Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

erkin (sof yoki takomillashgan) raqobat. U baholarni aniqlashda erkin musobaqalashishning mavjudligi bilan

xarakterlanadi;

• 
  
  monopolistik raqobat. Bunda to‘liq almashtirilishi mumkin bo‘lmagan xilma-xil tovarlar guruhini ishlab chiqaruvchi XYuSlarning musobaqalashishi amalga oshiriladi;
  
• 
  
  oligopolistik raqobat. Bu ko‘p bo‘lmagan ishlab
  

chiqaruvchilar raqobat bozoridan iborat;

• 
  
  monopolistik bozor. Bunday bozor tovarlarning bahosini o‘rnatishda bir xo‘jalik subyekti hukmronlik qiladigan bozordir.
  

302
va u vositachilik qilganligi uchun komission yig‘imlarni, vositachining transport va boshqa xarajatlarini, uning qo‘shilgan qiymat solig‘i va foydasini o‘zida aks ettiradi.

Savdo ustamasi savdo tashkilotlarining mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarini (muomala xarajatlarini) va ularning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda savdo ustamalari markazlashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan alohida tovarlar bo‘yicha ularning yuqori chegarasi mintaqaning mahalliy ma’muriyati tomonidan belgilanadi.
Baho yuqorida sanab o‘tilgan barcha elementlarni o‘zida mujassam etmasligi ham mumkin. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotib olish bahosida qo‘shilgan qiymat solig‘i mavjud emas. Shuningdek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari bo‘lavermaydi, ayrim tovarlar esa iste’molchilarga vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotiladi.
Xilma-xil bo‘lishiga qaramasdan, bozor baholari erkin iqtisodiyotda talab va taklifga muvofiq ravishda o‘rnatiladi. Hukumatning baholarni shakllantirish tizimiga noo‘rin aralashuvi (bunday deyilganda, odatda, tovarlarga baholarni shakllantirish jarayoni va baholar tizimi tushuniladi), ba’zi hollarda iqtisodiy vaziyatni murakkablashtirishi mumkin. Buning sababi shundaki, davlat organlari, odatda, o‘zlarining biznesga ishtirok etishlari natijasida qo‘shimcha xarajatlarni vujudga keltiradi.
Baholarni aniqlashning turli-tuman konsepsiyalari mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
• sof qiymat asosida baholarni aniqlash (muallifi
G.S.Strumilin);
• baholarni o‘rtalashtirilgan qiymat asosida aniqlash
(D.D.Kondratov);

• takror ishlab chiqarish baholari (V.S.Nemchinov); • obyektiv asoslangan tarzda baholash (L.S.Kantorovich);

  
  

• oxirgi xarajatlarning baholari (S.S.Shatalin).

  
  

• va boshqalar.

  
  

Bahoni hisoblash (aniqlash)ning “o‘rtacha xarajatlar va foyda” usuli o‘z asosiga ishlab chiqarishning o‘rtacha chiqimlari va ustamasini oladi. Bunda baho ishlab chiqarish chiqimlari va foydaning yig‘indisi sifatida qaraladi. Bu yerda foydaning qismlari esa foydalanilayotgan mehnat va tabiiy resurslarga, kapitalga proporsional ravishda aniqlanadi. Bu metodga ko‘ra mehnatning qiymati bahoning asosi bo‘lib xizmat qiladi.

Bunday yondashuv erkin bozor tizimi nuqtayi nazaridan o‘zini oqlamaydi, chunki ko‘p XYuSlar o‘z tovarlarini yuqori bahoga ega bo‘lishga intilib, xarajatlar va foyda bilan baholamasdan, balki boshqa omillarni hisobga olgan holda baholaydi.
Neoklassiklarning tasdiqlashicha, ne’matlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlari shu mahsulotni sotib olish kerakligi yoki yo‘qligi xususidagi iste’molchining tegishli qarori bilan hech qanday umumiylik tomoni yo‘q. Bu joyda uni haqiqatdan ham tashvishga soladigan narsa iste’moldagi optimallilikdir. Masalan, XYuS agar tovarni o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun yuqori sifatli deb e’tirof etsa, baholarni qoplashga mo‘ljallangan xarajatlarni (bu yerda yana shu narsani ham hisobga olish kerakki, u o‘zining ish haqiga bu mahsulotdan tashqari yana boshqa bir qancha mahsulotlarni ham sotib olishi kerak) asosli deb hisoblasa, u holda u shu mahsulot o‘zida mujassam etgan foydalilikka (naflilikka) asoslangan holda qaror qabul qiladi. Tovarda mujassamlangan foydalilikni esa hech qachon shu mahsulotni ishlab chiqarish qiymatiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham baholarni shakllantirishning ikkinchi metodini “bozor nimani ko‘rsatsa”, deb xarakterlash qabul qilingan.
Bahoni zararsizlik va maqsadli foydani ta’minlash asosida hisoblash usuli ham mavjud. Uning asosida zararsizlik grafigi yoki kutilayotgan foydani ta’minlashning tijoriy biznes-rejalashtirish yotadi. Ayrim hollarda baho chiqariladigan tovarning unikalligi (antiqaligi) asosida o‘rnatiladi. Bu yerda baho o‘rnatilayotgan paytda nafaqat ishlab chiqarish chiqimlari, balki tovarning sotib oluvchi uchun qadr-qimmati ham inobatga olinadi.
Ko‘pchilik hollarda baholar preyskurant baholar asosida aniqlanadi. Bunday usulda savdolashish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Individual sotib oluvchilar uchun buning ahamiyati kamroq bo‘lsa-da, ulgurji sotib oluvchilar uchun bu narsa katta ahamiyatga ega bo‘lib, baholarning umumiy darajasiga o‘z ta’sirini, albatta, ko‘rsatadi.