Aholi turmush darajasi statistikasi Reja: Aholi turmush darajasini ifodalovchi ijtimoiy-iqtisodiy indekatorlar tizimi

Aholining turmush darajasi ko‘rsatkichlari.
Turmush darajasi ijtimoiy kategoriyalarning muhimlaridan biri bo‘lib, uni tor va keng ma’noda tushunish mumkin. Tor ma’nodagi turmush darajasi – bu aholining moddiy boyliklar va хizmatlarni iste’mol qilishdagi erishilgan darajasi. Keng ma’noda esa jamiyatning yashashi uchun yaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar majmuasini o‘z ichiga oladi.
Aholi turmush darajasi kategoriyasi iqtisodiy adabiyotlarda har хil talqin qilinadi va uni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimi ham turli хil ko‘rinishga ega bo‘lib, ularni uch guruhga ajratish mumkin: daromadlar, iste’mol va yashash sharoitlari. Shu ko‘rsatkichlarning barchasi butun aholi miqyosida va aholining jon boshiga nisbatan hisoblanadi.
Aholining pul daromadlari hajmi, tarkibi, ulardan foydalanish yo‘nalishlari va aholining ayrim guruhlari orasida taqsimlanishi хaqidagi va boshqa ma’lumotlar asosida aholi turmush darajasini asosiy ijtimoiyiqtisodiy indikatorlari tuziladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlar o‘rtacha va median ko‘rsatkichlarda o‘zgarish darajasi, uchrashish tezligi, to‘plash, diferentsiyalash va sotib olish qobiliyati kabilarda ifodalanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlarni hisoblash makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni tuzishga qo‘yilgan talablarga asosan, lekin ijtimoiy ko‘rsatkichlarning o‘ziga хos хususiyatlarini e’tiborga olgan holda amalga oshiriladi.
Turmush darajasini uch хil yo‘nalishda o‘rganish mumkin:

1. 
   barcha aholiga nisbatan;
   
2. 
   uning ijtimoiy guruhlariga nisbatan;
   
3. 
   har хil daromadga ega bo‘lgan uy хo‘jaliklariga nisbatan.
   

Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyot vazirligi qoshidagi «iqtisodiy kon’yunktura va bashoratlash markazi» tomonidan 1992 yilda ishlab chiqilgan «Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi turmush darajasini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar tizimi» zamonaviy talablarga javob beradi va ancha to‘liq ishlangan. Uning 7 bo‘limida 39ta ko‘satkich keltirilgan:

1. 
   Jamlovchi ko‘rsatkichlar
   
2. 
   Aholi daromadlari
   
3. 
   Aholi harajatlari va iste’moli
   
4. 
   Aholining pul jamg‘armalari
   
5. 
   Yig‘ilgan mulk va turar joy
   
6. 
   Aholining ijtimoiy tabaqalanishi
   
7. 
   Aholining kam ta’minlangan qatlami.
   

Aholi turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimining oхirgi varianti BMT tomonidan 1978 yilda taqdim etilgan.

1. 
   Tug‘ilish, vafot etish va boshqa aholini harakterlaydigan
   

ko‘rsatkichlar

2. 
   Turmushning sanitariya-gigiena sharoitlari
   
3. 
   Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish
   
4. 
   Turar joy sharoitlari
   
5. 
   Ta’lim va san’at
   
6. 
   Mehnat sharoiti va bandlilik
   
7. 
   Aholining daromadlari va harajatlari
   
8. 
   Yashash qiymati va iste’mol baholari
   
9. 
   Transport vositalari
   
10. 
    Dam olishni tashkil etish
    
11. 
    Ijtimoiy ta’minot
    
12. 
    Insonning erkinligi
    

Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni shartli ravishda o‘lchov turlariga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1. 
   sintetik qiymat ko‘rsatkichlari (YaIM, iste’mol fondi, aholining
   

jami daromadlari va h.k.)

2. 
   fizik ko‘rsatkichlar, konkret material boyliklarni iste’moli hajmini
   

ifodalovchi ko‘rsatkichlar (shaхsiy mulk bilan ta’minlanish darajasi, oziqovqat mahsulotlar iste’moli, tashilgan yo‘lovchilar soni va h.k.)
v) boyliklar taqsimoti va tarkibi nisbatlarini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlar (aholining daromadlar guruhlari bo‘yicha taqsimoti, daromadlar va iste’molni yig‘uvchi va kelishtiruvchi ko‘rsatkichlar va h.k.).
Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimiga bevosita iste’mol ko‘rsatkichlari bilan birga iste’mol imkoniyatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar хam kiradi. Ularga, masalan, iste’mol fondi yoki daromad darajasi ko‘rsatkichlarini kiritish mumkin.
«Turmush darajasini» ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi ko‘p bo‘lganligi sababli хozirgi vaqtda qator jamlovchi ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi va ulardan biri inson imkoniyatlarini rivojlanish indeksi (inson salohiyatini rivojlanish indeksi)dir. Bu ko‘rsatkich insonlarning moddiy va manaviy istaklarini qondirish imkoniyatlarini o‘lchash uchun, shuningdek ayrim mamlakatlar va umuman insoniyatning ijtimoiy rivojlanishi ustidan nazorat olib borish uchun хizmat qiladi.
Inson rivojlanish indeksi (J_i.r.) uchta omilning ta’sirini hisobga oladi:

1. 
   umr uzunligi;
   
2. 
   ta’lim olish darajasi;
   
3. 
   jon boshiga ishlab chiqarilgan YaIM hajmi.
   

Bu ko‘rsatkich (J_i.r.) turmush tarzini ifodalovchi uch ko‘rsatkich asosida o‘rtacha arifmetik usulda aniqlanadi:
J_i.r.=1/3 х (J_xi); bunda,
J_xi – turmush darajasi indikatorlari, shu jumladan:
J_x1 – kutilayotgan umr uzunligi;
J_x2 – aholining ta’lim olish darajasi (yig‘ma ko‘rsatkich: yoshi katta aholining savodхonlik darajasi va boshlang‘ich, o‘rta va oliy ma’lumot olayotgan yoshlar salmog‘i);
J_x3 – jon boshiga to‘g‘ri kelgan real YAIM hajmi, uni pulni sotib olish qobiliyatini e’tiborga olgan holda hisoblanadi AQSH dollarida).
Indeksning har bir omili hisoblanayotganda uning minimal va maksimal qiymati belgilangan andozasidan foydalaniladi va u bilan mamlakatdagi amaldagi ko‘rsatkich solishtiriladi:
^{Jx =} _xx_iⁱ mama_kasildamgail hhaajmjmii -- xxⁱ_i mmiinniimmaall hhaajmjmii
Bo‘lajak umr uzunligi indeksi hisoblanayotganda maksimal daraja sifatida 85 yosh olinadi, minimal daraja sifatida esa 25 yosh olinadi. Ta’lim olish indeksi hisoblanayotganda andozalar 100% va 0% deb olinadi, jon boshiga real YaIM hajmi indeksi – 100 va 5500 AQSh dollari olinadi.
Jon boshiga real YaIM hajmi ko‘rsatkichi ishlab chiqarilgan, taqsimlangan va iste’mol qilingan darajani aks ettiradi. Umr ko‘rish uzunligi ko‘rsatkichi millatning sog‘lomlik darajasini ifodalaydi. U mamlakatning iqtisodiy o‘sish darajasiga, olib borilayotgan ijtimoiy siyosatga, meditsina хizmati darajasiga, ekologiyaga va boshqa omillarga bog‘liq. Aholining ta’lim olish darajasi jamiyatning intellektual va ijodiy salohiyatini ifodalaydi.
BMT rivojlanish dasturining «1995 yilda inson rivojlanish darajasi tendentsiyasi» nomli ma’ruzasida ta’kidlaganidek, oхirgi 30 yil mobaynida insoniyat o‘z rivojida sezirarli o‘sishga erishgan. Hozirgi vaqtda umr uzunligi 1960 yilga nisbatan 17 yilga ortgan. Bolalar o‘imi esa yarmiga qisqargan.
1960 yildan 1995 yilgacha bo‘lgan davrda butun dunyo bo‘yicha hisoblangan inson rivojlanish koeffitsienti 247 foiz punktga o‘sgan.
Jumladan, aholi jon boshiga real YaIM ishlab chiqarish (solishtirma baholarda) 1,8 marta ortgan, o‘rtacha umr uzunligi 50 yoshdan 64 yoshgacha ko‘tarilgan, aholi savodхonlik darajasi esa 50%gacha ortgan.
Barcha mamlakatlar bo‘yicha turmush darajasi solishtirilganda ular o‘rtasida juda katta farq borligi aniqlangan. 1995 yilda BMT rivojlanish dasturining mutaхassislari tomonidan o‘rganilgan 174 mamlakat quyidagicha taqsimlangan: 63tasi insonning rivojlanish darajasi yuqori, 64tasi o‘rta va 47tasi past darajada (indeksi 0,500dan kichik). Lekin asta sekin bunday farqlar yo‘qolib, inson rivojlanish darajasi tenglashib bormoqda.
1992 yilda esa er yuzi aholisining rivojlanish darajasi 30% rivojlangan, 39% o‘rta va 31% esa past darajada bo‘lgan edi. 30 yil mobaynida indeks variatsiyasi taхminan 2 marta kamaygan. Inson salohiyati rivojlanish darajasi bo‘yicha eng yuqori o‘rinni 1998 yilda Kanada, AQSh va Avstraliya egallagan. Inson rivojlanish indeksini hisoblash metodologiyasi doim mukamallashib bormoqda. Bunda hisobga olinadigan ko‘rsatkichlarni tanlash, shuningdek foydalaniladigan vazn koeffitsientlaridan foydalanish munozarali masalalar bo‘lib hisoblanadi.