Ajiniyoz atındaǵı Nókis mámleket pedagogika institutı

Ózbek aspazlıǵında pısırıw usılları bes túrge bólinedi:
1. Quwırıw : a) ashıq quwırıw (mısalı, kebap pısırıw ); b) yog'da quwırıw (kóp yoqqa az tımsallıq salıp quwırıw ); v) jazlash (az yog'da kóp tımsallıq salıp quwırıw ); g) yog'ni (qoy yamasa buyım mayı ) eritib jazlash hám taǵı basqa.
2. Qaynatıw : a) suwda qaynatıw ; b) sutte qaynatıw.
3. Puwlaw : a) qasqonda puwlaw ; b) qazanda qapırıqlaw.
4. Tandırda pısırıw : a) diywal tandırda pısırıw ; b) jer tandırda pısırıw ; v) duxovkada pısırıw.
5. Quramalı kombinatsiya pısırıw : a) qovurib qaynatılǵan (quwırılǵan kebirva); b) qovurib, qapırıqlaw (palaw ) sıyaqlı.
Házirde barlıq orınlarda insan organizmi ushın áhmiyetli bolǵan tómendegi taǵamlar ulıwma esaplanadı.
Salatlar tiykarınan, palız eginlerilerden tayarlanıp, olardıń xili 20 dan artık bolıp tabıladı. Suwıq awqatlar gósh, balıq, máyek, sonıń menen birge palız eginleriler (oshqovoq, shalǵam hám basqalar ) den tayarlanadı. Hasip, qovurilgan yamasa qaynatilgan tawıq, qazı sıyaqlı salqın taǵamar ıssı hám de suwıq jaǵdayında tutınıw qılıwadı. Ulıwma suwıq awqatlardıń túri 100 ge jaqın.
Suyıq awqatlar, tiykarınan, úsh qıylı usılda pisiriledi: qovurib pısırıw, qaynatib pısırıw, sút hám qatıq qosıp pısırıw. Suyıq awqat (kebirva, suyıq palaw, xo'rda, gúrishli) larda dán, qamır, palız eginleri keń qollanılǵan halda olar góshli, góshsiz, sutli, qatıqlı etip tayarlanadı. Olardıń xillari 100 den artıq.
Gewek taǵamlar, tiykarınan, palaw (40 qıylı), kebap (20 qıylı), shavla hám bılamıq (30 qıylı), qamırlı awqat (30 qıylı), qapırıqlama hám bug'lama, quwırılǵan hám do'lma (100 qıylı) den ibarat bolıp, taǵam ratsionining eń ko'pini quraydı.
Qamır taǵamlar nanlar, somsalar, qatlama, chakchak, orama sıyaqlılar bolıp, tandırda, gaz duxovkasida, qazanda (yoqqa qovurib yamasa qaynatib) pisiriledi, olardıń xili 130 dan artıq bolıp tabıladı. Shıyrınlıklar tús payıtı hám murabbalar, shıdarlıq hám de taǵı basqa qandalat xillarini óz ishine alıp, 100 den artıq túri bar. Házirge shekem ózbek taǵamlarınıń 500 xili tóplanǵan.
Tómendegi azıq-túlik ónimlerin azıq ma`nisi insan organizmi ushın áhmiyetili bolıp tabıladı.
Vitaminlashtirilgan azıq-túlik ónimleri balalar hám ulıwma awqatlanıw azıq-túlikleri hám de konditer ónimleri retinde shiǵarıladı. A, S, v v2 hám D vitaminlarining tábiy dáregi bolǵan yamasa sol vitaminlar menen jasalma bayıtılǵan túrli ónimlerden arnawlı tayarlangai qospalar da bar. Mısalı, birpara margarinlar A hám D vitaminlari menen, birpara un sortlari bolsa v gruh vitaminlari menen bayıtılǵan halda sawdaǵa shiǵarıladı. 1 jastan asqan balalar ushın vitaminlashtirilgan palız eginleri-un qospası shiǵarıladı, olarǵa S vitaminiga bay bolǵan shipovnik qaynatılǵanı qosıladı.
Palaw duzı (natriy xlorid)-kisi organizminiig normal turmıs keshiriwi ushın zárúr element. Palaw duzı taǵamǵa mazalı kiritibgina qalmay, bálki organizm toqımalarındaǵı suw miqdoqdorini xam retleydi, asqazan shirasini xlorid kislota payda bolishining dáregi esaplanadı. Organizm orta esapta awqat arqalı bir keshe-kunduzda 10 -15 g palaw duzı qabıl etiliwi kerek. Usınıń menen birge artıqsha duz da organizm ushın zıyanlı bolıp tabıladı.
Duz derlik barlıq taǵamlarǵa qosıladı. Tuzni awqatqa qashan solinishining áhmiyeti úlken. Mısalı, qaynatılǵan kebirvaga duz awqat pishib yetilishidan 30 minut aldın solinadi; palız eginlerili awqatlarǵa palız eginleriler qaynab pishib yetilgach, dukkakli donli (lobıya, noqat, mosh) awqatlarǵa olar pishib yumshagach solinadi (keri jaǵdayda olar jaqsı pispey qaladı ). Góshli, yarım tayın tımsalliqlarga duz quwırıwdan aldın solinadi; palız eginlerilerdiń hámme túrine quwırıwdan aldın solinadi (kartoshka bunnan tısqarı, oǵan tuzni quwırıw aqırında salǵan maqul).
Beloklar awqattıń eń zárúrli strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Olar quramında azot bar, azotsiz, turmıs bolmaydı, beloklar organizmdiń izdan shıqqan kletkaları hám Toqımaların qayta tiklew, hár túrlı shiralar hám taǵı basqalardı payda etiwde tiykarǵı material bolıp hizmat etedi hám bólekan energiya payda etiw ushın sarplanadı.
Uglevodlar normal turmıs iskerligi ushın zárúr bolatuǵın energiyanıń yarımınan kóplegenin insan organizmi alıwda áhmiyetli rol oynaydı. Uglevod elementlar almasinuvi processinde áhmiyetli rol oynaydı hám organizmde maylardıń normal ózgeriliwi ushın zárúr bolıp tabıladı. Ratsion unlevodlar bolmasa, awqat daǵı maylar tolıq ózgertirilmay qaladı. Maylardıń shala janıwdan payda bolatuǵın ónimler (onı ketan deneleri dep ataladı ) sog'liqqa zıyanlı tásir kórsetedi. Uglevodlar adam deneine may payda etetuǵın hám toplanıp baratuǵın derek bolıp tabıladı. Uglevodlarni artıqsha is'temol qılıw da múmkin emes bolıp sog'liqqa zálel bolıp tabıladı. Mısalı : hár-qıylı bılamıqlar, shıyrınlıklar kóp is'temol etilse elementlar almasinuvi bo'zilib, shıyrınsha keselligin payda qılıw múmkin.
Mineral duzlar mineral elementlar organizmdegi barlıq toqımalar quramına kiredi hám organizmdiń ómir iskerligi processinde to'xtovsiz sarplanıp baradı.