ҲАЛҚА Қисса биринчи боб

ЙИГИРМА УЧИНЧИ БОБ

... Хўжа Асқар ва унинг қандолатпаз ўғли Хўжа Алининг қамоққа олиб кирилиши шаҳарда қатағон оловини ёқди. Ҳар куни юзлаб мусулмонлар ислом экстремисти ўлароқ ҳибс этила бошланди.
Сабринисо ўғли Хўжа Озодни бағрига босиб, кўп йиғлади. Гарчи, у бир парча гўшт эди, гарчи, шу бир парча эт кўзларини базўр очса-да, заиф инграб, онасидан сут талаб этса-да, ёш она учун у бир ҳимоячи янглиғ туюлди. Бу ҳимоячининг улғайиши ва, ҳақиқатан, оила шаъни учун даврага чиқиши ҳали йилларни, онанинг сабру тоқатини сарф этажак.
Сабринисонинг қайнонанаси Нигор она келини атрофида парвона. У кўпни кўрган аёл – ҳаёти фақирликда ўтганига қарамасдан, саботини йўқотмади, балки, бу сабот мустаҳкамланди. Йиллар Нигор онага ҳаёт машаққатлари устидан комил Иймон ила ғолиб келиш сабоғини бериб келаётган эди.
Чақалоқ дунёга келганига йигирма кун тўлганида Нигор она ҳибсхонага бориб, эри ва ўғлидан хабар олишга жазм этди. Бошқа ўғиллари, келинлари, қизлари ва куёвларидан ёрдам кута олмасди. Чунки уларнинг ҳам турмушини қашшоқлик ўз чангалида маҳкам ушлаган.
Егани таом, ичгани сув, кийгани кийимни қаердан келаётганиўзлари билмас даражада фақир эдилар улар. Уларнинг баъзилари эрталабдан кечгача ҳаммоллик қилади, баъзилари катта қурилишларда ишлайди, баъзилари даладан келмайди, оладигани – кунлик икки рупийсига бозорда тузук-қуруқ харажат қилиш имконсиз.
Аёллар, қўли қавариб, эрларининг ёнида.
Фарзандлар - очин-тўқин, яхшики, улар бола! Бола ўйин билан кўп нарсани англамайди. Ҳолбуки, болалар улғайиб бораётир, уларни мактабга бериш лозим, лекин мактабларнинг харажати осмон! Аввалгидек мусулмон мактаблари қайда! Мусулмон мактаб-мадрасалари ёпила бошлади,
баъзиларига ўт қўйиб юборилди. Нигор она ва Сабринисо қариндошлар кўмагига кўз тика олмас эдилар. Қолаверса, Шайх Қосим ҳам, устоз Бухорий ҳам таъқибга тушдилар. Уларга ҳам ҳукумат тарафидан ҳужумлар содир бўлди: савдолари юришмай қолди, солиқчилар турли сабабларни рўкач қилиб, мол-мулкларидан бир қисмини мусодарага тортди, ҳатто, баъзи безорилар уларнинг уйларини тошбўрон қилишгача бориб етди.
Нигор она ҳибсхонага келди. Хибсхона олдида одам жуда кўп. Қора- қура ғарибу фақирларни ҳам, оқсуягу оқбилак казо-қазоларни ҳам, кампир ва аёлларни ҳам, бола-бақраю, ўсмиру ўспиринни ҳам шу ерда кўриш мумкин.
Кимдир оёқда туради, кимдир ерга ўтириб олган.
Бировнинг қўлида сумка, биров ҳассага таянган. Биров пешонасига қўлини қўйиб, ўзига соя қилади. Биров манглайини тириштириб қарайди. Кимдир жанжаллашиб қолади, кимлардир бир-бирига таскин беради. Кимдир суд, тергов ҳақида гапиради, кимдир адолат борлигини жаврайди, кимдир адолат йўқ, дейишдан қўрқиб жим бўлади.
Аслида, ҳамманинг жони дарднинг чангалида. Аслида, ҳеч ким адолатга кўз тикаётгани йўқ.
Аслида, ҳамма умидсизлик ва чорасизлик қўлида. Ҳеч ким ҳукуматдан нажот кутмаяпти.
Бу ердагиларнинг ҳаммаси ич-ичидан ўғли, эри, отаси ёки ака-укасининг бир неча йиллик қамоққа кириб кетишини сезади. Бу сезги уларни даҳшатга солади, бу ҳисдан қочиш учун вайсайди, кўпчилик ана шу умидсиз туйғуга асир бўлиб, ўйчан ўтиради. Атрофни кўрмайди, эшитмайди. Уларнинг аксари оч қолаётган оиласини қандай боқишни, қамоқдаги жигарига егулик, кийим- кечакни қандай етказиб беришни ўйлайди, холос.
Мусулмонларга таскин берадигани – Аллоҳнинг марҳамати. Аллоҳнинг лутфи. Ҳиндийлар эса ўзларининг тошдан бўлган ҳайкалларига илтижо қилиб, ёрдам сўрайдилар.
Нигор она икки тугун кўтариб олган: бирида егулик, бирида кийим- кечак. Ҳибсхона эшиги олдида қуролланган соқчилар ҳеч кимни яқинлаштирмайди.

• 
  Рухсат йўқ! – дейди соқчилар орасидан туриб бир зобит. – Учрашувга ҳам, бирор нарса беришга ҳам рухсат йўқ! Кетинглар!
  
• 
  Қандай кетамиз!
  
• 
  Бир ҳафтадан бери рухсат йўқ!
  
• 
  Кетмаймиз!
  
• 
  Нега рухсат йўқ! Тушунтириб беринг!
  
• 
  Ичкарида болаларимиз қай аҳволда, ахир!
  
• 
  Ҳибсхонанглар жуда иссиқ эмиш!
  
• 
  Овқат бермас экансизлар!
  
• 
  Урар экансизлар!
  
• 
  Қийнаётган экансизлар!
  

Одамларнинг шовқини кучая бошлади. Оломон қамоқ томонга қараб тўлқинланди. Соқчилар қуролларини одамларга ўқталиб, ҳужумни қайтаришга тиришгандек эдилар. Ҳозиргина: “Кетинглар!” – деб турган зобит “лип” этиб ўзини қамоқ ичига урди. Унинг қочгани кўпчиликка куч берди. Ҳар ер-ҳар ерда ўтирганлар ҳам ўринларидан туришди. Кимдир қамоққа қарата тош отди.
Тугунларини кўтарган Нигор она одамлар орасига тушиб қолди. Одамларнинг бундай жазавага тушишидан у қўрқиб кетди. “Ё Аллоҳим! Мени омон сақла! Ёрдам бер!” – дедид пичирлаб тугунларини ерга тушириб юбормаслик учун қаттиқроқ ушлаб. У шундай дер экан, қулоғига чалинаётган сўзлар беихтиёр ичидан бир норизоликни уйғотди:

• 
  Сизлар боламни ноҳақ қамагансизлар! – деди кекса бир чол қўлини мушт қилиб соқчиларга қарата.
  
• 
  Менинг эримни ҳам! – унга қўшилди бир аёл. У аёлнинг юзида қайғу ва исён қоришиб кетган эди. Шу гапни кутиб тургандек шовқин янада кучайди:
  
• 
  Ҳа! Ҳа! Бизникиларни ҳам ноҳақ қамагансизлар!
  
• 
  Қамоқни бузамиз!
  

Оломон шиддат билан соқчиларга қараб ҳаракатлана бошлади. Шу пайт қамоқнинг темир дарвозаси кескин очилиб, ичкаридан қотма, баланд бўйли, хизмат кийими ўзига ярашган, кўзларида совуқ қатъият, юзида ёқимсиз жиддияти билан бир одам чиқиб келди.
У – қамоқ бошлиғи эди. У ҳам яқинда тайинланди. Исми Лакшми. Лакшмининг қадам босишларида ҳам, қарашларида ҳам, ҳатто,
қўлларини силташида ҳам одамларни тинчлантирадиган, бошқарадиган бир сиёсат ёғилади. Унинг ўзига бўлган ишончи, важоҳатини кўриб, оломон бирдан сусайди, кўпчиликнинг онгида англамсиз бир тарзда шу одам муаммони ҳал қилади, деган бир ўй чақнаб ўтди. Одамларни тўхтатган омил шу эди.
Лакшми шаҳд билан оломонга қараб юрди. Одамларга қурол ўқталиб турган соқчилар иккига ажралиб, бошлиққа йўл очдилар. Йиғилганлар ҳам беихтиёр жим бўлишди.
Лакшмининг ортидан икки хизматчи ёғочдан ясалган бир минбарни кўтариб чиқди.
Минбар дейилаётган бу нарса ердан ярим қулоч кўтарилган, тўрт оёқли кўтарма.
Лакшми оломон ичига бир неча қадаб босиб киргач, унинг оёғи тагига ўша “минбар” қўйилди. Бошлиқ унинг устига чиқди. У одамларнинг деярли ҳаммасини кўрди, одамлар ҳам уни кўрдилар.
Бироқ Лакшми гап бошлагани шошилмади. Қаршисидаги ҳамманинг юзини, кўзини топиб тикилди. Кейин қўлидаги соатга қаради. Икки кафтини бир-бирга қўйиб, пешонасига олиб бориб, ҳиндий урфга кўра таъзим қилди.

• 
  Намасте! – деди. Лакшмининг овози жарангдор экан. У “Намасте!” деганидан кейин мусулмонлар каби қўлини кўксига қўйди. – Ассалому алайкум! Мен Лакшмиман. Лакшми Чанчат. Сизларнинг қаршингизга чиқиб гапириш мен учун шараф ҳам масъулият! Эшитишимча, негадир қамоқни бузмоқчи экансиз. Муаммоларингиз жуда кўп экан. Марҳмат, айтинг, қандай муаммоларингиз бор?
  

Ҳамма жимиб қолди. Ўғлим ноҳақ қамалди деган чол гап бошлади:

• 
  Лакшми соҳиб! – деди у ҳассасига астойдил таяниб олиб. – Мен мусулмонман. Ёшим саксондан ошиб кетди. Менинг кенжа ўғлим Баҳодирни ноҳақ қамаб қўйдинглар. Энди эса ундан хабар олгани келсам, қўймаяпсизлар. Бу қандай адолатсизлик! Ўғлим тирикми, ўликми – қаердан биламан, ахир!
  

Лакшми чолга қаттиқ тикилиб, уни жим эшитди.

• 
  Бўлдими, гапингиз тугадими, отахон? – деб сўради қамоқ бошлиғи.
  
• 
  Ҳозирча тугади, – деди чол.
  
• 
  Энди мени тингланг, – деди Лакшми “Тингланг!” сўзига урғу бериб. – Биринчидан, биз одам қамаш билан шуғулланмаймиз. Одамни полиция қамайди. Полиция буйруқ беради – қўлига кишан солиб келтиришади. Биз уни сақлаймиз, холос. Яъни, жиноятчини сақлаб берамиз. Қамаш бизнинг зиммамизда эмас. Бизнинг зиммамиздаги иш – маҳбусни қўриқлаб, ҳимоялаб ушлаб туриш, холос. Шунинг учун, сиз, отахон, ўғлимни қамадинглар, деб бизга очиқ туҳмат қилдингиз.
  

Чол довдиради:

• 
  Мен қаердан билай! Ҳаммангиз бир полиция бўлсангиз! Сиз қамагансиз, деб ўйладим-да! Билиб ўтирибманми!
  

Лакшмининг овозида таҳдид пайдо бўлди:

• 
  Билмасангиз, гапирманг, майлими? – Чол бошлиқнинг важоҳатидан чўчиб беихтиёр ортга тисланди. Лашкми эса бундан куч олди. – Билмай гапирасиз, билмай жиноят қиласиз! Билмайсизки, ўғлингиз аслида жиноятчи! Сиз билмайсиз – у қандай жиноятлар содир этиб юрганини! Лекин полиция билади! Полиция ҳар бир ишни қонун доирасида бажаради. Полиция ҳаводан олиб иш қилмайди. Баъзилар бор... осмондан тушган нарса билан иш қилади ! Полиция, суд ундай эмас! Шунинг учун, икки қулоғингиз билан эшитиб, англаб, тушуниб олинг! Биринчидан, ўғлингизни ва, умуман, ҳеч кимни биз қамоққа тиқмадик. Иккинчидан, полиция ҳеч кимни беҳуда жазоламайди. Учинчидан, қамоққа кирган одамни чиқариш бизнинг ишимиз эмас. Қўлингиздан келса, ҳукуматга мурожаат қилинг, судга боринг, ўғлингизни, эрингизни чиқариб олинглар!
  

Эрини ноҳақ қамалганини иддао қилиб қичқирган аёл одамларни туртиб ўтиб, бошлиқнинг олдига чиқди. У ҳинд аёли бўлиб, чеҳраси азобдан, изтиробдан тўйиб кетганини билдираётган эди.

• 
  Бошлиқ соҳиб! – деди у шартта. Овози кескин, хирқироқ экан. Қорачадан келган юзи, қалин қоши, лўппи юзи, ажинли пешонаси, қора
  

гулли сарийси, икки қоши орасидаги хол – ҳаммаси аёлнинг фавқулодда ғазабидан дарак эди. – Бунақа гапларингиз билан ҳаммани алдасангиз ҳам, мени алдай олмайсиз! Қамоғингизда одамларни урасизлар. Азоблайсизлар. Ҳимоячиларга ҳуқуқ бермайсизлар. Менинг эримни бир йилдан бери ушлаб ўтирибсизлар. Майли, сиз айтгандек, жазони полиция берсин! Аслида, шу гапингиз ҳам хато! Полиция қандай қилиб жазо беради? Жазони суд тайинлайди. Сизлар ижро қиласиз. Полиция эса жиноятчиларни тутиб беради. Мен биламан – эримни туҳмат билан қамашди.

• 
  Менга қаранг, хоним, – деди пешонаси тиришиб Лакшми. – Дийдойингизни ўша судда айтасиз. Бошимни қотирманг!
  
• 
  Бошингизни қотирмайми? Ҳозиргина қандай муаммо бор, деб сўраётган сиз эмасмидингиз? – аёл бор овози билан қичқирди. – Адолатсиз, ёлғончи, ярамас одам экансиз! Эримни қўйиб юбор! Уйда болаларим бор! Уларни қандай боқаман, инсофсиз! Эримнинг хўжайини унга пулини бермади. Эрим эса ундан ҳаққини талаб қилаверди. Кейин у золим эримни туҳмат билан қаматиб юборди. Сиз эса уни ушлаб ўтирибсиз!
  

Лакшми асабийлашди.
У асабийлашгани учун чиқиб келишидаги важоҳат, виқор йўқола бошлади. У имкон қадар ўзини босишга тиришди, мулойим бир тусга кирди, овозини майинлаштирди:

• 
  Хоним, мени кечиринг, – деди паст тушиб. – Мен ҳақиқатни билмаганим учун қўполроқ гапирдим. Сиз бу воқеани, албатта, судга айтинг. Суд эрингизни озод қилади. Тушунинглар: мен ижрочи одамман. Тепамда раҳбарлар бор. Улар бир ой муддатга маҳкумларни ҳеч ким учраштирма, деб тайинлашди. Чунки Аёдҳияда исломий экстремистлар ҳиндийларга ҳужум қилмоқда, бизларни кофир, деб таҳқирлашяпти. Мўғуллар подшоҳи Аврангзеб ўлганидан кейин Аёдҳия озодликка чиқди. Биз бобурийларга итоат этмадик. Биз буюк Рамнинг Ватани ворисларимиз. Бу юрт муқаддас. Чандрагупта обод қилган ўлка бу. Мусулмонлар келгиндилардир. Уларга эргашган миллатдошларимизга раҳмим келади. Яқин-орада бузғунчи мусулмонларнинг ҳаммасини жазолаймиз. Шу сабабли, биз қамоқни бир ой қатъиян муҳофаза этишга мажбурмиз. Сизлар эса адолат йўқ, дейсизлар. Ичкаридаги минглаб маҳбусларни қўйиб юборайликми? Улар ваҳшийларча бизнинг санъатимизни, ибодатгоҳларимизни оёқости қилсинларми? Бунга йўл қўйиб бўладими!
  

Лакшми шундай гапирдики, ҳамма беихтиёр уни тинглашга мажбур бўлди. Одамлар орасида турган мусулмонлар эса ўзларини жуда нохуш ҳис этдилар. Ҳиндийлар, бутпараст пуштунлар мусулмонларга ёвқараш қилиб қарадилар. Нигор она бу ҳолга жим тура олмади:

• 
  Бошлиқ соҳиб, – деди у толиққан овозда. Ҳақиқатан, у йўл босиб ва қуёш тиғида чарчаган эди. Лакшми унга қаради. – Сиз мусулмонларни нега ёмонотлиққа чиқаряпсиз? Бундай дейишга ҳаққингиз йўқ! Исботингиз йўқ!
  

Лакшми Нигор онага қаради, унинг муслима эканлигини билди. Ичида илжайди, ташида эса қовоғини уйди.

• 
  Сиз муслимага ўхшаяпсиз... – деди салмоқлаб.
  
• 
  Алҳамдулиллаҳ, мен мусулмонман, – деди Нигор она.
  
• 
  Балки, сизнинг хабарингиз йўқдир! Аммо бизнинг хабаримиз бор! Мусулмонлар ҳадларидан ошиб кетдилар. Улар жамоалар тузишяпти. Ҳиндийларни таҳқирлашяпти. Марҳум ҳокимимиз ва бош зобитимиз айнан мусулмон жангарилари томонидан ўлдирилди. Бу масалада бизда етарлича далил ҳам, гувоҳ ҳам бор. Кўплаб мусулмонлар ташқаридан қурол сотиб олишган. Бомбалар тайёрлашган. Ҳиндистон озодлигига қарши курашишган. Англиядан ёрдам олишган. Покистон билан ҳамкорлик қилишган. Биз бу жиноятларни зинҳор бу ҳолда ташлаб қўймаймиз!
  
• 
  Ёлғон! – деди Нигор она кўзидан ёш оқиб. – Туҳмат қиляпсиз!
  
• 
  Буни яқинда билиб оласиз! – қамоқ бошлиғи гапни қисқа қилиб, оломонга қўлини бигиз қилиб деди: – Хўш, вазиятни тушундингларми? Тарқалинг! Нима қаҳрингиз бўлса, мусулмонларга сочинг. Нима саволингиз бўлса, улардан сўранг! Боринглар! Йигирма кундан кейин қамоқхона учрашувларига рухсат берилади!
  

Одамлар тарқала бошлади. Бу ҳеч ким кутмаган ечим эди. Мусулмонлардан ёмонлик кўрмаган бутпарастлар ҳозир ҳайрон эдилар. Бироқ уларнинг аксарининг қалбида мусулмонга нисбатан қора нуқта пайдо бўлди. Мусулмонлан ҳам ғайридинлардан келиши мумкин бўлган ҳужумга ҳиссий равишда ўзларини ҳозирладилар. Ҳамманинг кўз ўнгида давлат одами илк бора халқ орасига диний адоват уруғини сепди. Бу уруғ қалбларга бориб тушди, хаёлларга қадалди, энди томир отади, ниш уради, дарахтга айланади, фитна ва фасоддан иборат мева тугади.
Нигор она ҳорғин уйга қайтди. Қайтаркан, кўзига олам торайди. Қалбида чуқур, симмилаган оғриқ уйғонди. У оғриқ на кўзёш билан, на нола билан кетмайдиган бир оғриқ эди.

• 
  Қизим, – деди уйга кириб, ҳолсиз бўлиб ерга чўкаркан. – Бир ойдан кейин қамоқ учрашувларига рухсат бериларкан... Сизнинг бормаганингиз яхши бўлибди...
  

Сабринисо эрини қамаб қўйганларидан кейин ўзини худди бўшлиққа йиқилаётгандек туйди. Қизиқки, ичи бўм-бўш эди. Қалбида титроқ... Бироқ бу титроқ кўзёшни чақирмайди. Муздай.
“Энди нима қиламан?”
У ўзига шундай савол берди. “Астағфируллоҳ!” – деди у. Чунки ичи унинг жуда хотиржам эди. “Наҳотки, эримнинг қамалгани, азоб тортаётгани мени қайғуга солмаса! Наҳотки, мен унга шу қадар бефарқман!” – деб ўйлади. Ўзини бемеҳр умр йўлдоши каби ҳис этди. Ҳолбуки, туйғуларни бошқариш имконсиз. Аслида, Сабринисонинг ҳолати Аллоҳнинг унга берган инояти эди. Сабринисода бир сабр, бир тоқат бор эдики, бу тоқат эрининг қамоққа тушиши келтирган қайғуни бемалол кўтарди.
Хўжа Алининг қандолат корхонаси ёпилди. Аввал шогирдларнинг қадами узилди. Кейин мижозлар келмай қўйди. Ойнинг охирига бориб, уйда на егулик, на кийгулик қолмаслиги аён бўлгач, қайнона-келин қандолатхона дастгоҳларини сотишга қарор қилишди.

• 
  Ўғлим озодликка чиққач, яна сотиб олади, иншаАллоҳ, – деди Нигор она. – Ҳозир Озодга ғамхўрлик қилайлик. Сиз яхши овқатланинг. Болага сут бўлсин. Чақалоққа яхши парвариш зарур.
  

Белгиланган йигирма куннинг эртаси куни Нигор она келини ва неварасини олиб, қамоққа келди.
Қамоқ олди тумонот.
Ёмғир мавсуми бошлангани учун дамба-дам ёмғир шивалайди. Аёдҳияда иқлим қуруқ бўлса-да, йилнинг баъзи фаслларида ёмғир кўп ёғади. Илиқ ёмғир. Кўпчилик бошига ёмғирдан ҳимоя учун пўстин ташлайди. Сабринисо чақалоғини қучоқлаб қамоқнинг яқинидаги қайсидир бойнинг иморати панасида туриб қолди. Нигор она учрашувни ҳал қилгани кетди.
Қамоқ панжараси атрофида одамлар асаларидек ғувиллайди. Ҳеч кимнинг ёмғир билан иши йўқ. Бутун вужуди билан тамжид калимасини такрорлайди:
“Субҳаналлоҳ! Валҳамдулиллаҳ! Ва ла илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар! Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳил алиййил аъзийм! Ма шаа Аллоҳу кана ва ма лам яшаъ лам якун”.
“Аллоҳ ҳар қандай нуқсондан, ширкдан покдир! Ва Аллоҳга ҳамд бўлсин! Ва Аллоҳ Улуғдир! Олий, Азийм бўлган Аллоҳнинг қувватидан, қудратидан бўлак куч ҳам, қувват йўқ! Аллоҳнинг хоҳлагани бўлади! Хоҳламагани ҳаргиз бўлмагай!”
Нигор она шошиб келини қошига келди:

• 
  Қизим, бўлақолинг, – деди ҳаяжонда. – Рухсат беришди. Рухсат олдим!
  

Юринг!
Сабринисо шошиб қайнонасининг ортидан эргашди.

• 
  Ўғлим билан учрашувга рухсат тегди, лекин қайнотангиз билан учраша олмаймиз бугун... ИншаАллоҳ, хайрли бўлсин! – Нигор она ўғлининг дийдорига етишидан жуда хурсанд эди. Тез гапирганидан ва қувончдан нафаси тиқилиб, битта сўзни икки-уч бор такрорларди.
  

Қамоқнинг пўлат дарвозаларидан унинг тор ҳовлисига киришди. Кейин чала ёритилган йўлакдан юриб кетдилар. Йўлакдан хизмат либосидаги полициячилар у ёқдан бу ёққа югургандек қадам босади.
Ҳаммасининг турқи совуқ. Башарасида нур йўқ. Қараса, одамнинг эти жунжикади. Ҳарқалай, Сабринисога шундай туюлди. Бироқ у бу ҳолга эътибор беришга ҳозир қодир эмас. Чунки эри билан бўлажак учрашув уни ғалати бир аҳволга солмоқда.
“У абгор ҳолга тушдими? Озиб кетмабдими? Қорни тўйиб овқат емаётган бўлса-чи? Уриб шикаст етказишмабдими? Аллоҳим, Хўжа Алини
ўзинг сақла! Ҳифзингда ҳимоя эт!” – Сабринисонинг қалбидан шундай ўтинч отилиб чиқаётган эди.
Қизиқки, у қамоқнинг ичкарисига киргани сайин эридан хавотири кучайди. Бу хавотир кўчада, ҳатто, бироз олдин ҳам бу қадар кучли эмасди.
Нигор онанинг ичи тўлиб келди. Йўл бошлаб кетаётган полициячи изидан югургудек юраркан, йиғисини босиш учун лабларини тишлаб олди.
Бу йиғининг сабабини она англашдан ожиз. Фарзанд ҳам ожиз. На-да она, на-да фарзанд – инсон боласи бу йиғини таҳлил эта билмас! Зотан, жигаргўшасини зулм чанглида кўргач, Одам боласининг ич-ичидан ташқарига вулқондай отиладиган бу нола Аллоҳнинг фитратга жойлаб қўйган марҳматидир.
Ниҳоят, ўнгга бурилиб, бироз юрганларидан сўнг, яна бир эшикдан ичкари кирдилар. Ўрта панжара эди. Қалин темирли панжара. Бу панжара девор ўн қисмга ажралган. Ҳар қисм ярим қулоч. Ярим қулочнинг ичида курси. Икки томонда. Полиция ўтиринглар, деб шундай курсилардан бирини кўрсатди.

• 
  Онажон, ўтиринг, – деди Сабринисо.
  
• 
  Йўқ, қизим, сиз ўтиринг, – деди Нигор она. – Қўлингизда бола бор.
  
• 
  Йўқ-йўқ! – деди шошиб Сабринисо.
  

Нигор она курсига ўтирди, қўлидаги тугунни қаршисидаги токчага қўйди. Панжара ортида хонанинг чап томонидаги эшик очилди ва Хўжа Али кўринди.
Озибди. Сочи янада ўсибди. Юзи... У юзини қайғули кўрсатмаслик учун жилмайиб келаётган эди. Бироқ кўзларининг тубида бир ғам нурни яширибди. Шодлик нурини беркитибди. Буни онаси ҳам, аёли ҳам дарҳол англадилар.
Онаизор ўғлини кўрдию, ўрнидан беихтиёр туриб, икки қўли билан панжарани ушлади:

• 
  Болажоним!.. – деди овози титраб. Нигор онанинг титроқ саси ичига ютилди, чунки кўзидан шашқатор оқаётган ёш, бўғиздаги чўғ бу сасни ушлаб олди. Ушлаб олдию, қўйиб юбормади. Онаизор бир сўз айта олмай туриб қолди.
  

Сабринисо эса чақалоғини бағрига янада маҳкам босиб йиғисини кўрсатмасликка тиришди. Хўжа Али ичидан зил кетди. Лекин жилмайди. Югуриб онасининг қаршисига келди.

• 
  Онажон! – деди қувноқлик билан. – Нега йиғлайсиз, йиғламанг!
  

Йиғламанг, она!
У кулса-да, ўзининг кўзидан чиқаётган ёшни сезмаётган эди. Нигор она юзини панжарага босди. Панжарадан унинг бармоқлари сиғарди, қўли сиғмайди. Гўё панжарани қучса, ўғлини бағрига босгандек эди у ҳозир.
Бир неча лаҳзадан сўнг туйғулар босилди.

• 
  Ассалому алайкум, яхшимисиз, онажон? – деди Хўжа Али.
  
• 
  Шукур, болам, – деди Нигор она. – Ўзинг яхшимисан?
  

Қийналмаяпсанми?

• 
  Йўқ-йўқ! Сира хавотир олманг! – деди Хўжа Али.
  
• 
  Болам, Аллоҳим лутф кўрсатди: ўғилли бўлдинг! – деди Нигор она ва келинига қаради: – Қизим, Озодни менга беринг!
  

Нигор она неварасини авайлаб қўлига олиб, кўтариб юзини панжарага яқинлатди:

• 
  Мана, ўғлим, сенинг ўғлинг! Хўжа Озод! Аллоҳим отангга, сенга озодлик берсин, деб ният қилиб, дуо қилиб шу исмни қўйдим! – Нигор она ўғлининг дийдоридан шодланиб шошиб гапирарди. – Қара, худди ўзинг! Худди бобоси!
  

Хўжа Али панжара ортидан ширингина бўлиб ухлаб ётган ўғлига қаради. Ичи бошқача бўлди. Бошқача эдики, бу туйғуни у аввал туймаган эди, зотан. Ажабки, болани олиб қучоқлаб эркалашга эҳтиёж сезмади, чунки иложсиз ишга қандай қилиб эҳтиёж сезиш мумкин! У боласи кучли бўлиб ўсишини орзу қилди. Бу шундай орзу эдики, на қалбда, на онгда сўзга эврилмаган бир ният эди. Заифлик, тутқунлик чангалидаги ҳар бир отанинг қалбидан ўтиши мумкин бўлган ягона бир хоҳиш эди бу.
Нигор она яна фарзанди олдида кўпроқ қолишни истарди, лекин полициячининг овози келди:

• 
  Беш дақиқа! Беш дақиқадан кейин учрашув тамом!
  

Онаизор шунда ўзига келди. Етти қат осмон устидан ерга тушди, гўё. Шунда у атрофга қараб атрофда яна тўккиз маҳбус ўз оиласи билан гаплашаётганини, хона чуғур-чуғурга тўла эканлигини идрок этди. Шошиб ўрнидан турди:

• 
  Қизим, эрингиз билан гаплашиб олинг! – деди болани қучоқлаб. – Мен тураман.
  
• 
  Йўғе, она... – деди қизариб Сабринисо.
  
• 
  Ўтиринг! – деди буйруқ билан Нигор она.
  

Сабринисо эрининг қаршисидаги курсига қимтинибгина ўтирди. Панжара ортидан ўзига интизорлик ила боқиб турган бир жуфт меҳру андуҳ тўла кўзларга секингина қаради.