Alisher Navoiy davlat arbobi va shoir sifatida

Odamiy ersang demagil odami,
Oniki yoʻq xalq gʻamidin gʻami.
Alisher Navoiy davlatni boshqarish jarayonining oʻzini ham muayyan bir maʼnaviy hodisa sifatida qabul qilib, bu jarayon maʼnaviy talablarga asoslanmasa tamagirlik, poraxoʻrlik avj olishini, davlat tanazzulga uchrashini taʼkidlaydi. Bu kabi noxushliklarni keltirib chiqaruvchi sabab sifatida nafsni koʻrsatadi: «Nafsning yuzi malaknikiga oʻxshasa ham, oʻzi yashirin; unda dev bilan shayton ikkalasi birlashib, juft boʻlgan. Ikkalasi juft boʻlib qoʻya qolmasdan, har nafasda oʻzlaridaqalarning yuztasini tugʻdirib oladi. ...Dindan faqat nafsgina chiqarishi mumkin».
Alisher Navoiy 1472-yilda Husayn Boyqaro farmoni bilan Bosh vazir (Amiri kabir) lavozimiga tayinlanganidan keyin mamlakatda avj olgan tamagirlik, oʻzboshimchalik, hokimiyatni suiisteʼmol qilishning boshqa turli koʻrinishlariga qarshi astoydil kurashdi. Davlat boshqaruvini shariat doirasida va adolat prinsiplari asosida boshqarish amaliyotini oʻrnatishga intildi. Bu davrda davlatchilik, adabiyot va sanʼat gullab-yashnadi. U bosh vazirlik mansabini topshirganidan keyin ham davlat boshqaruvidagi oʻrni va maqomi deyarli oʻzgarmadi. Turli mashvaratlarda deyarli shohning yonida oʻtirar, muammolar va ularning yechimlariga oid koʻplab masalalarni muhokamaga tashlar edi. Faqat Alisher Navoiyga hal boʻlmagan bir masalani shoh oldida toʻqqiz martagacha qayta-qayta koʻtarish huquqi berilgandi.
Alisher Navoiyning tengi yoʻq fozil, maʼnan pok, komil inson ekanini uning xalqqa, miskinlarga ulashgan xayriyalari, mamlakat obodligi uchun oʻz yonidan sarflagan mablagʻlari miqyosidan ham bilish mumkin. U kamxarj, tejamkor, turli hukmdor va shahzodalar tomonidan berilgan katta mulkka ega, uning bir kunlik daromadi 18 ming shohruhiyga teng ekani toʻgʻrisida maʼlumotlar mavjud. Hazrat Navoiyning zamondoshi Isfizariy guvohlik berganidek, oʻsha davrda Xurosonda arzonchilik boʻlganiga eʼtibor qaratilsa, bu mablagʻning katta miqdorda ekanligi ayon boʻladi.
Lekin Alisher Navoiy oʻz shaxsiy mablagʻlarini qurilishga, obodonchilikka, homiylikka sarflab, oʻzi kamtarona tarzda hayot kechirdi. Muarrix Mirzo Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarida koʻrsatilishicha, u orttirgan mulkidan tashqari otasidan meros boʻlib qolgan yer-suv, mol-mulkdan ham katta daromadlar olardi.
Tarixchi Xondamirning qayd etishicha, Alisher Navoiy oʻzining shaxsiy mablagʻi hisobiga 52 ta rabot, 19 ta hovuz, 16 ta koʻprik, 9 ta hammom va oʻnlab imorat va inshootlar qurdirgan. Misol uchun, Astrobod shahridagi Mir saroyi, Jome masjidini, Marv shahridagi Xisraviya madrasasini keltirish mumkin. Shuningdek, Xondamirning “Xulosatul-axbor” asarida keltirilishicha, XII asrda Hirotda bunyod etilgan, lekin ishdan chiqqan Jome masjidini taʼmirlashda birvarakayiga 100 ga yaqin ustalar ishlagan. Bu masjidning uzunligi 114 metr, eni 84 metr, 6 ta darvozasi boʻlib, u qisqa fursat ichida muhtasham binoga aylanadi. Mazkur masjid shu kunlarda ham Hirotning xushmanzara joylaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, hazrat Navoiy koʻrsatmasi bilan Hirot, Mashhad, Marv kabi shaharlarda xarobaga aylanayozgan Gavharshod masjidi, Qobus minorasi, Arslon-joziba raboti kabi 12 ta yirik imorat taʼmirlangan.
Alisher Navoiy Xuroson va uning atrofidagi hududlar nihoyatda siyosiylashgan bir davrda yashadi. Uning ruhiyatiga nafaqat tashqi dushmanlar, balki davlat ichidagi siyosiy ziddiyatlar, oʻzaro urushlar va ular natijasida xalqning ahvoli yomonlashib borayotgani kuchli taʼsir qildi. Shu bois u nafaqat inson qadr-qimmatini ulugʻlab ashʼor bitdi, balki urushlar girdobidagi hukmdorlarni insofga keltirish, mamlakatda osuda hayot boʻlishiga erishish, barcha davlatlar oʻrtasida doʻstona munosabatlar oʻrnatishga daʼvat qiladigan asarlar yozdi. Shuningdek, uning shaxsiy hayoti ham siyosatning ziddiyatli va qaynoq muhitida kechdi.
Alisher Navoiy davlatdagi muhrdorlik, bosh vazirlik, hokimlik kabi rasmiy mansablardan voz kechishi sabablaridan biri — bu koʻproq ijod istagi boʻlsa, ikkinchisi — u qanday mansabni egallaganidan qatʼi nazar, davlat siyosatida shohdan keyingi shaxs maqomida edi. Husayn Boyqaro qachon urushga otlansa, Hirotga Alisher Navoiyni boshliq mansabiga tayinlardi. Chunki hazrat Navoiy Husayn Boyqaroning maktabdosh doʻsti, shu bilan birga, hayotdagi eng yaqin maslahatgoʻyi edi.
Alisher Navoiyning ulkan siyosiy maqomi haqida oʻsha davrda musulmon olamida mashhur boʻlgan mutafakkir Xoʻja Ahrorning unga yozgan maktublari ham shohidlik beradi. Xoʻja Ahror Hirotga uch kishiga — Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiyga 128 ta dastxat maktubi yoʻllagan. Tabiiyki, ularning barchasiga javob maktublari ham olgan. Xoʻja Ahror oʻz maktublaridan birida Alisher Navoiyga quyidagi dil izhorini bayon qiladi: “Siz bilan muloqot sharafiga muyassar boʻlish orzusi bu faqirda juda bisyordir...”
Alisher Navoiy amirlik mansabidan ketishga harakat qilayotgan paytda bundan tashvishga tushgan Xoʻja Ahror unga quyidagi iltimos bilan murojaat etadi: «Eshitishimizcha, baʼzi bir voqealar va hodisalar sababli onhazratning mulozamatida boʻlishdan Siz janoblari malollik chekayotgan emishsiz. Iltimos shuki, musulmonlarga yordam koʻrsatish uchun xotiri sharifingizni saroyda mulozamat qilish tomon qaratsangiz. ...Hech kim musulmonlar gʻamini yemay qoʻygan bir vaqtda ular haqida qaygʻurish eng xayrli ishlarda koʻrinadi». Hatto, Xoʻja Ahror xasta boʻlib qolganida, Alisher Navoiy uning iltimosi bilan Hirotdan mashhur bir tabibni yuboradi. Tarixiy dalillardan koʻrinib turibdiki, Alisher Navoiyning davlat saltanatidagi oʻrni beqiyos darajada yuqori boʻlgan.
Buyuk shoir oʻz siyosiy mavqeidan foydalanib, saroy arkonlari, hokimlar va boshqa mansabdorlardan shariat hamda adolat qoidalari asosida faoliyat yuritishni doimiy ravishda talab qilib turar, davlat boshqaruvining mohiyati va maqsadlari haqida pandu nasihatlarini ayamasdi. Bu uning davlat boshqaruvi sohasida ham oʻz davrining tengi yoʻq bilimdoni va mutafakkiri ekanini anglatadi. U hatto shahzoda Badiuzzamon, Marv hokimi Muhsinbek va boshqalarni oʻz pand-nasihatlari bilan toʻgʻri yoʻlga solgan. Otalariga qaysarlik qilgan shahzodalar faqat hazrat Navoiy oʻgitlariga quloq tutardi.
Alisher Navoiy mamlakat siyosiy birligini saqlash maqsadlarida shahzoda Badiuzzamonga alohida maktublar yozadi, shuningdek, «Hayrat ul-abror» dostonining yigirmanchi maqolatida toʻgʻridan-toʻgʻri unga murojaat qiladi. Unda davlat boshqaruvini adolat prinsiplari, shariat va maʼnaviy qadriyatlar asosida, “xalq gʻami”ga dardkashlik ruhida olib borish yoʻl-yoʻriqlari bayon qilinadi:
“Shoh ishini adolat bilan yurgizsa, adolat uning vayrona mamlakatini ham obod qilib yuboradi”; “Mazlumning shikoyat soʻzlari har qancha choʻzilsa ham uzoq umr koʻrishni istasang, malol kelmasdan eshit. Adolat istovchi zulm oʻtidan figʻon qilsa, adolatning soyasidan unga panoh ber. U soyada uni qaygʻuda qoʻyma, shamning tagini unga qorongʻi qilma. Mazlumning soʻzi toʻgʻri boʻlib chiqdimi, endi zolim oʻzingga tegishli odam boʻlsa ham, yuziga borma. Uning nafsi davomli ayshni istadimi, demak, u senga gunoh orttirib, oʻz maqsadini hosil etmoqchi boʻlgan”; “Lutfu karam qancha yoqimli boʻlmasin, qahru siyosatning ham oʻz oʻrni bor. Olamdagi hamma odam birday yaxshi emas, har kimning hamma ishi maʼqul boʻla bermaydi. Yaxshi bilan yomonga barobar yaxshilik qilish yomonga koʻp, yaxshiga kam yaxshilik qilish demakdir”; “Xayolingga yaxshi bir buyruq kelsa, uni maslahatsiz amalga oshirishga oshiqma. ...Oʻz fikringga koʻp ishona berma. Ishonchli kishilar fikridan foydalan”; «Yana ulkim, tongla saboh haramdan chiqqach, devonda oʻtirilib arzi shikoyat tinglansa, agar bir mazlumga birovdan zulm oʻtgan boʻlsa, zolimga shundoq siyosat qilinsaki, oʻzga zolimlarga oʻrnak boʻlsa»; «Yana bir soʻz shulkim, shahar hisob-kitobi ishlariga yaxshi eʼtibor qaratilsa. Sharobxona, fahshxona, qimorxona kabi nosharʼiy ishlar butunlay taqiqlansa. Muhtasiblar haftada ikki marta bozor ahlining narxlarini tekshirib turishsa»; «Yana ulkim, devon beklariga hukm qilinsaki, bir kun devonda oʻtirib, musulmonlar ishini barpo qilsalar, bugungi ishni ertaga qoʻymasalar»; «Yana bir soʻz shuki, beklar va devon xodimlariga, shuningdek, parvonachi va muhrdor va munshiyga buyurilsakim, tama umidida musulmonlarning ishini kechiktirmasalar. Sharʼiy va qavliy arznomani bir toʻrtburchak muhr bilan topshirilgan kuniyoq bitkazib bersalar. Kattaroq arznomalarni ham hukmdan qoʻrqib, tezroq bitkazsalar».
Bu kabi davlat boshqaruviga oid pand-nasihatlar va daʼvatlar roʻyxatini uzoq davom ettirish mumkin. Agar jahondagi boshqa boshqaruv ilmi qoidalari va qonuniyatlari bilan qiyoslansa, Alisher Navoiyning fozil jamiyat va adolatli davlatni shakllantirishga oid qarashlari nihoyatda xalqchilligi, noyobligi, maʼnaviy qadriyatlar va shariat talablariga mosligi bilan ajralib turadi.
Koʻrinib turibdiki, Alisher Navoiy ikkinchi Renessansning eng buyuk namoyandasi boʻlishi barobarida unga eng koʻp hissa qoʻshgan, yuqori darajaga koʻtargan, unga gumanizm gʻoyalarini singdira olgan, oʻz davridagi tengi va qiyosi yoʻq shoir, mashhur davlat arbobi, milliy maʼnaviy qadriyatlarning ilk asoschisi, xalq xaloskori sifatida tarix zarvaraqlaridan oltin harflar bilan joy oldi.
Hozirgi yangi Oʻzbekistonni qurishga qaratilgan islohotlar jarayonida Alisher Navoiy merosiga murojaat qilishga zarurat tugʻilishi bor haqiqatdir. Uning maʼnaviy va davlatchilikka oid merosini oʻrganish, ularni uchinchi Renessans poydevorini yaratishning tamal toshlaridan biri sifatida qabul qilish eng dolzarb vazifalardan biri.
Prezidentimiz 2020-yil 30-sentyabrda Oʻqituvchi va murabbiylar kuniga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutqida Alisher Navoiy va boshqa Renessans mutafakkirlari merosini oʻrganish vazifasini qoʻyish barobarida quyidagi fikrlarni bildirgandi: «Donishmand xalqimiz har ikki Renessans davrida jahonning eng ilgʻor, taraqqiy etgan xalqlari qatorida boʻlgani barchamizga ulkan gʻurur va iftixor bagʻishlaydi...
Tan olish kerakki, biz ana shunday bebaho merosga koʻpincha faqat tarixiy yodgorlikka qaraganday munosabatda boʻlib kelmoqdamiz. Bunday tengsiz boylikni amaliy hayotimizga tatbiq etishda beparvolik va eʼtiborsizlikka yoʻl qoʻymoqdamiz. Vaholanki, bunday noyob meros kamdan-kam xalqlarga nasib etgan...
Buyuk ajdodlarimizning betakror va noyob ilmiy-maʼnaviy merosi biz uchun doimiy harakatdagi hayotiy dasturga aylanishi kerak. Bu oʻlmas meros hamisha yonimizda boʻlib, bizga doimo kuch-quvvat va ilhom bagʻishlashi lozim».
Koʻrinib turibdiki, Alisher Navoiy ilmiy va ijodiy merosi bitmas-tuganmas ummondir. Bu ummondan xalqimiz va yoshlarimizni chuqur bahramand qilolsak, mutafakkir gʻoyalarini ular ongiga toʻla singdirolsak, yangi Oʻzbekiston orzusi, albatta, yanada tez roʻyobga chiqajak.

Xulosa
Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo‘lib turib u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy

Takomillashishiga katta hissa qo‘shgan : ilm, fan, san’at rivojiga homiylik qilgan, tinchlik va totuvlik hukumron surishiga doim harakat qilgan.
Navoiy merosi mavzu va janrlar boyicha turlidr. Uning asarlari XV asrdan hozirgi kungacha o‘zbek adabiyoti rivoji uchun xizmat qilib kelmoqda. Asrlar davomida uning asarlari taqlid va ilhom manbai bo‘lib hisoblanib kelgan.

1

1¹ Abduazizov A. Jahon aro. “Xalq so’zi”, 1991 yil 29 may

1¹ “Fan va turmush”, 1989, 11- son 20 bet

1¹ “Xalq so’zi”, 1991 yil 29 may

2² Navoiy zamondoshlari xotirasida (to’plam) T. “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 1985, 13- bet

3³ “Xalq so’zi”, 1991 yil 29 may