Al Forobiyning axloqiy ta’limotida barkamol inson timsoli
Download 65.5 Kb.
|
Al
|
Al – Forobiyning axloqiy ta’limotida barkamol inson timsoli. Abu Nasr al – Forobiy Yaqin va O’rta Sharqda ijtimoiy – siyosiy fanlar asoschisi sifatida inson axloqi, inson kamoloti masalasi ustida katta ish olib bordi. “Insonga – deydi al – Forobiy – uning oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshirishga yordam beruvchi kuchlari, qobiliyatlari va o’rgangan harakatlari inson yaxshiligidir. Insonga uning oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshishiga halaqit beruvchi kuchlari, qobiliyatlari va o’rgangan ixtiyoriy harakatlari inson yomonligidir”. Al – Forobiy nazariy bilimlarni o’rganishga kirishgan har bir inson axloq – odobga ham yuksak darajada pok bo’lishi kerakligi ta’kidlab, “Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risda”gi risolasida shunday yozadi: “Falsafani o’rganishdan avval o’zingiz hirsu – havaslardan shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va shahvoniyat kabi noto’g’ri tuyg’ularga emas, balki kamolotga bo’lgan hirs – havas qolsin. Bunga xulq – ahloqni faqat so’zdagina emas, balki haqiqatda (amalda) tozalash orqali erishish mumkin. Shundan so’ng xatto va adashishda saqlovchi, haqiqat yo’lini tutib olishga boshlovchi nafsni, jonini, ruhini tozalash zarur”. Mashhur yunon faylasufi Aristotel (Aratu)ning inson axloqi haqidagi fikrlarini al – Forobiy quyidagicha sharhlaydi. “Arastu orzu qilinadigan bo’lib ko’ringan va vaqt nuqtai nazaridan boshqa istaklardan ustun turuvchi ezgulik deb bilinadigan va intiladigan (odamlarning) maqsadlarni to’rtta deb tushuntiriladi, bular: tan sog’lomligi, tuyg’ular (a’zolarning) sog’lomligi, turli narsalarning idrok etishga bo’lgan qobiliyat sog’lomligi (bu qobiliyat borligi uchun ana shu sog’lomlik ham bo’ladi), intilishga bo’lgan qobiliyat sog’lomligi (bu qobiliyat borligi uchun ana shu sog’lomlik ham bo’ladi)…” 16
odamlar orqali emas, balki o’zi va o’z ruhi o’rtasidagi mavjud narsa orqali bo’lsa, ul (odam) haqiqatan ham xayrixohlik va barkamollikka erishadi. Al – Forobiy ijtimoiy axloqni tahlil qilar ekan, uni takomillashtirish muammolarini ahloqning shakllanishi, inson va jamiyat munosabatlari, insoniylik fazilatlari, adolat, yetuk jamoa va komil inson tarbiyasi masalalarini o’zining ijtimoiy qarashlarida asoslashga intildi. Inson tabiatan yaxshi, ahloqiy pok yoki badxulq emas, balki ijtimoiy muhit ta’sirida hamda tarbiya asosida bu xususiyat va sifatlar hosil qilinishi uning asarlarida alohida ta’kidlab o’tiladi. Al – Forobiy jamiyat bu qayta qurish yo’llarining tamoyillari haqidagi tizimli ta’limotni yaratgan birinchi ilmdir. Uning insonparvarlikka yo’naltirilgan ta’limoti Sharq ijtimoiy – falsafiy bilimlarining katta yutuqlaridan biri bo’ldi. Al – Forobiy ahloqiy fazilatlar deganda donolik, bilimdonlik va mulohazali bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik manfaatini yuqori qo’yish, haqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlarni tushunadi. Biroq bu xislatlarning eng muhim har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo’lishidir. Shu sababli u axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq holda, aqlga asoslangan ahloq sifatida qaraydi. Bundan biz al – Forobiyning ahloqni xulq me’yorlari ifodasi sifatidagina emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham talqin etganligini ko’ramiz. Al – Forobiy umri davomida ham barkamol inson axloqini shakllantirish ustida izlandi, ayni vaqtda insonlarning bilim darajalarini boyitish maqsadida bir qancha asarlar yaratdi. “Ilmlar tasnifi va ular tartibi haqidagi kitob”ida u shunday yozadi: 17
ko’proq e’tiborga loyiq, foydali, mukammal, haqqoniy va qudratli hamda qaysilari kamroq ahamiyatli ekani to’g’risida tasavvur hosil qiladi”. Olima S. K. Satibekovaning yozishicha, “Al – Forobiy uchun “Inson elementi”ni fanda izlash muammosi hayotining mazmuni edi”. Shu sababli al – Forobiy o’zi bilgan barcha fanlardan inson va uning axloqi, kamoloti bilan bog’liq bo’lgan jihatlarni izladi. Masalan, tibbiyotda al – Forobiyni kasalliklarning kelib chiqish sabablari va sog’liqni saqlashning umumiy qonuniyatlari, matematikada – matematik tushunchalarning tabiati va ularning inson hayotidagi o’rni, musiqada esa ohang hamda mutanosiblik qonuniyatlari va musiqaning inson ruhiyatiga ta’siri qiziqtirgan. Al – Forobiyning faylasuf sifatida asosiy maqsadi inson olamining borligi va uning ko’p qirrali tomonlarini tadqiq etish bo’lib qoldi. Bu haqida u “Faqat birgina o’sha narsa (ya’ni “inson” N. K.) to’g’risidagi turli bilimlarning guvohligidan ko’ra ko’proq asosli, foydali va qat’iy dalillar yo’q” deb yozadi. Al – Forobiy jamiyat taraqqiyotining omili bo’lmish inson va uning axloqi, tarbiyasi masalalarini o’rganishda hamda anglashda barcha fanlarningi mavqei bir xil – deb hisoblaydi. Al – Forobiy ta’limotiga ko’ra, insonning shakllanishida uning o’zini tutishi, xulqi tug’ma sifatlari, xarakteri, psixologiyasi katta rol o’ynaydi. U inson muammosini tadqiq qilar ekan, o’rganish ob’yekti ko’lamini kengaytirib, unga “baxt” muammosini ham kiritadi. Olimning fikricha, insonlar xarakterning turlicha bo’lishi ular iste’mol qiladigan chorva ekan va mahsulotlarini ularni o’rab turgan samoviy jismlarining hamda ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning turlicha ekani bilan belgilanadi. Bu o’rinda shuni ta’kidlash kerakki, agar inson mast qiluvchi narsalarni iste’mol qilsa, axloqsizlik qilishi shubhassiz. Shuningdek, 18 turli xil odamlar munosabatda bo’lishiga qarab, insonning axloqi o’zgarib boradi. Bular hammasi al – Forobiyning axloqiy tarbiya borasida o’z ta’limotiga ega ekanidan dalolat beradi. Biroq, al – Forobiy yuqoridagi kabi insonlar ustidan qat’iy hukm chiqarmaydi. Aksincha, har qanday inson ham ta’lim – tarbiya orqali fozillik darajasiga ko’tarila olishi haqidagi o’z g’oyalarini ilgari suradi va buni ilmiy asoslashga harakat qiladi. Al – Forobiy Aflotun fikrlariga qo’shilgan holda, “Ruh eng ezgu olam bo’lgani uchun inson avvalo o’zining ruhini kamol toptirishi zarurligini – yozadi. Ruhni e’zozlash – uning ehtirosini qondirishdan iborat emas, chunki, agar shunday bo’lsa, (ya’ni faqat ehtirosni qondirish bo’lsa) bolalar va johil odamlarda paydo bo’luvchi o’z ruhiy ehtiroslarini qondirish istagi, ruhni e’zozlashga intilishday tuyuladi. Ular nimani yaxshi va lazzatli deb bilsalar, ruhlar ham o’sha narsalarni xohlardi, vaholanki, bu ehtiroslarni qondirish kishiga ulkan zarar keltiradi. Aslida esa ruhning qadr – qimmati uning poklanishidan va ilohiy qonunlarda maqtovli hisoblangan istaklarni qondirishdan iborat bo’lishi kerak”. Bu o’rinda al – Forobiy, inson faqatgina o’z nafsini, hirsini tiyib, kamolotga erishuvchi va bu yo’lda unga diniy e’tiqod ko’maklashishini ta’kidlaydi. Shuningdek, u inson tabiatini tarbiyalashda yomon qiliqlardan qutulish kerakligini uqtirib o’tadi. Al – Forobiy: “Agar odamda tug’ma kuchli g’ururi, bo’lmasa, u holda o’sha odam o’z ruhini mashq ila tarbiyalashi zarur …” – deb yozadi. Shu tariqa, fazilatlarga va ilohiy ezgulikka erishib, o’z hayotini go’zal va quvonchli qiladi – degan g’oya al – Forobiyning axloqiy ta’limotida o’z ifodasini topadi. 19
niyat (xohish) – deb yozadi al – Forobiy. Agar inson yaratilishining maqsadi bo’lmish barkamollik insonga faqat tabiatan xos bo’lganida va faqat yaxshi niyat bilan amalga oshirilganida edi, u holda barkamollikka yetishuvchi faoliyat va hayot tarzi faqat chin insoniy fazilat, ezgu ishlar va faoliyatlar, go’zal hayot tarzi bo’lur edi. Ammo insonni ushbu barkamollikdan mahrum etadigan holatlar ham bor, ular insoniy bo’lmagan faoliyatlar va hayot tarzi bo’lib, ular maraz, xunuk va yomon ishlar hamda yomon faoliyatlardir”. Bu xususda inson oldida turuvchi asosiy vazifa nima yaxshi-yu, nima yomonligini ajratib olish va nimani qabul qilib, nimadan saqlanmoq lozimligidan iborat. Bu vazifani inson faqatgina ilm bilan hal etaolishini al – Forobiy qayta – qayta ta’kidlaydi. Olim o’zining “Kamtarlikning usutvorligi” risolasida “Darhaqiqat, har bir narsaning asosi, manbai bor, ilmning manbai uning aniq, ravshan bayonidir” – deb yozadi va ta’lim – tarbiya jarayonida o’quvchi – talablarga ularning yoshlari va idrok – imkoniyatlari darajasiga mos usullari qo’llash lozimligini ta’kidlaydi. Shuningdek, u ilm o’rganishda ham odamlarga ko’proq zarur va foydali ilmlarni egallash kerakligini uqtirib, “Zohidlar odobi” risolasida “Odamlar ilm o’rganishda nafli hisoblangan ilmlardan saqlanishlari lozim” – deydi. Al – Forobiy axloqiy barkamol inson timsolini o’zining “fozillar shahri” hokimining fazilatlari tarzida bayon qiladi. Bu barkamollik sari yetaklovchi fazilatlar o’n ikkitadir: “Fozillar shahri hokimi avvlo to’rt muchali sog’, solim bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni bajarishida biror a’zosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog’ – salomatligi tufayli bu fazilatlarni oson bajarishi lozim. 20
suhbatdoshining so’zlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilg’ab olishi. Shu sohada umumiy ahvolni ravshan tasavvur qila olishi zarur. Uchinchidan – u anglagan, ko’rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni xotirasida to’la – to’kis saqlab qolishi, barcha tafsilotlarini unutmasligi zarur. To’rtinchidan – u zehni o’tkir, zukko bo’lib, har qanday narsaning bilinar – bilinmas alomatlarini va u alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur. Beshinchidan – u fikrini ravshan tushuntira olish maqsadida, chiroyli so’zlar bilan ifodalay olishi zarur. Oltinchidan – u (ustozlaridan) ta’lim olishga, bilim, ma’rifatga havasli bo’lishi, buning mashaqqatidan qochmaydigan bo’lishi zarur. Yettinchidan – taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofatchilik emas, aksincha, o’zini tiya oladigan bo’lishi, (qimor yoki boshqa) o’yinlardan zavq – huzur olishidan uzoq bo’lishi zarur. Sakkizinchidan – u haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan bo’lishi, yolg’on va yolg’onchilarni yomon ko’radigan bo’lishi zarur. To’qqizinchidan – u o’z qadrini biluvchi va nomus – oriyatli odam bo’lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug’ma olihimmat bo’lishi, ulug’, oliy ishlarga intilishi zarur. O’ninchidan – bu dunyo mollariga, dinor va dirhamlarga (pilga – N.K.) qiziqmaydigan (mol – dunyo ketidan quvmaydigan) bo’lishi zarur. O’n birinchidan – tabiatan adolatparvar bo’lib, odil odamlarni sevadigan, istibdod va jabr – zulmni, mustabid va zolimlarni yomon ko’ruvchi, o’z odamlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga 21
haq ish oldida o’jarlik qilmay, odil ish tutgan holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo’lishi zarur. O’n ikkinchidan – o’zi zarur deb hisoblagan chora – tadbirlarni amalga oshirishda qat’iyatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va hadiksirashlarga yo’l qo’ymasligi zarur. Al – Forobiy bu talablarni o’zi orzu qilgan jamiyatning hokimi zimmasiga bejiz qo’ymagan. Sanab o’tilgan fazilatlarga ega bo’lgan inson nafaqat o’zining barkamolligi, balki boshqalarning ham – baxt – saodati yo’lida xayrli ishlar qilishga qodir bo’ladi. Taraqqiyot quyidan yuqoriga, oddiydan murakkablikka tomon borgani kabi. Forobiy o’z ta’limotida jamiyat rahbarida fazilatlar ziyoda bo’lib borishini talab qiladi. Bu haqida u shunday yozadi: “… keyingi imom (rahbar, hokim – N.K.)da yana olti fazilat hosil qilinishi zarur”: Birinchi – donishmandlik. Ikkinchi – avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlar va tartiblarni xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilish uchun quvvai hofizaga (saqlovchi quvvatga – N.K.) ega bo’lish. Uchinchi – avvalgi imomlar davridan biror (yoki bir qancha) sohaga taalluqli qonun qolmagan bo’lsa, bunday qonunni o’ylab topishi uchun ijod, ixtiro qilish quvvatiga ega bo’lish. To’rtinchidan – hozirgi haqiqiy ahvolni tez payqab olish va kelgusida yuz beradigan, avvalgi imomlar ko’zda tutmagan voqealarni oldindan ko’ra bilish uchun bashoratgo’ylik xislatiga ega bo’lish. Beshinchidan – avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlarga, shuningdek, avvalgilardan ibrat olib, o’zi to’qib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun qizg’in so’zlash – notiqlik xislatiga ega bo’lishi. 22
uchun yetarli jismoniy quvvatga ega bo’lish ham jang qilish, ham sarkarda sifatida jangu – jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san’atni yaxshi bilishi”. Al – Forobiy bu olti shartning so’zsiz bajarilishi lozimligini uqtirib o’tar ekan, agar bitta shart rahbarda bo’lmasa, o’sha shart talabiga ega bo’lgan kishi yoki kishilar guruhi bilan birgalikda fozillar shahriga hokimlik qilish darkorligini ta’kidlaydi. Olim tomonidan ilgari surilgan ahloqiy fazilatlarni quyidagicha umumlashtirib, ifoda etish mumkin. Al – Forobiy inson tarbiyasida ilmiy yondashuvning ahamiyati katta ekanini alohida ta’kidlaydi. U to’g’risida ilm, o’lchash to’g’risidagi ilm, yulduzlar haqidagi ilm va musiqa ilmini pedagogik, ya’ni tarbiyalovchi ilmlar deb, ular orqali boshqa murakkab ilmlar tomon yo’l boshlanishi aytib o’tadi. Jumladan, “bu ilm (musiqa ilmi) shu ma’nida foydaliki, u o’z muvozanatini yo’qotgan (odamlar) xulqini tartibga keltiradi, mukammallikka yetmagan xulqni mukammal qiladi va muvozanatda bo’lgan (odamlar) xulqining muvozanatini saqlab turadi. Bu ilm tananing salomatligi uchun ham foydalidir, chunki tana kasal bo’lsa, ruh ham so’ladi, tana to’siqqa uchrasa, ruh ham to’siqqa uchraydi. Shuning uchun ovozlarning ta’siri bilan ruhni sog’aytirish yordamida tana sog’aytiriladi, ruh esa o’z kuchlarining tartibga solinishi va o’z substabnsiyasiga moslashtirilishi orqali sog’ayadi”. Al – Forobiy ta’limotida inson ahloqiy barkamolligi va tarbiyasi yo’lida mehnat va hunarning ahamiyati beqiyos ekanini ko’rsatib o’tadi. O’z orzusidagi jamiyatning aholisini mehnatga jalb qilar ekan, quyidagi 3 ta jihatga e’tibor qaratish lozimligini talab qiladi: 1. Har qanday kishi istalgan ish yoki hunarga to’g’ri kelavermaydi. Ishga qobiliyati va mutaxassis bo’lib yetishadi. 23
o’z sohasida mohir usta va mutaxassis bo’lib yetishadi. 3. Ko’p ishlarning o’z vaqtida bajarilishi lozim bo’lgani sababli, ikki ishni bajarish, ularning o’z vaqtida va sifatli bajarilishi uchun xalaqit beradi. Al – Forobiy ta’limoti bo’yicha inson tabiiy qobiliyatga ega bo’lsa-da, jamiyatda shakllanadi. Insonga o’zidagi qator kuchlar yordam beradi. Ya’ni: Iste’mol kuchi – insonda birinchi o’rinni egallaydi va u ovqatlanishdan hosil bo’lib, o’sish, mavjud bo’lish hamda ko’payish uchun zamin yaratadi, shuningdek, insonning boshqarilishiga asos bo’ladi. Sezuvchi kuchi – yordamida o’zining ma’lum hislari (sezgilari)dan biri orqali haqiqiylikni borliqni qabul qiladi. Tasavvur kuchi – insonga uni o’rab turgan borliq to’g’risida to’liq tushuncha, ma’lumot beradi. Intilish kuchi – u bilan doimo biror narsaga intiladi. Uning yordamida xohish va rad etish, jahl, rag’bat, jasurlik, qo’rquv va boshqa ruhiy holatlar paydo bo’ladi. Aql kuchi – amaliy va nazariy bo’ladi. Amaliy aql kuchi mehnat, kasb orqali hosil bo’lsa, nazariy aql kuchi – ilm va o’qish bilan vujudga keladi. Bu kuchlarning deyarli barchasi yoshlikdan tarbiyalanib boriladi. Shuning uchun, al – Forobiyning fikricha, jamiyatning vazifasi odamni o’qitish va tarbiyalash uchun zarur shart – sharoit yaratishdan iboratdir. Shu tariqa al – Forobiy pedagogikaning bosh tushunchasi – “tarbiyaga” ga ta’rif beradi va tarbiya xalqlarning bilimlarga asoslangan holda axloqiy fazilatlar va san’atlari bilan boyitilgan vositasidir – deb hisoblaydi. Al – Forobiy axloqiy tarbiyaga oid ta’limotining tahlili natijasida quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 24 1. Al – Forobiy o’zi yashagan davrgacha yaratilgan va o’rta asrlarda mavjud bo’lgan inson va uning ahloqiga oid ta’limotlari o’rganib chiqib va ijodiy rivojlantirib, ahloqiy tarbiyaga bag’ishlangan o’z ta’limotini yaratdi; 2. Al – Forobiy inson va uning axloqini o’rganar ekan, o’zining ta’limotiga “Baxt - saodat” tushunchasini kiritdi hamda insonning yaratishdan maqsad uning kamolotga, u orqali esa baxt – saodatga erishmog’i lozimligini ta’kidladi; 3. Inson tabiatan fozil yoki fosiq bo’lib yaratilmaydi, balki shu hislatlarga yaxshiroq, moyilroq bo’lishi mumkin. Shu sababli tarbiyachining asosiy vazifasi – insonda ahloqiy yuksak va insoniy fazilatlarni mustahkam hosil qilish hamda ularni odat tusiga aylantirishdan iboratdir, degan fikr al – Forobiy ahloqiy ta’limotining asosini tashkil etadi. 4. Al – Forobiy IX – X asrlardek “tarbiya” tushunchasining ilmiy, ijtimoiy ta’rifini berishga muvaffaq bo’lgan olimdir. Download 65.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|