Aholining turmush darajasi reja: Turmush darajasi tushunchasi va uning ko’rsatgichlari tuzishi. Aholi daromadlari va ularning turlari


Download 116.98 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana11.01.2023
Hajmi116.98 Kb.
#1088724
1   2   3   4
Bog'liq
stat

Aholi daromadlari-bu aholi yoki uning oila a’zolari tomonidan ma’lum
davr ichida olingan yoki ishlab chiqarilgan pul va natural mablag’lar
yig’indisidir.
Daromadlar pul va natural shaklda bo’lishi mumkin. Aholining pul
daromadlari mehnatkashlar uchu nish haqi hisobidagi barcha pul
mablag’lari tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan
foiz, dividentlar, foyda, renta ko’rinishidagi daromadlar; aktsiyalar,
qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk; chorva hayvonlari, tomarqa xo’jaligi
mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlari sotishdan tushadigan pul
tushumlari, turli xizmatlar ko’rsatish uchun haqLar va hokazolardan
tashkil topadi.
Ish haqi ko’pchilik aholining asosiy daromadi. Rivojlangan
mamlakatda jami daromadlarning 70-80 foizini ish haqi tashkil etadi. Ish
haqi –yollanib ishlovchilarning ishlab topgan daromadi, ishlovchilar va
ularning oilasini boqish uchun ketadigan tirikchilik voistalarini xarid eti
shva pul jamg’armasini hosil qilish uchun ishlatiladi. Ish haqi uch
qichmdan tashkil topadi:
1.Asosiy ish haqi.
2.Mukofot tarzidagi (bonus) ish haqi.
3.Belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ishlaganlik uchun beriladigan
pul to’lovi.
Ishlovchining qo’liga tegishiga qarab, ish haqi brutto (umumiy) va netto
(sof) ish haqiga bo’linadi. Brutto ish haqini yalpi, ishlovchi hisobiga
yozilgan ish haqi desa ham bo’ladi. Netto ish haqi esa yalpi ish haqidan
har xil to’lovlar chigirib tashlagandan so’ng, qoladigan sof ish haqi, ya’ni
ishlovchining hamyoniga kelib tushadigan puldir.


Bajarilgan ishni o’lchami mezonga qarab ish haqi vaqtbay va
ishbay (donabay) ish haqiga bo’linadi. Vaqtbay ish haqi ma’lum malaka
va tajriba ega bo’lgan xodimning ishlagan vaqtiga, ya’ni necha kun yoki
soat ishlaganiga, vaqt sarfiga qarab to’lanadi. Ishbay ish haqi muayyan
malakali ishchi yaratgan sifati tovar miqdori yoki bajargan ish hajmi
uchun oladigan haqidir. Uning miqdori mehnat unumdorligiga nisbatan
to’g’ri mtanosiblikda o’zgaradi. Masalan, ishchiga bir dona mahsulot
uchun 40 so’m ish haqi belgilangan. U bir ish kunida 5 dona mahsulot
yaratsa, 200 so’m, agar ish unumini oshirib, 6 ta mahsulot yaratsa, 240
so’m oladi.
Ish haqining miqdori o’zgaruvchan bo’lib, bu o’zgarish asosan uch
omil ta’sirida yuz beradi:
1.Ish haqiga talab va uning taklifi. Ish kuchi tovar bo’lar ekan, uning
narxi bo’lgan ish haqi mehnat bozoridagi talab va taklif nisbatiga bog’liq
bo’ladi. Mehnatga talab oshganda ish haqi ko’payadi, mehnat taklifi
oshganda esa ish haqi kamayadi. Mehnat bozoridagi talab va taklif
tenglashgan taqdirda muvozanat ish haqi yuzaga keladi, ish haqi bir
me’yorda saqlanadi.


Ish kuchiga talab 400 kishini tashkil etadi, uni mehnat bozori
qondirdi. Ish kuchi bozorida talab va taklif tenglashganda ish haqi 4000
so’m darajasida muvozanatlashadi. Agar talab oshsa, ish haqi 6000
so’m yoki 7000 so’mga yetishi taklif ko’paysa, 3000 yoki 2500 so’mga
tushishi mumkin.
2.Mehnat unumdorligi. Ish haqitalab va taklifdan qat’i nazar,
mehnat unumdorligi ta’sirida ham o’zgaradi. Ish bilan bandlik sharoitida
ish haqi mehnat unumdorligi oshsa ko’payadi yoki aksincha.
3.Bozor uchun ishlay bilish. Ish haqi umuman ishlaganlik uchun
emas, balki bozor talabiga mos ravishda bajarilgan mehnat uchun
beriladi. Tovarlar bozorbop bo’lib, yaxshi sotilsa, ish haqi ko’payadi, ular
bozorda o’tmay qolsa, ish haqi kamayadi. Firmalar tovarlarini sota
olmasligi oqibatida ishchilarga ish haqini vaqtida to’lay olmaydi yoki uni
kam to’laydi.
Pensiya daromadning maxsus turi bo’lib, u qarilik yoki nogironlik
tufayli ishga yaramay qolganlarga davlat va firmalar tomonidan to’lanadi.
Qarilik pensiyasi ishlab topilgan, lekin berilishi kechiktirilgan daromadga
kiritiladi. Har bir kishi ishlagan kezlarida topgan pulining bir qismini
pensiya jamg’armasiga o’tkazib boradi, bu pul xodim pensiyaga
chiqqach, unga ma’lum me’yorda qaytariladi. Nogironlik pensiyasi ishlab
topilgan pul bo’lmay, o’zini-o’zi boqa olmaydigan kishilarni moddiy
ta’minlab turish uchun jamiyat tomonidan ajratilgan puldir. Pensiyalar
miqdori xodim ishlagan kezlarida olgan pul daromadiga, hamda, ishga
yaroqsizlarning
qobiliyatini
qay
darajada
yo’qotganligiga
qarab
tabaqalashadi.
Nafaqa daromadning maxsus turi bo’lib, ijtimoiy yordamga
muhtojlarga, odatda kambag’allarga bir yo’la yoki muqim ravishda davlat,


firmalar yoki xayriya tashkilotlari beradigan puldan iboratdir. Nafaqaning
miqdori moddiy imkoniyatlarga bog’liq.

Download 116.98 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling