Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

Aksizlar. Umumdavlat soliqlarining turlaridan yana biri aksizlardir. Ular mahsulotlar va xizmatlarning bahosidan undiriladi. Aksizlar tegishli mahsulotning bahosi, xizmatning haqi yoki tarifning tarkibiga kiritiladi. Odatda, yuqori rentabelli mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning yuqori foydasini byudjetga olish uchun sotilayotgan mahsulotlarning sotish bahosiga davlat tomonidan o‘rnatiladi. Mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va import qilingan aksiz to‘lanadigan mahsulotlarga aksiz solig‘i solinadi. Bu soliq bo‘yicha soliqqa tortish obyekti aksizosti mahsulotlarning (ichimlik spirti, vino-aroq, tamaki, mo‘yna, ikra, zargarlik buyumlari, yengil avtomobillar, maishiy-kimyo buyumlari, neft va neft mahsulotlari va boshqalar) qiymatidir(qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinmagan holda).
Aksiz to‘lanadigan mahsulotlar ishlab chiqarayotgan yoki bunday mahsulotlarni import qilayotgan yuridik va jismoniy shaxslar byudjetga aksiz solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib hisoblanadi. Aksiz to‘lanadigan mahsulotlar ro‘yxati va aksiz solig‘ining stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Ularning stavkalari, odatda, 5% dan (yengil avtomashinalar uchun) 90% gacha (ichimlik spirti) bo‘lishi mumkin. Aksiz solig‘ining asosiy qismi neft va gaz hamda spirtli alkogol mahsulotlariga nisbatan o‘rnatilgan aksizlar hisobidan shakllanadi.
396
bilan ishlab, topilgan mablag‘lardan foydalanish uchun teng sharoitlarning yaratilganligi;

• 
  soliqlarning ikkita asosiy turi birgalikda qo‘llanilayotganligi: to‘g‘ri (daromadlarga va mol-mulkka) va egri (tovarlar va xizmatlarga). Avval egri (bilvosita) soliqqa tortish Vatanimiz iqtisodiy amaliyotida to‘liq inkor qilingan edi;
  
• 
  avvalo, jismoniy emas, yuridik shaxslarning soliqqa tortilishi. Bu O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining rivojlangan xorijiy mamlakatlar soliq tizimlaridan farqini ko‘rsatadi. Barcha yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tishga majbur. Soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tganligi to‘g‘risidagi ma’lumotnomani olmasdan turib banklar ularga hisobvaraqlarini ochish huquqiga ega emaslar.
  
• 
  soliq qonunchiligini buzganligi uchun juda qattiq sanksiyalarning, shu jumladan, moliyaviy, ma’muriy va jinoiy javobgarlik choralarining qo‘llanilayotganligi;
  
• 
  soliq to‘lovchilar uchun ularning iltimosiga ko‘ra joriy yil doirasida soliqlar va yig‘imlarni byudjetga to‘lash, shuningdek, moliyaviy sanksiyalar summalari (agar ularni to‘lash korxonani kasodga uchrashga olib kelsa – 6 oy muddatgacha), bo‘yicha to‘lov muddatlarini kechiktirish yoki uzaytirish imkoniyatining mavjudligi.
  

Soliqqa tortish jarayonlari soliq tizimining asosiy prinsiplari yordamida tartibga solinadi. Bunday prinsiplar quyidagilardan iborat:

• 
  soliqlar jamiyat va davlatning faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini moliyaviy ta’minlash maqsadida o‘rnatiladi;
  
• 
  o‘rnatilgan tartibga ko‘ra soliq to‘lovchi bo‘lgan har bir shaxs (yuridik yoki jismoniy) soliq qonunchiligiga binoan belgilangan soliqlarni to‘lashga majburdir;
  
• 
  soliqlar siyosiy, mafkuraviy, etnik, konfessional va shunga o‘xshash boshqa mezonlar asosida qo‘llanilmasligi lozim;
  
• 
  mamlakatning soliq tizimi va yagona iqtisodiy makonini buzishga xizmat qiladigan soliqlar o‘rnatilmasligi kerak;
  
• 
  soliq to‘lovchining mulkchilik shakli, tashkilotning tashkiliyhuquqiy maqomi, jismoniy shaxsning fuqaroligi, shuningdek, ustav kapitali yoki mulkning kelib chiqish davlati, mintaqasi yoki geografik joylashuviga bog‘liq bo‘lgan holda qo‘shimcha soliqlarni joriy etish, soliq stavkalari va imtiyozlarini oshirish yoki ularni tabaqalashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
  

Mustaqillikka yaqinda erishilganligi bilan bog‘liq obyektiv sabablarga ko‘ra, soliq apparati xodimlarida bu sohada tajribaning hali kamligi, beqaror iqtisodiy sharoitda ishlab chiqilgan soliq siyosati asosida yaratilgan soliq tizimi oldindan ko‘ra bilish qiyin bo‘lgan ayrim nuqsonlarga ega bo‘ladiki, bu holat soliq to‘lovchilarni ham, soliq organlarini ham qoniqtira olmaydi. Masalan:

• 
  soliqqa tortishda fiskal yondashuvning ustuvorligi. Soliqlar to‘g‘risidagi muammoni hal etishda davlat byudjetining daromadliligi birinchi o‘ringa qo‘yiladi va soliqlarning tartibga soluvchi roliga yyetarli darajada e’tibor qaratilmaydi;
  
• 
  yuridik shaxslarni soliqqa tortishning yuqori darajadaligi. Jami soliq to‘lovlari, turli baholashlarga ko‘ra, yuridik shaxslar daromadining (foyda va mehnat haqining) 40% dan 80% gachasini tashkil etayapti. Egri (bilvosita) soliqlarning (QQS va aktsizlar) yuki ham og‘ir bo‘lib, aynan ular inflyatsion jarayonlarning generatori bo‘lib maydonga chiqmoqda. Ba’zi bir mutaxassislarning baholariga ko‘ra yalpi ichki mahsulotga nisbatan soliq bosimi 30% atrofida bo‘lib, bu narsa jahon amaliyotidagiga nisbatan ancha yuqoridir;
  
• 
  soliqqa tortishni murakkablashtiradigan soliqlar, yig‘imlar, ajratmalar, badallar (umumdavlat, mintaqaviy, mahalliy, maqsadli va h.k.) sonining ko‘pligi;
  
• 
  soliq qonunlarining beqarorligi, soliqlarni hisoblash tartibining tez-tez o‘zgartirib turilishi, soliq qonunlarining ayrim moddalari puxta ishlanmaganligi va ularning o‘zaro ziddiyatliligi. Soliq qonunlarining qaytariluvchan (orqa muddatga) kuchga ega bo‘lish hollarining mavjudligi. Soliq amaliyotining nisbatan kuchsiz axborot (informatsion) bazaga ega ekanligi;
  
• 
  soliq vakolatlarining markaz va joylarda aniq chegaralanmaganligi natijasida ular o‘rtasida turli nifoqlarning kelib chiqayotganligi;
  
• 
  qonunda belgilangan davrda bir obyektning bir necha marta soliqqa tortilayotganligi;
  
• 
  va boshqalar.
  

Soliq tizimidagi bunday kamchiliklar uni isloh qilishini taqozo etadi. 2016-yilda boshlangan yangi iqtisodiy siyosat talablaridan shartnomalarning buzilganligi uchun olingan jarimalar, penyalar va shunga o‘xshashlar kiradi.
QQS orqali soliqqa tortishda soliq imtiyozlari mavjud. Masalan, quyidagilar QQS bo‘yicha soliqqa tortishdan ozod qilinishi mumkin:

• 
  korxonaning ustav fondiga o‘tkazilgan mablag‘lar;
  
• 
  eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar;
  
• 
  pul, valyuta, banknota va qimmatli qog‘ozlar muomalasi bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar;
  
• 
  madaniyat va san’at muassasalarining xizmatlari;
  
• 
  kvartira haqi;
  
• 
  va boshqalar.
  

QQSning stavkalari 10 va 20% darajasida o‘rnatilgan. 10% li stavka iste’mol tovarlari (aksizosti tovarlaridan tashqari) va mamlakat hukumati tomonidan tasdiqlangan ro‘yxat bo‘yicha bolalar uchun tovarlarga, 20% li stavka esa qolgan boshqa tovarlar, ishlar va xizmatlarga (aksizosti iste’mol tovarlari bilan birgalikda) nisbatan amal qiladi.
Tovar (ish, xizmat)larning soliqqa tortiladigan aylanmasi aniqlanib, soliq imtiyozlari va soliq stavkasi o‘rnatilganidan so‘ng soliqqa tortiladigan aylanmani soliq stavkasiga ko‘paytirish yo‘li bilan QQSning summasi hisoblab, topiladi. Amaliyotda QQSni to‘lovchi byudjetga sotilgan tovar (ish, xizmat)lar uchun sotib oluvchidan olingan soliq summasi va moddiy boyliklar uchun mol yetkazib beruvchiga to‘langan soliq summasi o‘rtasidagi farqni to‘laydi, ya’ni hisobga olish mexanizmi amal qiladi. Bu yerda hisobga olish mexanizmi korxonaga mol yetkazib beruvchiga sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar uchun to‘langan QQS summasini sotib oluvchiga tovar – (ish, xizmat)lar sotilganda olingan QQS summasidan chegirib tashlash imkonini berishni anglatadi. Tadbirkorlar quyidagi shartlar bajarilganda hisobga olish (byudjetdan qoplash) huquqiga egadirlar:

• 
  sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar mol yetkazib beruvchiga to‘langan bo‘lishi, ya’ni boshlang‘ich va hisob-kitob hujjatlarida QQSning summasi alohida qatorda belgilanmog‘i lozim;
  
• 
  sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar kirim qilingan, ya’ni balansda aks ettirilgan bo‘lishi kerak;
  
• 
  sotib olingan moddiy boyliklardan ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilgan bo‘lmog‘i lozim;
  

395
munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun teng holatning yaratilishiga erishiladi;

• 
  QQS soliqqa tortishning nisbatan oddiyroq shaklidir. Chunki bu soliq to‘lovchilarning hammasi uchun mamlakatning butun hududi bo‘yicha yagona soliq undirish mexanizmi joriy etilgan bo‘ladi;
  
• 
  davlat uchun ham ustuvorlik kasb etadi. Chunki uni to‘lashdan bosh tortish yoki bo‘yin tovlash ancha murakkab bo‘lib, moliyaviy intizom buzilish holatlari kamayadi;
  
• 
  QQS tadbirkor daromadining o‘sishidan manfaatdorlikni yuqori darajaga ko‘taradi. Chunki u avtomatik ravishda korxonaning ishlab chiqarish xarajatlarini soliqqa tortilishdan ozod qiladi.
  

Rasmiy ravishda QQS ishlab chiqaruvchilar va savdo qiluvchilardan undiriladi. Biroq uning haqiqiy to‘lovchilari mahsulotlarni sotib oluvchilar, ya’ni aholining keng qatlami hisoblanadi. Ular tovarni sotib olish bilan birga tovar bahosining tarkibida QQS ni ham to‘laydilar.
Quyidagi subyektlar QQSni to‘lovchilar hisoblanadi:

• 
  mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, ishlab chiqarish va boshqa tijorat faoliyatini amalga oshiruvchi barcha yuridik shaxslar (xorijiy investitsiyali korxonalar bilan birgalikda);
  
• 
  mamlakat hududida joylashgan va mustaqil ravishda mahsulot (ish, xizmat)larni sotayotgan yakka (oilaviy) tartibdagi barcha xususiy korxonalar, ularning filiallari, bo‘linmalari va korxonaning boshqa shakllari.
  

QQSning obyekti tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar aylanmasidir. Tovarlarni realizatsiya qilishda o‘zida ishlab chiqarilgan va chetdan sotib olingan tovarlar hisobga olinadi. Bajarilganda ishlar esa qurilish-montaj, ilmiy-tadqiqot, tajribakonstruktorlik, texnologik kabi ishlar inobatga olinadi. Shuningdek, xizmatlar realizatsiya qilinganda aloqa, transport, uy-joy-maishiy xo‘jalik, reklama, innovatsion va boshqa shunga o‘xshash korxonalarning xizmatlarni ko‘rsatishdan olingan tushumlar nazarda tutiladi. Soliqqa tortiladigan aylanmaning tarkibiga korxona tomonidan olingan barcha pul mablag‘lari (agar ularning olinishi tovar (ish, xizmat)larni to‘lash bo‘yicha hisob-kitoblar bilan bog‘liq bo‘lsa), shu jumladan, boshqa korxonalardan olingan moliyaviy yordamlar, maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan fondlarni to‘ldirish, avans to‘lovlari, mahsulotlarni yetkazib berish bo‘yicha
394
kelib chiqib, soliq islohotlarini amalga oshirish bo‘yicha davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagicha bo‘lishi maqsadga muvofiq :

• 
  moliyaviy yil davomida soliqlar va soliq xarakteriga ega bo‘lmagan to‘lovlarnin yagonaligi, ziddiyatsizligi va o‘zgarmasligini ta’minlovchi barqaror soliq tizimini yaratish;
  
• 
  yyetarli darajada tushum bermaydigan maqsadli soliqlarni bekor qilish va ularni yiriklashtirish bilan soliqlar sonini kamaytirish;
  
• 
  pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish yo‘nalishi va davlat byudjetining daromadli qismini shakllantirishning normativ tartibini saqlab qolgan holda davlatning byudjetdan tashqari
  

jamg‘armalarini davlat byudjetiga konsolidatsiya qilish;

• 
  mahsulot ishlab chiqaruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilarga nisbatan soliq yukining og‘irligini yengillashtirish va bir vaqtning o‘zida soliqlarning undirilish darajasini oshiruvchi mexanizmni joriy etishni aniq belgilash asosida ikki marta soliqqa tortilishga yo‘l qo‘ymaslik;
  
• 
  byudjetlarning turli darajalariga har bir soliqdan tushumning minimal hissalarini o‘rnatish orqali soliq federalizmini rivojlantirish;
  
• 
  soliq imtiyozlarini kamaytirish va ularni soliqqa tortishning umumiy tartibidan (rejimidan) chiqarish;
  
• 
  aksizlarning o‘ziga xos stavkalarini o‘rnatish amaliyotini kengaytirish;
  
• 
  mineral xomashyoning alohida turlaridagi aksizlarni resurs to‘lovlari bilan almashtirish;
  
• 
  ekologik soliqlar va jarimalarning salmog‘ini oshirish;
  
• 
  va boshqalar.
  

Bunda asosiy vazifa, soliqlarning undirilish (yig‘ilish) darajasini oshirish hisobiga yalpi ichki (milliy) mahsulotda soliq tushumlari hissasining o‘sishini ta’minlashga erishishdir.
Mamlakatning soliq tizimi bir necha belgilar va omillarga muvofiq quyidagicha tasniflanishi (klassifikatsiya qilinishi) mumkin:

1. 
   Soliqqa tortishning obyekti hamda soliq to‘lovchi va davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga bog‘liq ravishda soliqlar to‘g‘ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarga bo‘linadi.
   

To‘g‘ri (bevosita) soliqlar subyektga tegishli bo‘lgan bevosita daromadlar va mol-mulkdan olinadi. Ularning tarkibiga korxonalarning daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i, korxonaning mol-mulkidan olinadigan soliq va boshqalarni kiritish mumkin.
Egri (bilvosita) soliqlar tovarlar va xizmatlarga nisbatan o‘rnatiladi va tovar to‘lanadigan baho yoki xizmatning tarifi tarkibida bo‘ladi. Tovar yoki xizmatning egasi ularni realizatsiya qilganda soliq summalarini oladi va ularni davlat byudjetiga o‘tkazadi. Tovar yoki xizmatni sotib oluvchi bunday soliqlarning haqiqiy to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. QQS, aksizlar va bojxona bojlari egri (bilvosita) soliqlarning tarkibiga kiradi.

2. 
   Foydalanilishi bo‘yicha soliqlar umumiy va maxsus (maqsadli) soliqlardan iborat bo‘lishi mumkin.
   

Turli-tuman tadbirlarni moliyalashtirish uchun byudjetga tushadigan soliqlar umumiy soliqlar deyiladi. Maxsus (maqsadli) soliqlar esa oldindan belgilangan ma’lum bir maqsadlarga mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliq yo‘llarni qurish, rekonstruksiya qilish va joriy remont qilishga mo‘ljallangan.

3. 
   Soliqlar yig‘ilishi va qaysi organga tegishliligiga qarab, umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi.
   

Hozirgi davrda davlat byudjeti daromadlarini belgilashda to‘rtta soliq hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Bular qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, korxonalarning daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqdir. Ular hisobidan davlat byudjeti daromadlarining ¾ qismi shakllanmoqda.