ва тахдидлар моделлари.
Ишни бажариш тартиби:

1. 
   Конфиденсиал ахборот тушунчаси билан танишиш.
   
2. 
   Конфиденсиал маълумотларнинг турлари.
   
3. 
   Конфиденсиал ахборотни ҳимоялашнинг ҳуқуқий асослари.
   

Замонавий жамият тобора кўпроқ конфиденсиал маълумотлардан фойдаланмоқда. У ёки бу шаклдаги конфиденсиал ахборот иқтисодиётнинг барча соҳаларида фаолиятнинг асосига айланди. Шу билан бирга, ахборот ҳар хил турдаги ҳуқуқбузарликларнинг объекти ҳам ҳисобланади. Бундан конфиденсиал ахборот тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг концептуал аппаратини, шунингдек, уни ҳимоя қилиш асосларини ўрганиш зарурияти келиб чиқади. Шу муносабат билан, ахборотни қидириш, олиш, узатиш, ишлаб чиқариш ва тарқатиш ҳуқуқини амалга ошириш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи асосий қонун ҳужжатлари ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда, ахборот ҳимоясини таъминлашда 11.12.2003 йилдаги 560-ИИ-сон “ахборотлаштириш тўғрисида”ги қонунидир. Конфиденсиал ахборот - бу тақдим етиш шаклидан қатъи назар маълумотлар ва хабарлар шаклида бўлиши мумкин. Ахборотдан фойдаланиладиган муносабатлар турига кўра уни қуйидагиларга бўлиш мумкин:

• 
  оммавий ҳуқуқий муносабатлар объекти;
  
• 
  фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар объекти;
  
• 
  бошқа ҳуқуқий муносабатлар объекти.
  

Унга кириш тоифасига қараб маълумотлар қуйидагиларга бўлинади:

• 
  кириши чекланган маълумотлар (улар ўз навбатида давлат сири шаклида мавжуд бўлган маълумотларга ва конфиденсиал маълумотлар кўринишидаги маълумотларга бўлинади);
  
• 
  очиқ (оммавий) ахборот.
  

Шуни таъкидлаш керакки, ахборотни идрок етувчи субъектнинг мажбурий мавжудлигини назарда тутувчи ёндашувга асосланиб, бутунлай ёпиқ маълумотлар мавжуд емас, чунки бу ҳеч кимга номаълум маълумотлар мавжудлигини англатади. Очиқ маълумотларга қуйидагилар киради: барча ҳуқуқий бўлмаган маълумотлар, шунингдек сайловлар ва референдум натижалари тўғрисидаги маълумотлар; расмий ҳужжатлар, мажбурий тарқатилган ахборотлар. "Давлат сирлари тўғрисида" ги ахборот давлат сирини ташкил етувчи маълумотлар рўйхатини белгилайди. Конфиденсиал характерга ега маълумотларга қуйидагилар киради:

• 
  фуқаронинг шахсий ҳаётининг фактлари, ҳодисалари ва ҳолатлари тўғрисидаги маълумотлар, унинг шахсини аниқлашга имкон берувчи (шахсий маълумотлар), ҳукумат қонунларида белгиланган ҳолларда оммавий ахборот воситаларида тарқатилиши керак бўлган маълумотлар бундан мустасно. Бунда фуқаролик ҳолати далолатномаларини давлат рўйхатидан ўтказиш муносабати билан фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи ходимига маълум бўлган маълумотлар шахсий маълумотлар ҳисобланади;
  
• 
  тергов ва суд жараёнининг сирини ташкил етувчи маълумотлар, шунингдек ҳимоя қилинадиган шахслар тўғрисидаги маълумотлар. "Жиноят процессининг бошқа иштирокчилари" ва Ўзбекистон Республикаси бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари билан ҳимоя қилинадиган шахслар тўғрисидаги маълумотлар;
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексига ва давлат қонунларига мувофиқ кириш давлат органлари томонидан чекланган расмий маълумотлар (расмий сир);
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва давлат қонунларига мувофиқ кириш чекланган касбий фаолият билан боғлиқ маълумотлар (тиббий, нотариал, адвокат сирлари, ёзишмалар, телефон суҳбатлари, почта, телеграф ёки бошқа хабарлар ва бошқалар);
  
• 
  Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексига ва давлат қонунларига мувофиқ кириш чекланган тижорат фаолияти билан боғлиқ маълумотлар (тижорат сири);
  
• 
  ихтиро, фойдали модел ёки саноат намунасининг моҳияти тўғрисидаги маълумотлар улар тўғрисидаги маълумотлар расмий еълон қилинишидан олдин.
  

Чекланган киришга ега маълумотлар иккита хусусият билан белгиланади:

• 
  қонун ҳужжатларига мувофиқ фойдаланиш имконияти чекланган;
  
• 
  чеклашнинг мақсади конституциявий тузум асосларини, бошқа шахсларнинг ахлоқи, саломатлиги, ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, мамлакат мудофааси ва давлат хавфсизлигини таъминлашдир.
  

Ахборотни ҳимоя қилиш белгилари:

• 
  фақат ҳужжатлаштирилган маълумотлар ҳимоя қилиниши керак;
  
• 
  ахборот қонун ҳужжатларида белгиланган чекловларга мос келиши керак;
  
• 
  ахборотни ҳимоя қилиш қонун билан белгиланади.
  

Таъминлаш ёки тарқатиш тартибига кўра маълумотлар қуйидагиларга бўлинади:

• 
  маълумотларнинг еркин тарқатилиши;
  
• 
  тегишли муносабатларга алоқадор шахсларнинг келишуви билан тақдим етилган маълумотлар;
  
• 
  давлат қонунларига мувофиқ тақдим етилиши ёки тарқатилиши керак бўлган маълумотлар;
  
• 
  Ўзбекистон Республикасида тарқалиши чекланган ёки тақиқланган маълумотлар.
  

Тижорат корхоналар конфиденсиал маълумотларсиз ишлай олмайди. Конфиденсиал маълумотлар тўғрисидаги қонун саноат, тижорат, ҳукумат, иш жойи, бандлик ва шахсий контекстларда қўлланилади.Бундан ташқари конфиденсиал маълумотлар:

• 
  конфиденсиал маълумотлар ва ахборотларни қандай кўринишда ёзиб олинганидан қатъи назар, унинг барча шаклларида ҳимоя қилади;
  
• 
  интеллектуал мулкнинг бошқа ҳимоя шакллари уни ҳимоя қилиш учун пайдо бўлишидан олдин ёки ҳеч қачон ишлаб чиқилмаган ҳолатда;
  
• 
  маълумотлар физик кўринишга ўтмаган ҳолатда ҳам улани ҳимоя қилади. 
  

Конфиденсиал маълумотлар нима? Конфиденсиаллик (рухсациз ўқишнинг мумкин емаслиги) хусусияти ахборотнинг рухсат етилмаган фойдаланувчилардан яшириш, маълумот маъносини тушуниб олмаслик учун, уни тушунарсиз ҳолатда ўтказиш каби вазифаларни бажариш орқали бажарилади.Конфиденсиал ахборотни ҳимоя қилишнинг асосий мақсади шундан иборатки, конфиденсиал ахборотни олувчиларга ундан ноҳақ фойдаланишларига йўл қўйилмайди.
Конфиденсиал тижорат маълумотлари қуйидаги маълумотлардир:

• 
  Конфиденсиал тижорат маълумотлари умумий ва жамоат мулки емас (бу конфиденсиалликка қарама-қарши белгилардир);
  
• 
  Конфиденсиал тижорат маълумотлари аҳамияциз ёки кераксиз маълумотлар емас. Бу қандайдир аҳамиятга ега ёки қийматга ега бўлган маълумотлардир.
  

Оддий маълумот еса:

• 
  тижорат, молиявий ёки пул қийматини талаб қилмайди;
  
• 
  жуда ноаниқ бўлмаслиги керак. У етарлича даражада реал бўлиши ва "ҳақиқат сифатида амалга оширилиши мумкин" бўлиши керак.
  
• 
  агар у ошкор қилинган бўлса, егасига зарар етказиши ёки рақобатдош корхоналар учун фойдали бўлиши мумкин.
  

Конфиденсиал маълумотларнинг турлари. Конфиденсиал деб ҳисобланадиган маълумотларнинг яхши ўрнатилган тоифалари мавжуд, шу билан бирга улар конфиденсиал маълумот сифатини сақлайди. Барча турдаги бизнес маълумотларини конфиденсиал маълумотлар сифатида таснифлаш мумкин, масалан:
Молиявий маълумотлар:

• 
  молиявий прогнозлар;
  
• 
  нарх-навога оид маълумотлар, операцион нисбатлар, капитал кўрсаткичлари, харажатлар;
  

• 
  қўшма корхонадаги активлар учун тўланадиган нарх.
  

Бизнес маълумотлари:

• 
  бизнес-режалар ва стратегиялар;
  
• 
  бошқарув маълумотлари ва бошқарув ҳисоблари;
  
• 
  сотиб олиш харажатлари;
  
• 
  ўртача фойда кўрсаткичлари ва соф зарар кўрсаткичлари;
  
• 
  стратегик маълумотлар, мижозлар ва ходимлар билан боғлиқ маълумотлар;
  
• 
  юқори даражада мослаштирилган сиёсат ва процедуралар.
  

Мижоз ҳақида маълумот:

• 
  мижозлар рўйхати;
  
• 
  уларнинг сотиб олиш афзалликлари;
  
• 
  фойда маржаси ва олинадиган нархлар;
  
• 
  маҳсулот ёки хизматларни сотиш ҳажми.
  

Ахборот технологиялари:

• 
  дастурий таъминот ва маълумотлар базалари;
  
• 
  алгоритмлар, конфиденсиал формулалар, техник жараёнлар;
  
• 
  тижорат сирлари.
  

Ишлаб чиқариш:

• 
  муҳандислик чизмалари;
  
• 
  маълумотлар диаграммалари.
  

Тадқиқот ва ишланмалар:

• 
  Прототиплар;
  
• 
  маҳсулотни синовдан ўтказиш натижалари;
  
• 
  клиник тадқиқот.
  

Кўпинча, ошкор етилишидан ҳимояланган маълумотлар бир вақтнинг ўзида бошқа интеллектуал мулк ҳуқуқлари билан ҳимояланган бўлади. Масалан, маълумотлар ёзма шаклда ёки електрон шаклда қайд етилиши мумкин. Айтайлик, унда конфиденсиал маълумотлар мавжуд. Ҳужжатда кўрсатилган сўзлар муаллифлик ҳуқуқи, шунингдек, конфиденсиал маълумотлар тўғрисидаги қонун билан ҳимояланмаган бўлсада маълумотлар конфиденсиаллигича қолар екан.
Конфиденсиаллик мажбурияти. Конфиденсиаллик мажбурияти учун қатъий шаблон мавжуд емас. Буюк Британияда конфиденсиаллик ҳуқуқи мулкий ёки мулкий ҳуқуқ емас. Бу қонун конфиденсиал муносабатларни бузган ҳолда жавобгарликнинг бошқа шахсга ўтказилишининг олдини олиш ҳуқуқидир.
Конфиденсиал маълумотларни алмашиш. Жамоатчиликнинг айрим аъзолари маълумотни билиши мумкинлиги маълумотларнинг конфиденсиаллигини бузмайди. Демак, агар маълумот чекланган миқдордаги жамоатчиликка маълум бўлса, бу маълумотларнинг конфиденсиаллигини бузмайди. Маълумотларнинг конфиденсиаллиги маълумотлар жамоат мулкига тушмагунча ва шу тариқа оммавий маълумотга айланмагунча сақланади. Компания конфиденсиал маълумотларининг ошкор етилиши конфиденсиалликни бузадими ёки йўқми, бу даража масаласидир.
Нисбий конфиденсиаллик. Кўпинча конфиденсиал маълумотларни биладиган одамларнинг доирасисида бир нечта одам мавжуд бўлади. Чекланган тақсимотга ега нозик маълумотлар ўзининг конфиденсиаллигини сақлаб қолади.