Alisher navoiy ijodida harfiy san’atlardan foydalanish mahorati ravshanjonova Sitora Jahongir qizi Chdpu, O`zbek tili va adabiyoti yo`nalishi 3-bosqich talabasi

ALISHER NAVOIY IJODIDA HARFIY SAN’ATLARDAN FOYDALANISH MAHORATI
Ravshanjonova Sitora Jahongir qizi
ChDPU, O`zbek tili va adabiyoti yo`nalishi 3-bosqich talabasi
[phone]

Annotatsiya: Ushbu maqolada g`azal mulkining sultoni Alisher Navoiy she’rlaridagi harfiy san’atlar jilosi, shoirning badiiy mahorati va ta’rix janriga oid she’rlari haqida fikr yuritiladi.

Kalit so`zlar: g`azal, Alisher Navoiy, harfiy san’at, ta’rix, mahorat,arab alifbosi, turkiy, forsiy.
Аннотация: В данной статье рассматривается лоск литературного искусства в стихах Алишера Навои, султана газельского имения, художественное мастерство поэта и его стихи исторического жанра.
Ключевые слова: газель, Алишер Навои, литературное искусство, история, мастерство, арабский алфавит, тюркский, персидский.
Annotation: In this article, the gloss of literary arts in the poems of Alisher Navoi, the sultan of the ghazal estate, the poet's artistic skills and his poems of the historical genre are discussed.
Key words: ghazal, Alisher Navoi, literary art, history, skill, Arabic alphabet, Turkish, Persian.
O'zbek mumtoz adabiyotida o'zining yetuk asarlari, ijod namunalari bilan munosib iz qoldirgan shoir Mir Alisher Navoiyning she'rlarini o'qir ekanmiz undagi badiiy poetika, so'z qo'llash mahorati, fikrlar va o'xshatishlarning jozibadorligi kishini hayratga soladi.Zullisonayn shoirning ikki til:turkiy va forsiy tildagi barcha asarlarida muallifning shaxsiy dunyoqarashi,teran fikr-mulohazalari,g'azallarida ichki kechinmalari, ruboiy va qit'alarida hayoti davomida chiqargan xulosalari o'z aksini topgan.Ushbu fikrlarni ifodalashda shoir turli badiiy san'atlar, o'xshatishlar,qochirimlardan unumli foydalangan.
Hazrat Navoiyning badiiy san'atlardan mohirona foydalanishi barcha janrlardagi asarlarida ifodalangan bo'lib, dastlab ruboiylarida harfiy san'atlardan foydalaniah mahoratiga e'tibor beramiz.Quyida "Devoni Foniy"dan o'rin olgan bir musarra'(har to'rt misrasi ham o'zaro qofiyalanuvchi ruboiy) ruboiyni misol qilib keltiramiz:
Jonam ba du la’li jonfizoi tu fido,
Ruham ba nasimi atrsoi tu fido.
Oshufta dilam ba ishvahol tu fido,
Farsuda tanam ba xoki poi tu fido.[2;97]
(Mazmuni: Jonim sening jon bag'ishlovchi ikki labingga fido, Ruhim sen tomondan esadigan muattar nasimga fido, Oshiq ko'nglim sening ishvalaringga fido, Xasta jismim oyog'ing tuprog'iga fido).
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotida ayni shu radifda quyidagi musarra’ ruboiy o'rin olgan.
Jonimdag'i “jim” ikki dolingg'a fido,
Andin so‘ng “alif” toza niholingg'a fido.
“Nun”i dag'i anbarin hilolingg'a fido,
Qolg'an iki nuqta ikki holingg'a fido.[1;154]
Forsiy ruboiyda inson vujudining asosiy to'rt unsuri - jon, ruh, dil va badan Yorning la’li labi, ifor taratuvchi nasimi, ishvalari va qadamlariga fido bo'lishi aytilgan bo'lsa, turkiy ruboiyda kitobat san’ati imkoniyatlaridan foydalanib, “jon” so'zidagi harflar va yorning chehrasidagi o'xshashliklar (“jim” - zulfga, “alif” - qomatga, “nun” - qoshga, nuqtalar - xolga)ni keltirib, juda chiroyli tarzda ifodalab bergan. Bundan Navoiyning ikkala tilda ham bir-birini takrorlamaydigan poetik usul va vositalardan mahorat bilan foydalanib, original asar yaratish qudrati haqida tasavvur hosil qilish mumkin.[5;258]Demak, Navoiy oddiygina o'xshatishlar orqali yetuk asar yarata olgan.Ruboiy janrida yozilgan ta'rixlar ham mazmun va shakl uyg'unligi juhatidan e'tirofga sazovor.Alisher Navoiy ta’rixlari, asosan, kishilar vafotiga oid (mutavaffiyot) yo‘nalishida bo‘lib, hazrat Navoiyning ustozlari va do‘stlari Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad, Sayyid Hasan Ardasher, Xoja Ubaydulloh Ahror, Sulton Mahmud kabi shaxslarning vafoti sanasiga bag‘ishlangan. Masalan, Abdurahmon Jomiy vafotiga bag'ishlangan ta’rixda - “Xudo biyomurzad” jumlasi ta’rix sanasi sifatida keltiriladi:
Sarvi chamani hayot Abdurahmon,
Кo‘raft az in dayri fano so‘i jinon.
Ta’rixi chunin voqeai g‘ussarason,
Gar mexony: “Xudo biyomurzad” xon.[1;165]
(Mazmuni: Hayot chamanining sarvi - Abdurahmon, bu foniy dunyodan (ruhi) jannatga ketdi. G‘am-g‘ussa yetkazuvchi shunday voqealarning ta’rixini o‘qiganingda: “Xudo biyomurzad” - deb o‘qi). [3;58]
Mazkur ta’rixdagi “Xudo biyomurzad” jumlasidagi harflar abjad hisobiga ko‘ra belgilanganda hijriy 989, milodiy 1492 yil kelib chiqadi. Ushbu ta’rix ruboiy shaklida yozilgan.[4;142]Hazrat Navoiyning harfiy san'atlardan mohirona foydalanish mahoratini mumtoz adabiyotdagi kichik janrlardan biri- ruboiy misolida ham yetarlicha ko'rib chiqishimiz mumkin ekan.Birgina ruboiy qa'riga ulkan ma'no-mazmun va teran fikr-mulohazalarini ixcham hamda badiiy talqinda mujassamlashtirgan ijodkorning asarlarini imkon qadar o'rganish, chuqur tahlil qilish hamda avlodlarga yetkazish lozim.
Mir Alisher Navoiy ijodini o'rganar ekanmiz, undagi yetuklik, komil inson tarbiyasi haqidagi fikrlarning har bir misraga chuqur joylanganligi,o'xshatish va sifatlashlarning naqadar jonli va jozibador ekanligini his etib boramiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:

1. 
   Алишер Навоий. Девони Фоний. Мукаммал асарлар туплами. 20 жилдлик. - Т.: Фан, 2000-2003. 18-20 жилдлар.
   
2. 
   Мир Алишер Навоий. Фоний гулшани (форсийдан Ж.Камол таржимаси). - Т.: MERIYUS, 2011.
   
3. 
   Алишер Навоий: к;омусий лугат. 1-2-жилдлар / Масъул мух,аррир Ш.Сирожиддинов. - Т.: Sharq, 2016.
   
4. 
   Комилов Н. Шарк нури порлаган калб (Алишер Навоийнинг форсий касидалари). - Т.: Маънавият, 2001.
   
5. 
   Узбек адабиёти тарихи. Беш жилдлик. 2-жилд (XV асрнинг иккинчи ярми). - Т.: Фан, 1977.