Aholi ish bilan bandligini oshirishda yangi ish joylarini tashkil etishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

ANDIJON VILOYATDA YANGI ISH JOYLARINI TASHKIL ETISHGA BO`LGAN EHTIYOJNING TAHLILI

Ma`lumki, ish bilan bandlik va ishsizlik bir-biriga o`zaro bog`liq ravishda o`zgarib turadi. Chunki ish bilan bandlikdagi har qanday o`zgarish ishsizlikka ham ta`sir ko`rsatadi. Aholining ish bilan bandlik darajasining oshishi ishsizlikning kamayishiga olib keladi yoki aksincha. Shu sababli aholining ish bilan bandlik holatini atroflicha o`rganishda ishsizlik holatiga ham baho berish kerak bo`ladi.(6-jadval)

Viloyatda ro`yhatga olingan ishsizlar quyida keltirilgan 5-jadvalga kora 2019 yilda 2015 yilga nisbatan 17.1%ga oshgan, tumanlardagi bandlikka ko`maklashuvchi markazlar hodimlarining o`tkazib brogan so`rovlari natijalariga ko`ra mustaqil tarzda ish izlab yurganlar soni 111.4% ga ortgan, shu bilan birga mehnat organlarida ro`yhatga olingan rasmiy ishsizlar soni 17.1%ga ortgan.

6-jadval

Andijon viloyatida ishsizlar holati, kishi

Ko`rsatkichlar	2015yil	2016yil	2017yil	2018yil	2019yil	2019yil 2015yilga nisbatan %
Jami mehnatga muxtij ishsiz aholi soni	66 342	68 465	73 663	75 643	77 485	117,1
Shundan
Mustaqil tarzda ish izlayotgan ishsizlar	66 239	68 366	73 568	75 536	77 376	117,1
Mehnat organlarida ro`yxatga olingan rasmiy ishsizlar	103	99	95	107	109	111,4

Manba: Andijon viloyati Mehnat Bosh boshqarmasi ma`lumotlari asosida tuzilgan.

Bugungi kunning dolzarb bo`lgan vazifasi mehnat resurslarini iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasida intensive ravishda qaytadan taqsimlash, aholining mehnatda band bo`lsh tarkibini, tuzilishini aholiga xizmatko`rsatuvchi sohalar va yakka tadbirkorlik hisobiga o`zgartirishga qaratilgan ishlar olib borilmoqda.

Ish o`rinlariga bo`lgan ehtiyoj ishga joylashishga muhtoj band bo`lmagan aholi bilan birga mehnat bozorida ilk bor ishchi kuchini taklif qiladigan shaxslar (akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari, oliy o`quv yurtlari va boshqa ta`lim muassasalari bitiruvchilari bo`lmish mehnatga layoqatli yoshdagilar) hisobiga shakllantiriladi. Shunday ekan viloyatda kasb-hunar ko`llejlari bituruvchilari monitoringini olib borish natijalari orqali jami bitiruvchilar sonini aniqlash orqali qancha yangi ish o`rinlarini tashkil etish zarurligi aniqlanadi. (7-jadval)

7-jadval Andijon viloyati kasb-hunar ko`llejlari bitiruvchilari soni dinamikasi, kishi

Tuman va shaharlar nomi	Yillar					2019-yil 2016-yilga nisbatan %
	2016	2017	2018	2019
Andijon sh.	8427	8627	8723	8819	105,5
Xonobod sh.	813	843	864	885	107,3
Andijon	1828	1884	1907	1983	105,3
Asaka	4889	4912	5050	5175	105,3
Baliqchi	2815	2893	2970	3059	107,5
Bo`z	1218	1253	1281	1296	107,2
Buloqboshi	1842	1865	1910	1998	105,7
Jalaquduq	2185	2195	2317	2379	106,0
Izbosgan	2356	2394	2471	2548	104,9
Ulug`nor	718	697	745	792	103,8
Marxamat	2118	2198	2254	2307	106,4
Oltinko`l	2289	2315	2444	2512	107,8
Paxtaobod	2964	3022	3043	3112	104,7
Xo`jaobod	1697	1719	1785	1826	107,2
Shahrixon	3925	3996	4041	4124	105,0
Qo`rg`ontepa	2759	2798	2850	2914	105,3
Jami	42843	43611	44655	45729	106,7

Manba: Andijon viloyati Mehnat Bosh boshqarmasi ma`lumotlari asosida tuzilgan

Jadval ma`lumotlaridan ko`rib turganimizdek, viloyatda kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari soni yildan yilga ortib bormoqda viloyat darajasida ular soni 4,2% ga ortgan. Andijon shahrida (19,5%), Asaka tumanida (11,3%), Shahrixon tumanida (9,0%) eng ko`p bitiruvchilar bo`lgan. Shun bilan birga kasb-hunar kollejlari bitiruvchilar sonining o`sish sur`atiga nazar soladigan bo`lsak. Tumanlar kesimida eng katta o`sish sur`ti Oltinko`l tumaniga (6,8%) to`g`ri kelib, mazkur tumandagi mazkur yillarda tug`ilish darajasining yuqori bo`lgani bilan harakterlanadi. Undan keying o`rinlarda Marxamat (106,4%), Jalaquduq (106,0%), Xonabod sh (106.3%) va Baliqchi (105,5%) tumanlarini kiritish mumkin.

Yoshlarni ish bilan bandligini ta`minlash maqsadida davlat o`rta va uzoq muddatga mo`ljallangan maqsadli dasturlar ishlab chiqishi lozim bo`ladi. Chunki maqsadli kompleks dastur mehnat bozorining kelajakdagi faoliyatida asosiy tadbirlarni ishlab chiqishning samarali vositalaridan biri hisoblanadi.

Shuning uchun mehnat bozori faoliyatining maqsadli kompleks dasturini amalga oshirishga alohida ahamiyat berishi kerak.

U qishloq xo`jaligi tarmoqlarida ishchi kuchiga talab va taklifni kamaytirish; sanoat, xizmat ko`rsatish va boshqa tarmoqlarda jonli mehnat va ish joylariga o`sib borayotgan talablarni qanoatlantirish; ishchi kuchiga talab va taklif o`rtasidagi bozor muvozanatiga erishish; ishsizlikni kamaytirish; yuqori malakali xodimlarni shakllantirish; mehnat bozor infratuzilmasi ob`yektlarini samarali rivojlantirish; ish bilan band bo`lmagan shaxslarning ishonchli ijmoiy himoyalanishini ta`minlashni nazarda tutadi.

Bu kabi samarali natijalarga erishish uchun avvalo dasturni amalga oshirishning tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini, moliyalashtirish manbalarini hamda ijrochi va mas`ullarning vazifalarini aniq belgilab olish zarur.

Yangi istiqbolda mamlakatimiz mehnat salohiyati oshib borar ekan, ushbu tendensiya mazkur salohiyatdan samarali foydalanish va ularni iqtisodiyotning turli jabhalarida safarbar etish choralarini ko`rish talab etadi.

Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarini ish bilan ta`minlash masalasi o`ta muhin bo`lib, uni Andijon viloyati tumanlari kesimida quyidagi xolatda tavsuflash mumkin. (8-jadval)

8-jadval.

Andijon viloyati kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari ish bilan bandligini ta`minlash darajasi, foizda

Tuman va shaharlar nomi	Yillar
	2017	2018	2019
Andijon sh.	85,4	87,2	89,4
Xonobod sh.	89,8	91	89,2
Andijon	90,8	91,4	91,3
Asaka	90,9	93,9	90,9
Baliqchi	86,7	90,6	94,9
Bo`z	95,2	95	89,9
Buloqboshi	93,3	97,8	90,1
Jalaquduq	89,3	88,9	91,7
Izbosgan	88,2	91,7	89,4
Ulug`nor	90,6	91,9	93,4
Marxamat	95,6	92,6	94,1
Oltinko`l	91,6	92,3	87,9
Paxtaobod	89,7	91,5	929
Xo`jaobod	82,1	73,8	90,1
Shahrixon	92,1	93,5	93,5
Qo`rg`ontepa	94	95,4	90,5
Jami	91,4	91,2	91,8

Manba: Andijon viloyati Mehnat Bosh boshqarmasi ma`lumotlari asosida tuzilgan

Jadvalvaldan ko`rinadiki, viloyatda yoshlarni ish bilan ta`minlash muammosi ma`lum darajada kuzatiladi. Jumladan, o`rtacha ko`rsatkich 2017 yilda 91.4% ni tashkil qilgan bo`lsa,2019 yilda bu ko`rsatkich 91.8% bo`ldi. Eng past ko`rsatkich Oltinko`l, Izbosgan, Bo`z tumanlari hamda Honobod va Andijon shaharlarida kuzatilgan bo`lsa, viloyat ko`rsatkichidan yuqori natijalarni ko`rsatgan tumanlarga Marhamat, Shahrixon, Oltiariq, Paxtaobod, Baliqchi tumanlarini keltirsa bo`ladi.

Istiqbol dasturlarni ishlab chiqishda maqsadga yo`naltirilganlik, kompleks, bog`langanlik, qamrovlilik, aniqlik, ko`p variantlik, haqiqiylik, ustuvorlik, cheklanganlik, muddatlilik, boshqaruvchanlik va egasiga mo`ljallanganlik kabi xususiyatlarni hisobga olish lozim.

Mavjud mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, unga bo`lgan talab va ehtiyojga qarab foydalanish, bozor iqtisodiyotining hozirgi davrida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosini tashkil etadi. Ish joylarini tashkil etish va saqlashning hududiy mexanizmini tashkil etish hozirgi davrning asosiy masalalaridan ekanligi va bu mexanizmini tashkil etish hozirgi davrning asosiy masalalaridan ekanligi va bu mexanizm qanday unsurlardan tarkib topishi maqsadga muvofiqligi Andijon viloyati Mehnat Bosh boshqarmasi tomonidan ishlab chiqilgan. Amaliyot ob`yekti ma`lumotlarining tahlillari yangi ish joylarini tashkil etish va amal qilayotgan ish joylarini saqlab qolishning barcha yo`nalishlari turli investitsiyalarni ikkita: bilvosita va bevosita (to`g`ridan-to`g`ri) sarflash bilan bog`liq ekanligini ko`rsatdi. Ta`kidlash joizki, yangi ish joylari tashkil etish kabi mavjud ish joylarini saqlab qolish ham ish bilan bandlikni ta`minlashning muhim yo`nalishidir. Mavjud ish joylarini saqlab qolish quyidagi sabablarga ko`ra muhimdir:

• 
  Yangi ish joyi tashkil etish mavjud ish joylarini saqlab qolishga nisbatan ancha qimmat;
  
• 
  Hududiy iqtisodiyoti uchun mavjud ish joylarini saqlab qolish strategik ahamiyatga ega;
  
• 
  Muayyan ish joylarida ishlayotgan xodimlarni ishdan bo`shatish korxona (hudud) rivojlanishiga tahdid tug`diradi.
  

Shuning uchun ham mavjud ish joylarini saqlab qolishni yangi ish joylari tashkil etish bilan baravar kuchga ega bo`lgan omildir. Ish o`rinlari tashkil etishdan eng asosiy maqsad, albatta tobora har jihatdan rivojlanib borayotgan mamlakatimiz aholisini bandligini oshirish, ishsizlik darajasini pasaytirish va aholi farovonligini yuqori darajaga olib chiqish hisoblandi.

Yangi ish joylarini tashkil etish va mavjud ish o`rinlarini saqlab qolishning eng ko`p tarqalgan usuli, bilvosita investitsiyalashdir. Bu usulda investitsyalar iqtisodiyotga joriy qilinganda rag`batlantirish maqsadi, odatda, bevosita ish joylari tashkil etish emas, balki ish beruvchilarni ishlab chiqarish quvvatlari, tarkibi, samaradorligi yoki iqtisodiy taraqqiyotning boshqa jihatlarini rivojlantirishdir. Bunday usulda investitsiyalashda, shu bilan birga, yangi ish joylari tashkil etish va ish bilan bandlikni rivojlantirish, uning ko`lamlarini oshirish, mavjud ish joylarini saqlab qolish imkoniyatiga erishiladi.

Andijon viloyatida ham turli tarmoq va hududlar bo`yicha bilvosita rag`batlantirish misol bo`luvchi tajriba mavjud. Xususan, yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishni joriy qilish va viloyatga olib kirish borasidagi imtiyozlar ilg`or texnika va texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotda qo`llash bilan bog`liq sohalarda ish joylari tashkil etishni rag`batlantiradi; aholini ish bilan ta`minlovchi davlat jamg`armasi mablag`larining shakllanishi va sarflanishi to`g`risidagi Nizomning 9-bandida nogironlar jamoat tashkilotlari va ta`lim muassasalari qoshidagi ishlab chiqarish va o`quv ishlab chiqarish korxonalarining bu jamg`armaga to`lovlardan ozod qilinganligi shu sohalarda ish joylari tashkil etishini rag`batlantiradi. Nazarimizda, Nizomda tilga olingan bor yo`g`i uch toifadagi korxonalar ro`yxatini yana ham kengaytirish mumkin.

Buning uchun imtiyoz beriladigan korxonnalar (ya`ni, jamg`armaga ajratma to`lovchi korxonalar) zimmasiga imtiyoz tufayli ozod bo`ladigan pul vositalarini aynan ish joylari tashkil etishga sarflash shartini qo`yish maqsadga muvofiqdir.

Viloyatda yangi ish o`rinlarini tashlik etishi xolatini 9-jadvaldan ko`rishimiz mumkin. Unga ko`ra hududda 2018yilda jami 79709 ta ish o`rni yaratilgan bo`lib, oxirgi uch yilda 0.8% ga kamaygan.

9-jadval

Andijon viloyatida sahalari bo`yicha yangi ish o`rinlarini tashkil etishi holati, kishi

№	Yo`nalishlar	Yillar				2019 yil 2017 yilga nisbatan %
		2017	2018	2019
	Ish o`rinlarini tashkil etish, jami	93229	79709	91546	98,2
	shu jumladan:
1	yangi ishlab chiqarish ob`eyiktlarini ishga tushirish, ishlab turgan korxonalarni modernizatsiya qilish va kengaytirish	2785	2779	2796	100,3
2	kichik korxonalar va mikrofirmalarni tashkil qilish va rivojlantirish (oilaviy korxonalar bilan)	324474	30396	30856	95
2,1	sanoatda	5039	4819	4856	96,3
2,2	qurilish sohasida	6508	7946	7268	111,7
2,3	servis	20927	17631	18956	90,6
3	yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish	11224	11255	11268	100,4
4	kasanachilikning barcha shakillarini tashkil etish	21742	18345	19285	88,7
5	fermer va dehqon xo`jaliklarini rivojlantirish	6080	4765	5168	85
6	ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmasini rivojlantirish	5064	4876	4459	88,1
7	ishlamayotgan korxonalar faoliyatini tiklash	739	85	526	71,1

Manba: Andijon viloyati Mehnat Bosh boshqarmasi ma`lumotlari asosida tuzilgan

Ma`lumotlarda keltirilishicha, 2019 yilda viloyatda kichik korxonalar va mikrofirmalarni tashkil qilish va rivojlantirish hisobiga 30856 ta, shu jumladan servis sohasida 17631 ta, kasanachilikning barcha shakillarini tashkil etish hisobiga 18956 ta, fermer va dehqon xo`jaliklarini rivojlantirish hisobiga 5168 ta ish o`rni yaratilgan.

Viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari belgilanar ekan, mazkur muammoni hal etishga alohida e`tabor talab etiladi. Shu maqsadda Andijon viloyatida har yili yangi ish o`rinlarini tashkil etish va yning ijrosi monitoring amalga oshirib boriladi (10-jadval).