Ahmad yugnakiyning

3-Rasm hibat-ul haqoyiq asari

3. HIBAT-UL HAQOYIQ ASARIDA HADISLARNING MAZMUNI
Asarning g`oyaviy-badiiy quvvatini belgilaydigan va Adib Ahmadning mutafakkirlik iste`dodini ko`rsatadigan boblardan biri ilmdan bahs yuritadigan bobdir. Uningcha, ilm nuri bilan saodat yo`li yorishadi. Bu yo`lga kirishni istagan odam, albatta, ilm egallashi zarur:
Bilik birla bilinur saodat yo`li,
Bilik bil saodat yo`lini bula.

Insoniyat farzandi ilm orqali o`zini jaholat, nodonlik, gumrohlik singari ofat va balolardan xalos etadi. Ikkinchidan, u haqni botildan farqlab, dunyo va hayot sirlarini bilish imkoniyatiga erishadi. Hech bir e`tiroz yo`qki, Adib Ahmad ilm va uning fazilatlari haqida so`zlaganda, eng avvalo, din va shariat ilmini nazarda tutgan, ammo ilmni faqat din doirasida talqin etish ham haqiqatga tug`ri kelmaydi. Uning uchun odob, nafs tarbiyasi, komil inson martabasiga kutarilish ham ilm bilan aloqador edi. Ahmad Yugnakiyning ilm va ma`rifat tug`risidagi fikrlariga chuqurroq nazar tashlansa, bu buyuk mutafakkirning axloq va haqiqat ilmiga tayanib, fanning barcha tarmoqlarini o`rganishga da`vat qilganligi sir bo`lmay qoladi. Shuning uchun shoir ilm tushunchasini keng miqyosda qabul qilib, ham diniy, ham dunyoviy ilmlar xususida mushohada yuritganligini hisobga olish lozim.

“Biz erkak deb yurgan kishilarning ko`plari xotindir, xotin deganimiz zotlar orasida haqiqiy eranlar (avliyoulloh) esa bisyordir” – degan ekan Ibn Arabiy. Shunga o`xshash gap Farididdin Attorning “Tazkirat ul-avliyo” asarida Robiya al- Adaviyya munosabati bilan ham aytilgan. Bunda hadisda zikr etilgan “Olloh sizning shakllaringiga emas, niyatlaringizga boqar”- degan fikrga asoslanilgan. e`tiborli tomoni shundaki, Ibn Arabiy va F. Attordan ancha oldin Ahmad Yugnakiy “Bilikli tishi er, johil er tishi” (bilimli xotin er kishidir, bilimsiz erkak–xotin kishidir) degan hukmni bayon qilgan. N.S.Banarlining ta`kidlashicha, Adib Ahmadning bilimli ayolini erkak bilan teng qo`yish yangi ijtimoiy nuqtai nazarning ifodasi bo`lib, Bu nuqtai nazarga ko`ra, ayol islomiyatning ilk asarlaridan boshlab eski turk qavmlari muhitida yuksak mavqiega ko`tarilganligidan dalolat beradi.
Ahmad Yugnakiy “Hibot ul–haqoyiq” asarini yaratar ekan, islom dininig kuchsizlanishini oldini olish, musulmonlik yuzani toat-ibodat emasligi, to`g`rilik, halollik, bilimdonlik islomning bosh sharti ekanligini ta`sirli tarzda to`lqin qilish, odob va ilm, diniy hissiyot va tafakkur, saodat va ma`rifat bir biriga butunlay bog’liq ekanligini isbotlashga harakat qilgan. Bunga erishishning birinchi asosi va ma`rifiy zamini Qur`on karim hamda payg`ambar hadislari hisoblanadi.
Nazm va nasrda ma`noni kuchaytirib, ifoda ta`sirini kuchaytirish maqsadida oyat va hadislarni qo`llash iqtibos san`ati deyilgan. Iqtibos ikki xil bo`lgan: 1. Iqtibosi tom. Bunda oyat yoki hadis to`liq keltirilgan. 2. Iqtibosi noqis. Bunda Qur`on oyatlari va hadislardan ma`lum bir kalima yoki ibora olinib, asosiy maqsadga xizmat qildirilgan. Qadimgi turkiy adabiyotda foydalanilgan Qur`on oyatlari va hadislarni hamma vaqt ham aniq ko`rsatish qiyin. Masalan:
Yo`q erdim, yaratting yana yo`q qilib,
Ikinch bor qilursan muqirman munga

Mazmuni: Yo`q edim, yaratding, yana yo`q qilib, qayta vujudga keltirasan, bunga iqrorman.

Qur`oni karimning “Baqara” surasi 28-oyatidagi “O`lik tanangizga jon bergan, keyin o`lim beradigan, so`ngra yana tirilganidan keyin O`ziga qaytajagingiz – Ollohni qanday inkor qilasiz-a” deya zikr etilgan kalimalarning turkiydagi she`riy talqinidir.
Qur`onning “Zumar” surasidagi 9-oyatda “Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo`lurmi?” – degan ilohiy savol bor. Bu gap Ahmad Yugnakiy tomonidan “Biliklik biliksiz qachon teng bo`lur?”- degan tarzda aynan takrorlangan va bilimsizlikning Olloh nazdida katta bir kulfatligiga ishorat qilingan. “Yusuf” surasining etakchi mavzui, - deydi f.f.d. H.Karomatov, - “as sabru jamilun-go`zal sabr” iborasi. Sabr so`zi Qur`onda 70 marotaba uchraydi, hech bir so`z bu qadar ko`p ishlatilmagan. Aynan shu ibora o`zbek xalq maqollariga asos solgan va Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy va Ahmad Yassaviy ijodidan keng o`rin olgan”. Darhaqiqat, Adib Ahmadning
Balo kelsa sabr et farrahqa kutub,
Kutub tur farrahqa balo-ranj yutup.
O`char mehnat o`ti, kechar navbati,
Qolur sabr idisi savobin tutub-

Balo kelsa sevinchga yo`yib, sabr qil,

Qiyinchilikni ichingda saqlab,
Shodlik kelishini kutib tur.
Mehnat mashaqqat o`ti so`nar,
So`ng sabrli kishiga savobga erishish navbati yetadi,
kabi chin sabrlikka chorlovchi fikrlarni Qur`on oyatlari va payg`ambarning “Sabrli bandalarga behisob savob (ajr) ato etilg`usidir” mazmunidagi hadislarni inobatga olmay talqin qilish haqiqatdan ko`z yumush bo`lur edi.
Hadislar mazmunini asar tarkibiga singdirish yoki ularni to`g`ridan-to`g`ri asarga kiritish borasida Adib Ahmad turkiy she`riyatda eng yaxshi natijalarga erisha olgan. Bir hadisda ta`riflanishicha, “Birovni (kurashib) yiqitgan polvon emas, balki g`azablangan vaqtida jahlini yutgan odam polvondir”. “Hibat ul-haqoyiq” dagi mana bu fikrlar mazkur o`gitning uzviy davomiga o`xshaydi:
Alinglansa tutnub g`azab inad o`ti,
Halimliq suvin soch o`l o`tni o`chur.
Mazmuni: G`azab o`ti tutab, alangalanib yonsa, muloyimlik bilan shafqat, marhamat, haqiqat suvini sochib, uni o`chir.
Xullas, hadislar Adib Ahmadning dunyoqarashiga axloqiy-diniy yoki falsafiy jihatdan qanchalik ta`sir ko`rsatgan bo`lsa, uning adabiy shaxsiyati va ijodiyotiga ham ijobiy hissa qo`shgan. F.f.d. M.Imomnazarov “Hibat ul-haqoyiq”da “21-o`rinda payg`ambarimiz hadislari uchraydi”, - deydi.
Xullas, Ahmad Yugnakiyning insonlarni ma`naviy yetuklikka chorlovchi serma`no ijodi, ya`ni “Hibat ul-haqoyiq” asari bugungi kun milliy o`zlikni anglash va barkamol avlodni tarbiyalashda muhim vazifani bajarishga xizmat qilishi bilan ham o`ta qimmatlidir.