Ҳайвонлар температура омилига мослашиш даражасига қараб 2 хилга ажратилади

70. 
    Poykiloterm organizmlarning xilma-xilligi, ularning o’ziga xos xususiyatlari, ekologik omillarga munosabati (T.I.: poykiloterm, gomoyoterm, harorat, tashqi muxit, termoregulyatsiya)
    

Организмларнинг тана температураси ҳароратга боғлиқ. Ундаги модда алмашинув жараёнларининг ўтиши ҳам температурага боғлиқ. Ҳароратнинг 10°С кўпайиши, реакцияни 2 — 3 марта тезлаштиради. (Ван —Гофф қонуни).
Ҳайвонлар температура омилига мослашиш даражасига қараб 2 хилга ажратилади.
1. Пойкилотерм. 2. Гомойотерм.
Пойкилотермлар деб ҳаёти, биринчи навбатда, тана температураси
ташқи муҳит температурасига боғлиқ равишда ўзгарувчи ҳайвонларга айтилади. Мисол учун: баъзи бир хордалилар ва умуртқалиларни олиш мумкин. Тана температурасини ташқи муҳит ҳароратига боғлиқ бўлмаган ҳолда доимий ҳолатда тутувчи организмлар гемойотерм ҳайвонлар деб аталади. Пойкилотерм ҳайвонлар шароит яшаш учун ноқулай бўлганда, улар уйқуга кетади. Актив ҳолатда, улар тана температурасини сақлаб туради, пассив ёки актив бўлмаган ҳолатда эса уларнинг тана температураси пасаяди. Мисол — юмронқозиқ, типратикон, кўршапалак; қушлардан: колибри ва бошқалар. Пойкилотерм ҳайвонларда кимёвий ва физикавий терморегуляция тараққий этмаган. Улар ноқулай ҳарорат пайдо бўлиши билан ундан уяларда яширинади, тупроқда, баъзилари эса тўпланиб туришади. Пойкилотерм ҳайвонлар тана температурасини қуёшга қаратиб, ўзгартириб бошқаради. Масалан, чигиртка эрталаб қуёш нурларига танасининг кенг томонини, тушда эса тор томонини қаратади. Пойкилотерм ҳайвонлар тана температурасини қуёшга қаратиб, ўзгартириб бошқаради. Масалан, чигиртка эрталаб қуёш нурларига танасининг кенг томонини, тушда эса тор томонини қаратади. Termoregulyatsiya - atrof-muhit harorati ta’sirisiz tana haroratini boshqarish xususiyati hisoblanadi. Haroratni bir xil darajada ushlab turish organizmdagi moddalar almashinuv jarayoni va tana issiqligini saqlovchi qoplamlarga bog‘liq. Bularga teri, teri juni, patlar, teri osti yog‘ qatlami kabilar kiradi.

70. 
    Populyatsiyaning ichki boshqaruvchi omillari (T.I.: modifikatsiya, boshqaruvchi, abiotik, biotik)
    

Populyatsiya – bu bir turga kiruvchi, birgalikda uzoq muddat bir xududda yashaydigan, bir-biri bilan ta’sirlashadigan individlar yig‘indisi hisoblanadi. Boshqa bir ta’rifda, populyatsiya bu tur ichidagi organizmlar guruxi bo‘lib, u ma’lum chegaralangan yerda hayotiy jamoaning rivojlanayotgan qismini egallab turadi. Populyatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – o‘zini son jihatdan boshqarishidir. Tug‘ilish va nobud bo‘lish orasidagi muvofiqlik populyatsiya sonining boshqarilishi deyiladi. Populyatsiyadagi organizmlar soni turli omillar ta’sirida o‘zgarib turadi. Populyatsiya sonining kamayishiga o‘limning ko‘payishi va hosildorlikning kamayishi ta’sir qiladi. Boshqarishning yana bir shakli – populyatsiyada zichlik oshganda kuzatiladi. Bunda ozuqa yetishmasligi natijasida populyatsiyada o‘z-o‘zini boshqarish va shu orqali populyatsiyalarni boshqarish ro‘y beradi. Baliqlar va kalamushlarda zichlik ma’lum darajaga yetganda, ularning serpushtligi kamayib ketadi. Gormonal o‘zgarishlar bo‘ladi. Bu esa jinsiy xulq-atvorga ta’sir qiladi va naslsizlikka olib keladi. Undan tashqari bola tashlashga, bolalarning yeyilishiga, bosqinchlik ko‘payadi. Ayrim hayvonlar va qushlarda tuxum qo‘yish kamayadi. Joy va ozuqa yetishmasligidan migratsiya boshlanadi. Bir xil populyatsiyalar tug‘ilish orqali boshqarilsa, ayrimlari o‘lim orqali boshqariladi.

70. 
    SHaxsiy maydon tushunchasi (T.I.: egallagan maydon, mahsus signal, belgi qo’yish).
    

70. 
    Populyatsiyaning tiplari va xillari (T.I.: invazion, normal, regressiv, tsenotik, geografik, ekologik, maxalliy) Populyatsiyalarni tasniflashda bir necha jihatlar e’tiborga olinadi. Masalan ularning makonda tarqalishi bo‘yicha tasniflash N.P.Naumovga (1963) tegishli.
    

Populyatsiya xillari:

1. 
   Elementar populyatsiya – bu uncha katta bo‘lmagan, bir xil joyda yashaydigan bir turga kiruvchi individlar yig‘indisi.
   
2. 
   Ekologik populyatsiya – sodda va elementar populyatsiyalar yig‘indisidan iborat. Ular ma’lum biogeosenozda, tur ichidagi guruxlardan yuzaga keladi. Ular bir-biridan keskin chegaralanmaydi, ular orasida genetik axborot almashinib turadi.
   
3. 
   Geografik populyatsiya – bu ekologik populyatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Ular bir xudud va bir xil geografik sharoitda uchraydi. Lekin ular o‘lchamlari, ko‘payish qobiliyatlari, ekologik moslanishlari, fiziologik va hulqiy xususiyatlari bilan farqlanadi.
   

Populyatsiya tiplari:

1. 
   Invazion populyatsiya – bu populyatsiya tarkibida pregenerativ yoshdagi individlar ustunlik qiladi.
   
2. 
   Normal populyatsiya – bunda barcha yosh davrlariga (pregenerativ, generativ va postgenerativ ) kiruvchi individlar mavjud bo‘ladi.
   
3. 
   Regressiv populyatsiya – bu tip populyatsiya tarkibi postgenerativ individlar sonining ustunlik qilishi bilan farqlanadi.
   

70. 
    CHeklovchi omillarning hayvon populyatsiyalarining tarqalishidagi o’rni (T.I.: biotik, abiotik omillar, ekologik valentlik, kritik nuqtalar)
    
71. 
    Quruqlikdagi iqlim mintaqalari va ularga xos organizmlar (T.I.: ekvator, tropik, subtropik, o’rta iqlim, qutb)
    
72. 
    Populyatsiya sonini boshqaruvchi omillar (T.I.: modifikatsiya, boshqaruvchi, tabiiy, sun’iy)
    
73. 
    Hayvonlarning o’zaro va o’simliklarga ta’siri (T.I.: biotik omil, zoogen, fitogen)
    
74. 
    Suvga va namlikka bo’lgan talabiga ko’ra, hayvonlarning ekologik guruxlari (T.I.: gidrofil, mezofil, kserofil)
    

Quruqlikda yashovchi hayvonlar suv rejimiga nisbatan, 3 ta ekologik guruxga ajratiladi:

1. 
   Gigrofillar – namlikni yaxshi ko‘ruvchi hayvonlar. Ular uchun muhit namligi yuqori
   

bo‘lishi zarur. Chunki ular tanasida suvni to‘plash va uzoq vaqt ushlab turush qobiliyatiga ega emas. Ular o‘ta sernam joyda yashashga va suv zahirasini ushlab turishga majbur. Molyuskalar, amfibiyalar tipik vakillari hisoblanadi.

2. 
   Mezofillar – suvga o‘rtacha talabchan hayvonlar. Ular evrigillar ham deyiladi va ular
   

namlikning o‘zgarishiga bardosh beradilar. Bu guruxga asosan sut emizuvchilar, qushlar, hasharotlar kiradi.

3. 
   Kserofillar – suvsizlikka chidamli, qurg‘oqchilikni yaxshi ko‘radigan hayvonlar. Tuya va
   

boshqa ko‘plab cho‘l kemiruvchilari shu guruxga kiradi. Ular o‘zlarida suv almashinuvini boshqarish xususiyatiga egalar.

70. 
    Populyatsiyaning boshqarilish qonuniyatlari (T.I.: modifikatsiya, boshqaruvchi, tabiiy, sun’iy)
    
71. 
    Populyatsiyadagi dinamik jarayonlar (T.I.: populyatsiya o’zgarishi, tug’ilish, o’lim, migratsiya)
    

Популяциянинг асосий улчами \исобланган сони, зичлигининг узгариб туриши динамика \исобланади. Популяция сонининг узгариши чексиз эмас, лекин, популяция биологик система сифатида уз-узинп бошкариш кобилиятига эгадир. \ар бир тур вакили сони купайишининг зичлигининг чегараси булади. Мух,ит шароити кулай булганда популяция даражаси оптимал курсаткичда туради.

70. 
    O’simliklar populyatsiyasidagi pregenerativ individlarning morfologiyasi, sifat va miqdoriy ko’rsatkichlari (T.I.: maysa, yuvenil, immatur, virginil, ildiz, murtak, palla barg, sifat o’zgarishlari)
    

Individlarning yoshga nisbatan holati – bu ontogenez bosqichlardir, qaysiki u muhit bilan bo‘ladigan munosabatlarni aniq xarakterlaydi. To‘liq ontogenez yoki o‘simliklarning katta hayotiy sikli individlar rivojlanishining hamma bosqichlarini o‘z ichiga olib, embrion hosil bo‘lishidan tortib, uning o‘lishiga, butun vegetativ jarayonlarni butunlay yo’qolishigacha bo‘lgan davrini o‘z ichiga oladi. Ular quyidagicha:
o‘simta (prirostki) – urug‘ zapas ozuqasi bilan oziqlanuvchi;
maysa (yuvinil) – mustaqil oziqlanishga endigina o‘tgan, belgilarni to‘liq shakllanmagan, tuzilishi juda oddiy barglari o‘xshash lekin juda kichik;
immatur o‘simlik – xususiy belgilarga ega katta yoshdagi vegetativ individlarga o‘tish bosqichi.
Katta yoshdagi vegetativ o‘simlik - to‘rning tipik hayotiy formasi, belgilari shakllanadi va generativ holatga kiradi, lekin reproduktiv organlar bo‘lmaydi.
Generativ holatga o‘tish faqatgina gul va mevalarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lmay, organizmning chuqur ichki bioximik va fiziologik qayta qurilishi tufayli yuz beradi. Bunda o‘simlikda fosforli birikmalarning miqdori oshadi, katalaza aktivligi, fotosintez va transpiratsiya, RNK ikki barobar ortadi, azot 5 marotabagacha ko‘payadi. Generativ o‘simliklar ham o‘z navbatida bir necha guruhga bo‘linadi.
Yosh generativ o‘simlik – gullaydi, meva hosil qiladi. Katta yosh strukturasiga xos forma hosil bo‘lishi nihoyasiga yetadi. Bа’zi yillarda gullashi kechikishi yoki gullamay qolishi mumkin.
O‘rta yosh generativ o‘simlik – juda kuchli o‘sish va urug‘ mahsulot beradi. Tabaqalar hosil qiladi.
Keksa generativ o‘simlik – rekroduktiv funksiyasining tez kamayishi bilan xarakterlanadi va novda va ildiz hosil bo‘lish jarayonlarini zaiflashuvi kuzatiladi. Yangi hosil bo‘lish jarayonlari to‘xtashadi.
Keksa generativ o‘simlik / subsenil /- meva hosil bo‘lishining tugashi, kuchining kamayishi novda va ildiz sistemalarining zaiflashuvi, barglarining nafislashuvi h.k.lar.
Senil o‘simlik – razmerining kichrayishi bа’zi joylarda kurtakchalar, nafis barglari hosil bo‘ladi.
Quriydigan individlar – o‘simlikda bir nechta to‘qimalargina tirik qoladi, yer osti navdalari rivojlanmay qoladi.
Fitosenozda alohida turlarning har xil holatdagi individlar yig’indisi senopopulyatsiya deyiladi. Bularga gulli o’simliklar misolida ko’rsak, tuproq va uning yuzasida hayotchangligini yo’qotmagan urug’, nihol har xil yoshdagi individlar, yani o’t o’simliklarning tinim holatidagi ikkilamchi yer ostki organlari-ildizpoya, tugunak, piyozbosh kiradi. Turlarning o’zi esa populyatsiyalar tizimidan iboratdir. Jamoada har bir tur senopopulyatsiyasi maydon birligiga to’g’ri keladigan son va yoshining nisbati bilan farqlanishi mumkin.
T.A.Rabotnov o’simliklar jamoasidagi o’simliklar hayotini yoshi bo’yicha quyidagi asosiy davrlarga bo’ladi.:
Latent davri. Bunda o’simlik spora, urug’ yoki mevalar holida tinim davrida uchraydi. Tinim davri har xil o’simliklarda har xil davom etadi. Qulay sharoit vujudga kelishi bilan unib chiqadi. Terakning urug’i hayotchangligini 3-4 kundan to 3 haftagacha saqlay oladi, ba’zi bir begona o’t o’simliklar esa urug’ining hayotchangligini bir necha o’n yillar saqlay oladi.
Virginil davri. Bu davrda o’simliklarning nihollik, yosh o’simliklar va voyaga yetgan holatidir. Nihollar yosh o’simliklardan urug’palla barglarining bo’lishi bilan farqlanadi.
Generativ davr. O’simlik hayotida sporalar yoki urug’lar bilan ko’payishning boshlanishi bilan tavsiflanadi.
Senil (qarilik) davri. O’simliklarning yoshi kattalashgan sari generative ko’payishi xususiyatini yo’qotadi, shundan boshlab o’simliklarning qarish davri kuzatiladi.

70. 
    Quruqlik ekosistemalarining biologik mahsuldorligi (biomassa, zoomassa, fitomassa, mahsuldorlik va hosildorlik, o’rmon, tundra, dasht, cho’l)