Poetika (nafis san’a tlar haqida) axloqi kabir

Mahkam Mahmud Andijoniy,
Mirzo Ulugbek nomidagi O‘zbekiston
Miumiu universitetы, falsafa
kulliyotining mu darrisi
SAN’AT VA ADAB NAZARIYaSINING ILK
DURDONALARI
Arastuning «Poetika» (Nafis san’atlar hahida) kito-
bi jahonda yuzaga kelgan eng birinchi adabiyot nazariyasi-
dir. Bu asar o‘z davrigacha shu sohada qilingan ishlarning
eng mukammali hisoblanadi. Arastu barcha san’at turlari-
ni poeziya deb atagan; poeziyaning drama, epos, lirika kabi
turlari va ularning ko‘rinishlarini tushuntirgan. Uning-
cha, poeziya asosida hayot turadi; shoir bo‘lib o‘tgan, bo‘layot-
gan va bo‘lishi mumkin bulgan ^odisalarni aks ettiradi.
Shoir hodisalarning o‘xshashini ijod etadi yoki hodisalar-
ni qaytadan gavdalantiradi. Arastu poetik san’atning
ijtimoiy-ma’rifiy moxiyatini to‘g‘ri angladi. U poeziya
san’atining estetik-emotsional kuchini qadrladi.
Estetik qarashlar keyinchalik mislsiz o‘sdi. Shuning uchun
Arastu «Poetika»sidan adabiyotshunoslikka oid bo‘lgan
hozirgi zamon qarashlarining hammasini ham qidiraverish
to‘g‘ri emas.
Hozir turli janrlarda yozilgan asarlarning o‘ziga xos
xususiyatlarini ham, tuzilishini ham, tor ma’noda, «Poetika
» deb atalmoqda. Aslida poetika adabiyot nazariyasi
darsliklarining bir qismi, bobi yoki masalasi emas. Hozir
«Poetika» so‘zi o‘rniga «adabiyot nazariyasi» termini qo‘lla-
nilayotir, poetika, keng ma’noda, nafis san’atlar nazariyasi
demakdir.
«Poetika» IX asrda suryoniy tiliga, 930-yilga yakin suryoniy
tilidan arab tiliga tarjima qilingan edi.
Abu Nasr Muhammad al-Forobiy (873-950) Arastu «Po-
etika»si ta’sirida «Shoirlar san’ati qonunlari haqida
risola» asarini yozdi. Bundan tashqari, Forobiyning «Po-
etika»ga yozgan sharhlari ham uni tushunishda qimmatli
ahamiyatga ega.
Arastu «Poetika»si XII asrda Ibn Rushd (Averroes) tomonidan
arab tilida bayon qilingan edi. Ayrim taniqli
fors-tojik va o‘zbek klassik shoirlari al-Forobiy riso-
lasi bilan, shuningdek, Arastu «Poetika»sining arabcha
tarjimasi bilan tanish bo‘lishlari mumkin. Buni Alisher
Navoiyning «Xamsa» va boshqa asarlaridagi poetika,
qofiya, she’riy nutqning ohangdorligi. ta’sir kuchi, o‘lchov-
dorligiga doyr bo‘lgan mulohazalaridan ham sezsa buladi.
«Poetika»ni 1256 yilda Ibn Rushd bayonidagi arabcha tar-
jimadan G. Alleman lotin tiliga, 1508 yilda venesiyalik
G.Valla yunonchadan lotin tiliga tarjima k;ilib, nashr et-
dilar. Arastuning «Poetika» asarini rus tiliga turli
vaqtlarda V.K.Trediakovskiy, S.P.Sh yevыrev, B.I .O r-
dinskiy. V.G.Appelrot, M.JI.Gasparov va boshqalar tarjima
qilganlar.
«Poetika»ning rus tilidagi namunalari ichida V.G.Ap-
pelrotning 1893 yili kilgan tarjimasi o‘z aniqligi bilan
mashhurdir. Moskvadagi GIXL nashriyoti 1957 yili bu
tarjimani e’lon qildi. 1978 yilda Moskvadagi «Nauka»
nashriyoti tomonidan asar M. L .G asparov tarjimasida qayta
nashr etildi. Antik dunyoning buyuk olimi Arastuning era-
mizgacha 336-332 yillarda yozgan bu ajoyib kitobi V.G.Appelrot
hamda M.L.Gasparov tarjimalari asosida rus tilidan
uzbek tiliga tarjima qilindi. Izoxlarni F.A.Pet-
rovskiy, T.A.M iller. M .L.Gasparov, M .M .M axmudov,
U.To‘ychievlar tuzgan. Oddiy kavslar tekst mazmuniga tegishli,
burchakli havslar ilgari «Poetika» tekstidan tushib
qolgan deb taxmin kilingan to‘ldirishlarni uz ichiga
oladi, kvadrat qavslar ruscha tarjimaning ravshan bo‘lishi
uchun tarjimon tomonidan kiritilgan so‘zlarni anglatadi.
Qadimgi yunonchadan rus tiliga qilingan keyingi tarjima
muallifi M.L.Gasparov asarning tushunilishini osonlash-
tirish maqsadida bo‘limlar va boblarga shartli nom qo‘ygan.
O‘zbekcha tarjima mualliflari ham ana shu nomlardan foy-
dalanishgan.
Arastuning Sharq mutafakkirlari, xususan Forobiy
ijodiga ta’siri haqida qimmatli ma’lumotlar bergan us-
toz sharqshunos Abdusodiq Irisovni minnatdorchilik bilan
eslaymiz. Asarning I-XVII boblarini Markam Maxmudov,
XVIII-XXVI boblarini Ummat To‘ychiev tarjima qil-
gan.
Najmiddin K O M I L O V ,
____ ____________ filologiya fanlari doktori