Alisher Navoiy davlat arbobi va shoir sifatida

Toʻnni zarboft aylabon hiffatdin uchqon har taraf.
Yoʻq ajab gar bor esa dunyo matoi kom anga.
“Suvrat ahli” uchun dunyoni qalban anglash, ezgulik his-tuygʻulari butunlay yot. Ular insoniy munosabatlarning faqat tashqi koʻrinishlarini tan oladi, mohiyat va mazmunga kirib bora olmaydi. Ularning asosiy xususiyatlaridan biri — taqlidchilikdir. Bu toifadagi kishilar kuchlilar oldida qul, ojizlar ustidan zulmkor. Ular shariatga amal qilmasligi va maslaksizligi tufayli faqat bugungi kun huzur-halovati bilan yashaydi, bu bilan haqiqiy dunyosini quydiradi. “Suvrat ahli” diniy amallarni ham faqat qoʻrquv va u dunyodagi moddiy lazzatlanish ilinjida bajaradi.
“Ahli maʼni” — yuksak tafakkur sohiblari. Ularning maʼni ahli ekanligi shundaki, bu toifa insonlar uchun aql-idrokli boʻlish, turli insoniy munosabatlarning mohiyat va mazmunini anglash xosdir. Bu kabi insonlar oʻz ehtiyoj va manfaatlarini oʻzgalarniki bilan uygʻunlashgan holda idrok etadi. Jamiyat va xalq uchun xizmat qilish, yashashdan lazzatlanadi. Ular oʻzlarining har bir xatti-harakati va roʻy berishi mumkin boʻlgan voqelikning oqibatini oʻylab ish tutadi, bu dunyoning oʻtkinchi ekanligini chuqur his qiladi.
Alisher Navoiyning talqinicha, “ahli maʼni” Yaratganning ato etgan tafakkur fazilatlari vositasida dunyoni anglashga, bu yoʻlda ilm-fanni egallashga va maʼrifatli boʻlishga intiladi. Ularning bosh maqsadi — Haqqa, haqiqatga yetishish. Bu toifa erkin, dovyurak, haqiqatparvar, burch va masʼuliyatni his etuvchi, kamtar, kuch va tazyiq ishlatishdan xoli, xalq va din uchun fidoyi, imonli, hayoli, oʻzga insonlar uchun hamdard, zulmga qarshi bora oladigan, adolat oldida har qanday boylik, izzat-nafs va manfaatlardan voz kecha biladigan insonlardir. Shu bois buyuk ajdodimiz ularni quyidagicha sharaflaydi:
Ahli maʼni guruhida zinhor,
Hech or aylama gadoligʻdin.
Kim bulargʻa gadoligʻ ortiqdur,
Ahli suratqa podsholigʻdin.
Koʻrinib turibdiki, “ahli maʼni”ga mansub boʻlish, yaʼni yuksak maʼnaviyat sohibi boʻlish insonning eng oliy orzusi, fozil jamiyatning belgisidir. Alisher Navoiyning bu talqinini anglagan, chuqur his etgan har bir kishi uchun maʼnaviyat — bu inson mazmuni va mohiyatidir. Jahonda insoniyatning jamiyat sifatida yashashini taʼminlovchi qudratli tutqilar ham, insoniy rivojlanish yoki umuman, sivilizatsiyaga erishuv, uni barqaror ushlab turish hamda yanada takomillashtiruvchi beqiyos kuch ham maʼnaviyatdir.
Maʼnaviy boylik chegara bilmaydi, millat tanlamaydi, u qaysi mamlakat yoki jamiyatda boʻlmasin, bu oʻsha joydagi “ahli maʼni” mulkidir. Umuminsoniy qadriyatlar qaysi hududda egallansa, oʻsha joyda maʼnaviyatning unib-oʻsishi uchun muhit va shart-sharoitlar tugʻiladi.
Albatta, mustaqil fikrli insongina dunyoni anglashga, aql-idrokini takomillashtirishga ehtiyoj sezadi, bilimlarni mexanik tarzda oʻzlashtirmaydi yoki quruqdan-quruq yodlamaydi. Bunday insonlarga oʻzga kishilar oldida (ularning kimligidan qatʼi nazar) sajda qilish yoki mutelik ruhiyati butunlay yotdir. Ular oʻz ish faoliyatlarida, mehnatda ham ijodkor, tashabbuskor, yaratuvchidir. Oʻz fikriga ega boʻlmagan kishilar mehnati esa baholu qudrat, faqat majburiyat va qoʻrquv asosida amalga oshadi, ular ishlab chiqargan mahsulotlar narxi ham baland boʻlmaydi.
Agar xalqning siyosiy tushuncha ekaniga eʼtibor bersak, Alisher Navoiy xalqni ulugʻlaganida uni boshqarayotgan davlat va mansabdorlardan oʻz ish faoliyatlarida adolat prinsiplari va maʼnaviy qadriyatlarga amal qilishni talab etadi. Bunga ters mansabdorlar oʻz oxiratlarini kuydirishini bashorat qiladi. U nafaqat saroy arkonlari va hokimlar, balki har qanday insonni boshqalar gʻami bilan yashashiga daʼvat etadi: