Poetika (nafis san’a tlar haqida) axloqi kabir

POETIKA
(NAFIS SAN’A TLAR HAQIDA)
AXLOQI KABIR
(KATTA A X L O Q KITOBI)
RITORIKA
(XITOBA)
Toshkent
«Yangi asr avlodi»
2011
UDK: 821.512.133
BBK 83.7
A-74
Arastu. Poetika. Axloki kabir. Ritorika. -T.: «Yangi asr
avlodi», 2011. 352 b.
ISBN 978-9943-08-704-0
Qadimiyatning daho mutafakkiri, ustozi avval, Iskandar Zulqarnaynga
murabbiylik qilgan Arastu (Aristotel) asarlari orasida «Magnia
Moralia» - «Axloqi kabir» alohida urin tutadi.
«Axloqi kabir» asarida barcha zamonlar va barcha insonlar uchun suv
va havoday, quyosh nuriday zarur ilmi hikmat durdonalarini topamiz, bu
durdonalar bizning ma’naviy olamimizni boyitadi va go‘zallashtiradi.
Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi buyuk Shark allomalarining ham
ustozi bulgan Arastu — Aristotelning (eramizdan avvalgi 384-322 yillar)
ijodiy merosi hozirgacha ^am jahon falsafiy-estetik tafakkuri
xazinasining qimmatli boyligi sanaladi.
Allomaning «Poetika» (Nafis san’atlar haqida) risolasidan bizga
qadar faqat ba’zi qimmatli parchalargina yetib kelgan bulib. ana shu
Zismlar ^am ^ozirgacha barcha faylas-uf. san’atshunos, adabiyot
nazariyotchilarining asosiy dasturul-amali bulib xizmat qiladi.
«Poetika» uzbek tilida ilk marta 1979 yilda Izzat Sulton tahriri ostida
bosilgan edi.
Arastuning «Ritorika» («Xitoba») asari birinchi kitobi uzbek tilida
ilk marotaba nashr etilmoqda.
UDK: 821.512.133
BBK 83.7
A-74
Tarjnmonlar:
Maxram Maxmud, Ummat To‘ychiev
Mas’ul muharrirlar:
Said Shermuhammedov, falsafa fanlari doktori,
Hamidullo Boltaboev, filologiya fanlari doktori
T a^rizchilar:
Tilab Maxmudov, falsafa fanlari doktori.
Rashidxon Shukurov. filologiya fanlari nomzodi,
Hikmatxon Axmedova, tadkikotchi
ISBN 978-9943-08-704-0 © Arastu. Poetika. Axloki kabir.
Ritorika. «Yangi asr avlodi», 2011 yil.
USTOZI AVVAL
Arastu (milodsan avvalgi IV asr) — barcha zamonlar-
ning olimlari uchun ustoz hisoblangan buyuk yunon fayla-
suflaridan biri. Milodsan avvalgi 384 yilda Egey dengi-
zi bo‘yidagi Stagir shahrida tug‘ilgan (shu tufayli goho
Arastu Stagiriy deyiladi). Ellada Ittifoqidan ajralib
chiqqan bu mustaqil shaxar-davlat keyinroq Makedoniya ta’-
siriga tushadi. Arastuning otasi Nikomax tabiblar nas-
lidan bo‘lib, Makedoniya shohi Eminta III saroyida xizmat
qilardi.
Arastu yoshligidan Makedoniya shoxining o‘g‘li Filipp II
bilan o‘rtoq edi. Filipp II taxtga chiqqach, Arastu uning
o‘g‘li Iskandarga murabbiylik qila boshladi. Arastu o‘smir-
ligida tabobatda otasiga yordam berib yurar edi. 369 yidda
15 yoshli Arastu ota-onasidan yetim koldi va tabiblik kas-
bini tutdi.
Otasi o‘rniga murabbiylik, vasiylik qiluvchi Proksen
yigitchaning qiziqishlari doirasi kengayganligini bilib,
uni ilm-fanlar markazi Afinaga o‘kishni davom ettirish-
ga yubordi.
Arastu 367 yilda Afinada mashhur Aflotun akademiya-
siga o‘qishga kirdi va u yerda 12 yil Aflotun falsafiy mak-
tabida shogirdlikni o‘tadi. So‘ng shu akademiyada mudarris-
lik qila boshladi. Aflotun shogirdi Arastu bilan faxr-
lanardi va uni boshqa, dangasaroq shogirdi Ksenokratga
taqqoslab, «Bunisini qamchi bilan urib turish, unisining
jilovini tortib turish kerak» der ekan.
347 yilda Aflotun vafot etgach, Arastu unga bag‘ishlab
marsiya yozdi. Aflotunning bilimsizroq jiyani (Spevsipp)
Akademiyaga ra^bar bo‘lib qolgach, Arastu do‘sti Ksenokrat
bilan Afinani tark etdilar.
Shundan so‘ng Arastu kichik Osiyodagi Assos shahriga kelib
qoladi. Bu yerda Aflotunning ikki shogirdi mahalliy
hokim Germnyga falsafadan ustozlik qilar edilar. Arastu
ham ular safiga qo‘shildi. Bu yerda u bilimlarini chuqur-
lashtirdi va xokim Germiyning jiyani Pifayaga uylandi.
Uch yildan so‘ng u oilasi bilan qo‘shni Lesbos orolidagi
Mitilenaga ko‘chib keldi. Bu orada Assos hokimi Germiy
Makedoniyaga sodiqligi uchun forslar qo‘lida qahramonl archa
shahid bo‘ldi. Ellada qahramoni sifatida unga Delfa-
da haykal o‘rnatildi, Germiy o‘limi oldidan faylasuf
do‘stlariga maktub yuborib, falsafaga, adolatga zarracha
xiyonat qilmaganligini bildirdi. 340 yillarda Arastu M akedoniya
poytaxti Pellaga Filipp II tomonidan taklif eti-
lib, 13 yoshli Iskandarga murabbiy etib tayinlandi.
Arastu Iskandarni Homerning «Iliada» dostonida kuy-
langan qahramonliklar ruhida tarbiyaladi. Keyinchalik
Iskandar «Men Arastuni otam qatori x u r m a tl a y m a n , chunki
otam menga hayot berdi, Arastu hayot qadriyatlarini berdi
» degan ekan. 339 yilda Iskandar otasi qatori podsho^
bo‘lgach, Arastu ona sha.^ri Stagirga kaytdi. Filipp II vaq-
tidagi urushlarda vayron etilgan bu sh a h a r n i Iskandar
ustozi hurmati uchun tiklab berdi. Buning uchun Stagir xal-
qi Arastuga minnatdorchilik biddirib, ^ar yili uning sha-
rafiga bayram o‘tkazar edi.
Milodsan avvalgi 336 yilda Arastu ^ayotining ikkinchi
Afina savri boshlandi. Ellik yoshida, avdi yetishgan vaqti-
da Arastu Afinada Iskandarga noib bo‘lib turgan lash-
karboshi Antipatr yordamida uz akademiyasini — falsafa
maktabini ochdi. Afinaning sharq tarafidagi Likey bog‘-
larida ayvon-ravoqlar qurildi. Bu ayvon-ravoqlar yunon-
cha peripatus deb atalgani uchun Arastu falsafa maktabi
izdoshlarini peripatetiklar deb atay boshladilar. Afina
likeyida (litseyida) Arastu 12 yil mudarrislik qildi.
Iskandarning Bobidsa 323 yil 13 iyunida o‘ttiz uch yoshida
vafot etishi (u zaharlab o‘ldirilgan degan taxmin bor)
Arastu takdiriga ham ta’sir ko‘rsatadi. U Likey akademi-
yasidan qochishga majbur bo‘ladi. Va Evbeya orolida onasi-
ning hovli bog‘ida vafot etadi.
Qadimiyat faylasufi Diogen Laertiyning yozishicha,
Arastu juda boy falsafiy meros qoldirgan. Qadimiy ka-
taloglarda Arastuning bir necha yuz asarlari tilga olina-
di. U asarlarida falsafiy g‘oyalardan tashqari 158 xil dav-
lat tuzumini ta’rif qilgan. Arastuning o‘g‘li Nikomax
uning asarlarini asrab, nashr ettirish bilan shug‘ullan-
gan. Arastu asarlaridan mashhurlari — «Evdem», «Sofist»,
«Politik», «Mneksen» (dialoglar), «G‘oyalar haqida», «Fa-
rovonlik haqida», «Birinchi analitika», «Ikkinchi analitika
», «Kategoriyalar», «Sofistlarga raddiya» (mantiq fa-
niga doyr bu asarlar «Org‘anun»ga jamlangan); «Fizika»,
«Metafizika», «Xayot tarixi», «Jan haqida», «Nikomax
axloqi», «Evdem axloqi», «Axloqi kabir», «Siyosat», «Poetika
», «Ritorika» va boshqalar.
Arastuning badiiy-estetik qarashlari ko‘proq «Poetika
» va «Ritorika» asarlarida o‘z ifodasini topgan.
Qadimiyat madaniyatining atoqli tadqiqotchisi A.F.Lo-
sev yozishicha, Arastu go‘zallik yoki ajiblik haqidagi fikr-
larida aqliy idrok va xissiy idrok uyg‘unligiga e’tibor
beradi. Arastu fikricha, xar qanday sezgi, istak-mayl yoki
o‘y-xayol biror narsa, hodisaga (xilqatga — M.M.) intilar
ekan, o‘sha narsadan qandaydir rohat-farog‘at oladi, shu
ma’noda o‘sha hodisa ajib yoki go‘zal (yoki barkamol) bo‘ladi.
O‘sha xilqatni tilash, mayl yoki hamdardlik bildirish bilan
u haqda fikr bildirish muvofik, uygun kelishi kerak.
Boshqacha aytganda, xayoldagi xilqat bilan o‘sha narsa haqida-
gi xayol (asar) mutlaqo uyg‘unlashgandagina barkamollik
yuzaga keladi.
Arastuning «Poetika» (Nafis san’atlar haqida) kitobida
xozirgi zamon tushunchasidagi she’riyat emas, balki
umuminsoniy nafosat, san’at qonun-qoidalari bayon qili-
nadi. Allomaning bu asari Sharq xalklari estetik tafak-
kuri rivojiga xam katta ta’sir ko‘rsatgan. Atoqli sharq-
shunos olim Abdusodiq Irisov «Aristotel «Poetika»si
va uning Sharkdagi izdoshlari» nomli ilmiy asarida yunon
allomasining asari qanday qilib Sharqda tarqalganligi-
ni tadqiq qiladi. «U mahallarda, — deb yozadi Abdusodiq
Irisov, — arab tili hali ilmiy til sifatida tanilma-
gan, ko‘p asarlarni, shular jumlasidan, ko‘p yunon muallif-
larining ta’liflarini suryoniy tiliga tarjima qilish
odat edi. Hatto, «Kalila va Dimna» kitobi xam arabchaga
tarjima qilinishidan ancha oldin sanskrit (qadimgi hind)
tilidan suryoniy tiliga ko‘chirilgan edi. Keyinchalik,
X asrga kelib «Poetika» suryoniy tilidan arabchaga tarjima
kilindi. Arastuning estetik qarashlari, u kuygan mu-
ammolar haqida fikr yuritish, shu sohada ayrim risola
asarlar yozish, Abdusodiq Irisov ta’kidlaganiday, olim-
larning olijanob burchi xisoblangan. Arastuning «Poetika
» asariga bag‘ishlab dastlab Abu Is’hoq al-Kindiy (801-
866), so‘ng Abu Nasr -Forobiy (878-950), Ibn Sino (980-
1037), Ibn Rushd — Averroes (1126-1198) kabi atokli olim-
lar kitoblar yozishgan va bular da o‘zlarining estetik qarash-
larini bayon etishgan.
Al-Kindiyning tarjimai holidan ma’lum bo‘lishicha. u
yunon tilini yaxshi bilgan va shuning uchun Arastu asari-
ning asl nusxasidan bahramand bulgan va bu to‘g‘ridagi mu-
lohazalarini bitib ketgan, deyish mumkin.
Arab olimi Abu Usaybia guvoxlik berishicha, Isxok ibn
Xunayn Arastuning «Sofistika», «Xitoba» («Ritorika»)
va «Poetika» asarlarini arab tiliga tarjima kilgan.
Urta asrlardayoq G‘arbda va Sharqda Arastu «Soxibu-l-
mantiq» sifatida tanilgan. Shuningdek, ilk zamonlarda
ham Arastu «Org‘anun» asarining «Birinchi analitika»
qismidan ayrim kategoriyalar — nazariy tushunchalar ma’lum
edi. Mantiq fani o‘z davrida quvvatli yangi — aflo-
tunchilik harakati ta’sirida yanada rivojlanganligini Pa-
ulus Persa o‘zining «Aristotel mantiqi» nomli asarida
sharx etgan, deyiladi turkcha «Islom ensiklopediyasi» da.
Arastuning til, mantik, fizika va tibbiyot sohasidagi
qarashlari bir tarafga qo‘yilsa, islomiyatdagi falsafiy
tafakkur manbalari, tamal toshlari Arastuga emas, balki
Aflotun, Fisag‘ur (Pifagor) va Hermesga taqaladi. Turkcha
«Islom komusi»da yozilishicha, Arastu asarlarining
Sharqda atroflicha o‘rganilishiga uning olam tuzilishi
haqidagi qarashlari islom aqidalariga nomuvofiq ekan-
ligi xalal berdi. Sharqda bu qarashlar haqida shiddatli
baxslar avj oldi. (Al-Kindiy, Forobiy asarlari). Turli
mazhablarga mansub kalomchilar yangi-aflotunchilar izidan
borib, Arastu qarashlariga qarshi chiqdilar. Bular orasi-
da shi’a Xishom b-al-Hakim (vaf. 845), mu’tazilachi — bas-
ralik Abu Hoshim (vaf. 933) va Al-Ash’ariy (873-935)lar-
ni yodga olish mumkin.
Arastu asarlari Ibn al-Kiftiy va Ibn Abu Usaybiaga
suyanib yoznshlaricha, 100 kitobdan iborat. Bu asarlardan
arabchaga tarjima etilganlari ro‘yxati yozilgan bir kutub-
xona daftari topilgan.
Rivoyatlarga ko‘ra (Fixrist. Flyugel nashri, 243-bet)
xalifa Al-Ma’mun tushida Arastu hakimni ko‘radi. Yunon
donishmandi unga aqliy va hissiy bilimlarni uyg‘unlash-
tirmok zarurligini tushuntiradi. Al-Ma’mun, so‘ng Al-
Mansur davrida faqat Arastu emas, balki deyarli barcha
yunon allomalarining asarlari suryoniy xristianlari va
musulmonlari tomonidan arab tiliga tarjima etildi,
ularga sharhlar va tafsirlar yozildi.
Arastu asarlari asosan 4 sinfga bo‘linib, tasnif etiladi:
mantiq, fizika (tabiiyot), metafizika (ruhshunoslik)
va etika — axloq fanlariga oid asarlar. «Org‘anun»da Arastuning
8 xil asari: «Kategoriyalar» («Ma’qulot»), «Her-
menevtika» («Al-Ibora» yoki «At-tafsir»), «Analitika»
(«Al-kiyos») va «Poetika» («Sanoy nafisa») tilga olina-
di. Bu asarlarning xammasi sharq tillariga tarjima qilin-
gan: «Fizika» (As-Samo at-Tabiiya») ko‘kka, falakiyotga doyr
«As-samo va-l o’lam», «Al-Kavn va-l-fasod», «Meteorologiya
» — «Al-asar al-alaviya», «Psixologiya» — «An-Nafs»
(«Ruh») «Al-Kavn-Xoss va-l Maxsus», ^ a y v o n o t (hayot) ta-
rixiga doyr — «Al Hayovon», yana ba’zi fanlarga (o‘sim-
likshunoslik, ma’danshunoslikka) doyr asarlari yuqorida-
gi kitoblar qatoriga kirgan. Arastuning «Politika» («Si-
yosat») asari Aflotunning «Respublika» — «Jumxuriyat»
va «Qonunlar» asarlari ruhidadir. Ba’zilariga Ibn Sino
ham sharx yozgan.
Arab tilidagi asarlarni ko‘zdan kechirgaiimizda, — de-
Y1shadi «Islom Qomusi»da, biz haqiqiy va soxta aristo-
telchilikni farslashimiz zarur. Avvalgi asrlarda Arastu
asarlariga yozilgan sharhlar va tafsirlarda yangi aflotun-
chilarning qarashlari aralashib ketgan. Eski davrning eng
xolis arastuchisi Ibn Rushd uz asarlarida Arastu falsa-
fasiga yangi aflotunchi Porfiriy va Femistiy izoxlari-
ni afrodiziyalik Aleksandr izohlaridan ustun qo‘yadi. Mi-
lodning V-IV asrlarida o‘tgan Plotinning «Enneada» asa-
rining muxtasar tafsiri bulgan «Teologiya» asarini Al-
Kindiy va Forobiy Arastuning asari deb o‘ylaydilar.
(Ehtimol, bu — Arastuning «Jon — ruh» xaqidagi asari
bo‘lsa kerak — M.M.). Bundan tashkari. Arastuning ruh aba-
diyligi xaqidagi «Faeton», turli mavzularga oid «Kitob
al-tuffox», fiziognomika (odamning qiyofasiga karab, taq-
dirini bilish) haqidagi «Sekretum sekretorum» («Sirrul-
asror») asarlarini, shuningdek, Iskandar Zulqarnaynga
yozgan bir turkum maktublarini tadqiqotchilar tilga ola-
dilar. Allomaning sehr va nujumga doyr qarashlari Shtey-
nshnayder asarlarida tadqiq etilgan.
Alisher Navoiydan uch asr avval o‘tgan Sharq xmadaniya-
tining buyuk allomasi Nizomiy Ganjaviy «Xamsa» asari-
ning so‘nggi dostoni «Sharafnoma» da Arastu ^aqida qizi-
qarli xikoyatlarni keltiradi. Misrlik Maryam ismli malika
Shom (Suriya) podshohi bo‘lib turganida, qudratli
Habashiston (avvalgi nomi — Nubiya, so‘ng — Efiopiya) dav-
lati qo‘shinlari ^ujumlaridan og‘ir ahvolda qoladi. Maryam
Misriya o‘z davlatini va xalqini dushmandan himoya
qilish uchun yordam so‘rab, Yunon podshoxi Iskandarning
qoshiga boradi. Iskandar Maryamning arzini tinglab. mas-
lahat uchun Arastu hakimning huzuriga yuboradi. Malikaga
harbiy yordam berishdan avval, Arastu unga ilmi xikmatga
oid juda ko‘p bilimlarni o‘rgatadi.
Nizomiy dostonida tasvirlanishicha, Arastu hakimning
Iskandar huzuridagi martabasi shu qadar yuksak ekanki,
podshoxlar va malikalar Arastu qo‘lini yuvayottanida ko‘za
ko‘tarib, suv quyib turishni orzu qilar ekanlar. Xususan,
misrlik Maryam xam shu sharafli xizmatga muyassar bo‘ladi.
Arastu malikaga o‘z davlatining qudratini oshirish uchun
qo‘shinlarga va xalщa g‘amxo‘rlik qilish zarurligini uqti-
radi. Buning uchun esa Arastu boylik, siymu zar kerakligini
aytib, Maryamga mislarni oltinga aylantirishga imkon
beruvchi kimyo ilmining sir-asrorlarini o‘rgatadi. Malika
bu i l m l ar n i va ad o l atl i b o sh q ar i sh n i o‘ r gan i b , uz d av-
l ati n i k u ch ay ti r i sh ga eri sh adi.
N i z o m i y G a n j a v i y ya n a t a s v i r l a sh i ch a , A r a s t u h a k i m
I s k a n d a r ga yaqi nligi , o‘z f ye’ li dagi m a g‘r u r l i k tu f ay l i b i r
v a k t j u d a k i b r l a n i b , A f l o t u n n i n g u s t o zl i gi n i u n u ti b ,
o‘zini b i r i n ch i ustoz deb, b o sh q a l a r n i p i san d k i l m ay qo‘yadi.
B un dan d i l i r an j i gan A f lo tu n sh o gi r d i ga go‘zal b i r s a b o q
b yeradi. U g‘o ya t naf is, nozi k o h a n gl a r ch i qar u v ch i r u d ch olg‘u-
si n i i x t i r o qi l ad i . A f l o t u n bu s o zn i ch a l g a n i d a b u tu n
b o r l i q, t a b i a t — h a y v o n l a r , qu sh l ar seh r l an i b , ku y ga sel
bo‘li b, u xlab qo l ad i l ar . A f lotun kuy o h a n gl a r i n i o‘ zgar -
ti r ga n i d a — yana b ar ch a m a v j u d o tl ar u y g‘o n i b, h u sh i ga k ye ladi.
A r a s tu h am ustozi d an q o l i sh m asl i gi n i i sb o tl ash uchun
rud so zi n i n g b o sh k a xilin i ixtiro qi l ad i . U so zn i ch a l g a n
i d a h a m gu l lar , ^ a y v o n l a r v a qush lar sel bo‘li b eri b, u x l
a b qo l ad i l ar . A m m o , so‘ng A r astu h a r qan ch a m a h o r a t b i l
a n ch al sa ^ a m — u l ar u y g‘o n m ay d i l ar . M u d r o q l i gi ch a qo l a-
d i l ar . B u ish ni sh o h va a’ yon l ar i , x a l o y i q k u zati b t u r gan
edi. T a b i a tn i u y g‘o to l m ay , sh ar m a n d a b o‘ lgan A r a s tu n i n g
ki b r u h av o si osm onga uchib, ustozi q o sh i ga b o r i b , uzr so‘ray-
di. V a un dan yana ch o l g‘u d a m a y o r a t o‘ r gati sh n i i l ti m o s qi la-
di.
A f lo tu n h aki m gi n a saql am asd an . A r a s tu ga soz san ‘ a-
ti d agi b o r m ah o r ati n i o‘ r gatad i . Sh u n d an key in A r astu kuy
ch al i b , t a b i a t n i u y g‘o tad i . S o‘ n g u sto zi ga bi r u m r sado q at-
li sh o gi r d bo‘lib q oladi .
A l i sh yer N a v o i y « X am sa» d o st o n l a r i d a A r astu n i n g f al-
saf i y q a r a sh l a r i ga ken g o‘ r i n aj r a t ga n .
A l i sh yer N a v o i y « S ad di I s k a n d a r i y » d a A r astu h a q i d a
yozadi :
« M a sh r i q va m ag‘r i b m a m l ak a tl a r i f o ti h i I s k a n d a r usto
zi A r astu d an so‘radi:
— E y, t af ak k u r i n g b i l an osm onu f a l a k n i l o l qoldir-
ga n d o n i sh m an d ! M a n z i l ga qay si yo‘l ya q i n r o q ? V a u m an-
zi l ga qay si yo‘l b i l an b o r i sh m a’ qu l r o q ?
U stozi av v a l A rastu, p o d sh o ^i o l a m ga b u n day j avo b b yer di:
— A gar o d am n i n g d av l a ti ko‘p bo‘lsa, el -yu r tga x ay r u sa-
x o v at qi lish i m k o n i yati h am ko‘ p r o qd i r . B a d a v l a t o d am n i n g
sax o v ati d an ko‘ p ch i li k um i d vo r di r . K i m ki, sav o b i sh larn i
k o‘ p r o q q i l g a n b o‘ l s a , u n i n g H a q v i s o l i g a ye t i sh u m i d i
ko‘ p r o q d i r .
A rastu haki m yan a tush untirib ay tadi ki , m olu d av l atn i
n i m al ar ga, k i m l a r g a v a q a n ch a sar f l ash m u^i m a h a m i ya t g a
m olikdir. A rzi m as v a o‘rinsiz i sh l ar ga ko‘p s ax o v at ko‘rsa-
tish befoydadir. Va agar qi lgan xayrli ish lari o‘rinli bo‘lsa,
bu xay r-saxovati , al b atta, H aq d ar go h i d a qab u l qilinur.
A rastu ^ a k i m n i n g qu y i d agi m a sl ah atl ar i b a r ch a zam o n -
l a r n i n g p o d sh o h l ar i uchun h am aham i yatli di r:
— B i r o v sh o h n i n g h u zu r i ga o tl an gan bo‘lsa, u a v v a l o o‘z
yo‘lida u ch r ay d i gan q a r o q ch i l a r d a n — sh oh q a b u l i ga yetgun-
ch a y o‘ l d a t u r i b o l ga n p o r a x o‘ r l a r d a n eh ti yot ch o r a l a r i n i
ko‘ri sh i sh art. Q a r o q ch i l a r b i l an i tti f o q b o‘ l gan sh ax s (va-
zi r yoki b o sh q a m a n s a b d o r ) sh o h m aj l i si d a o‘ t i r i sh g a n o-
l o y i q d i r . P o d sh o h b a r ch a yax sh i l i k l ar i n i b ye g‘a r a z, xolis,
f a q a t X u d o n i n g r o zi l i gi uchun qi l sa — bu en g o l i y m a r ta -
b ad i r. T o q i yo m at ga ch a u n i n g n o m i a b ad i y qo l ad i » .
N a v o i y ay tad i : « G a v h a r l a r egasi A r a s tu bu d u r l a r n i
sh u t a r zd a so chgach , s av o l beruvchi (ya’ni, I s k a n d a r ) sadaf dek
j im bo‘li b qoldi . Ya ‘ n i , u a y ti l gan m a s l ah a t l a r n i qab u l
qi ldi .
N a v o i y « T a r i x i a n b i yo v a h u k a m o » a s a r i d a a y t a d i :
« A ri stotoli s — A f lo tu n n i n g sh o gi rdi dur. I s k a n d a r n i n g
v a zi r i erdi. A n i n g so‘ zl a r i d a n b udurkim : « P o d sh o h ulug‘
r u d g‘a (daryoga) o‘ x sh ar , va atb o i (o‘z to b yel i g‘i d agi ) ar i g‘l a r -
g‘aki m , ul ruddin a y r i l d i l a r , rud suy i ga (suvi ga) h a r ho l
bo‘lsa, a r i g‘l a r su y i ga h am ul holdur. U l (daryo) ch u chu k bo‘lsa,
b u l ar (undan ay r i l i b chiquvchi a n h o r v a j i l g‘al ar ) h am chuchuk.
U l (daryo) a ch ch i q b o‘lsa, b u l a r h am achchig‘. U l (daryo) sof
bo‘lsa, bu lar sof.
B as, p o d sh o h g‘a g‘o ya t h i k m at v a e’ ti d o l i l a (b a r ch a ish ni
m ye’yori da, h a d d a n o sh i r m ay v a k am ay ti r m ay ) m a o sh q i l m o q
(r i zq v a m a r t a b a u l ash m o q ) voj i bd u r , to x ay l v a h ash am i
(v azi r l ar i , h o k i m l ar i , q ar i n d o sh -u r u g‘l ar i ) a n g a m u to ba-
a t qi l g‘a y l a r (d o i m o to b yel i k d a b o‘ l g‘ay l ar — M .M .).