Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Tayanch tushunchalar

Badiiy uslub Individual uslub Uslubda ob’ektivlik Uslub omillari Oybek uslubi A. Qahhor uslubi

Adabiyotlar:

1. 
   T. Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari, T., «O’zbekiston», 2002, 549-554- betlar.
   
2. 
   D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish, T., A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 2004, 208-212-betlar.
   
3. 
   H. Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi, T., A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 2004, 190-192-betlar.
   

Mavzu: Romantizm va realizm. Adabiy oqimlar

Reja:

1. 
   Ijodiy metodning yuzaga kelish sabablari
   
2. 
   Romantizm va realizm
   
3. 
   Ijodiy oqimlar
   

Badiiy uslub har bir yozuvchi-san’atkorning, har bir yetuk asarning, har bir davr adabiyotining o’ziga xos barcha xususiyatlarini qamrasa, badiiy metod muayyan guruhga mansub san’atkorlar ijodining umumiy va mushtarak barcha belgilarini o’zida tashiydi. Bu xususiyat va belgilar hayot materialini tanlash, umumlashtirish, baholash, aks ettirish borasidagi umumiylik va ayni paytda, ana shu umumiylikning yakka shaxs (yozuvchi) talanti, qudrati ila “pishib yetilishidir”. Ko’rinadiki, garchi uslub va metod bir-biriga o’xshamasa-da, lekin ular birlashganda, bir-biri bilan chatishganda voqye bo’ladilar, ana shundagina ular yaratish xislatiga, ta’sirdorlik fazilatiga, go’zallikni bunyod etishga qodirlik kasb etadi.

Bundan ko’rinadiki, badiiy asar yaratilganidanoq,- uslub ham, metod ham tug’iladi. Nazariy adabiyotlarda aytilganidek, dastavval, romantizm, keyinchalik yoki to’g’rirog’i X1X asrga kelib realizm dunyoga keldi degan tushunchani rad etadi. Demoqchimizki, uslub va usul (metod) adabiyotning paydo bo’lishi bilan bir vaqtda tug’iladi. Faqat adabiyotning rivoji, kamolot sayin o’sishi, g’oyaviy badiiy kashfiyotlarning umumlashtirilishi va saboqlariga bog’liq holda uslub ham, usul ham turfa xillik kasb etadi; jamiyat taraqqiyotidagi o’zgarishlarga javob tarzida usul ham, uslub ham yangicha sifat kasb etib, bahor yanglig’ qayta tug’ilib boraveradi.

Har bir yilning o’z bahori bo’lganidek,har bir yozuvchining o’z uslubi tashida, qobig’ida metod vazifasini o’tayveradi.

Shuning uchun “Iliada” ham, “Ramayana” ham, “Xamsa” ham, “O’tkan kunlar” ham, “O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa” ham asrlarni tan olmasdan, hamma avlodlarga estetik zavq ulashaveradi, insonni komillik yo’lida tarbiyalayveradi. Chunki ularning hammasida ham hayot va inson mohiyatini tushunish, idrok etish, ezgulikni ulug’lash va uning amaliyotiga chorlash - bosh pafosdir, insoniyat tuyg’ulari tarbiyasi uchun o’lmas namunadir; ana shu sohadagi anglangan jihatlardan saboq olib, anglanmagan qirralarini kashf etish - adabiyot taraqqiyotining tuganmas, nihoyasi yo’q yo’nalishidir.

Shu mulohazalardan kelib chiqsak, hayot va insonning badiiy modelini yaratishning ikkita yo’li eng qadimgi davrdan bugungacha davom etib kelayotgani aniqlashadi va bu haqiqatni allomalar ham tasdiqlaydilar. Jumladan, Aristotel “Poetika” asarida: “Sofoklning aytishicha, u odamlarni qanday bo’lishi kerak bo’lsa shunday tasvirlagan, Yevripid esa qanday bo’lsa o’shanday tasvirlagan” (53-b.) Rusning buyuk tanqidchisi V.G.Belinskiy ham (X1X asrda) bu haqiqatni tasdiqlaydi: “Aytish mumkinki, poeziya ikki usul bilan hayot hodisalarini qamrab oladi va qayta tiklaydi. Bu usullar, garchi biri ikkinchisiga qarama-qarshi bo’lsa ham, bir maqsad tomon yetaklaydilar. Shoir uning narsalarga nazari tarziga, uning dunyoga munosabatiga, o’zi yashagan asri va xalqiga bog’liq idealiga moslab hayotni qayta yaratadi (peresozdayet) yoki shoir bu hayotni butun yalong’ochligi va haqqoniyligi bilan qayta tiklab (vosproizvodit) hayot voqyeligining hamma tafsilotlariga, bo’yoqlariga va nozik tomonlariga sodiq keladi. Shuning uchun aytish mumkinki, poziyani ikki bo’lakka- ideal poeziyaga va real poeziyaga bo’lsa bo’ladi” (Qarang: I.Sulton, 356-bet).

I.O.Sultonov: “Hozirgi zamon adabiyotshunosligida birinchi xil badiiy tafakkur- “romantik tafakkur tipi”, ikkinchi xil tafakkur-“realistik tafakkur tipi” deb ataladi” (I.Sulton, 356-bet),-deb yozadilar va “Romantik tafakkur yoki realistik tafakkurning ma’lum tarixiy davr uchun xarakterli va hukmron ko’rinishini ijodiy metod” tushunchasi bilan yuritishni taklif etadilar...

Darvoqye, hayotni obrazli tasvirlashning ikki yo’nalishi “ham aslida inson tabiati bilan bog’liq hodisa sanaladi. Chunki odam real hayot qo’ynida, ham orzu-havaslar dunyosida yashaydi. Inson tabiatida mavjud hayot tarziga qanoat qilishdan ko’ra, turmushni o’zgartirish istagi, uni yanada yaxshilash havasi baland turadi. Bu havas... kuchli bo’ladi” (A.Ulug’ov, 79-bet).

Ana shu ikki yo’nalish – ijod tipi turli – tuman davrlarning, jamiyatlarning talablariga doimo javob berib kelmoqda, faqat, bizningcha, evolyusion rivojlanish – romantizmni, revolyusion taraqqiyot – realizmni birinchi o’ringa olib chiqadi. Ko’pincha badiiy asarlarda ijodning bu janrlari qo’shaloqlashgan bo’ladi. Realistik asarda romantizmning xislatlari yordamchi vazifani bajarsa, romantik asarda realizmning unsurlari ham shunday vazifani o’taydi. “Xamsa” (Navoiy)da ham, “Qiyomat” (Ch.Aytmatov)da ham, “Yolg’izlikda yuz yil” (G.G.Markes)da ham, “O’tgan kunlar” (A.Qodiriy)da ham bu holat yaqqol ko’zga tashlanishi va barchaga ayonligi isbot talab etmaydi.

Shunday bo’lsa-da, yana bir asos: Sadriddin Ayniyning ta’kidlashicha, “Xamsa” dostonlarida Navoiy salbiy tiplarni o’z zamonasidan olgan, ijobiy tiplar esa – Navoiy fantaziyasi va idealining maxsulidir, lekin romantizm ustundir.

Yana shuni ta’kidlash lozimki, muayyan yozuvchi ijodida, muayyan asarda yo romantizm, yo realizm doimo yetakchilik qiladi. Professor Abduqodir Hayitmetov ilmiy xulosalari ham shu hodisalarni isbot qiladi. Uningcha, Navoiyning asosiy metodi-romantizm, ayni paytda, uning Said Hasan Ardasherga yozgan maktubi, “Mahbubul-qulub”, satirik g’azallari va qit’alari, “Lisonut tayr”dagi ba’zi hikoyatlari realistik xarakterdadir.

Albatta, har bir san’atkorning “o’ziga xos”ligini unutmaslik kerak. Birida isyonkorlik, birida jamiyat bilan kelishib yashaydigan donolik ustun bo’lishi ham mumkin. Biri realliklarga chiday olmay, biri undan ko’ra orzular dunyosida yashashi-o’zini voqye qilishi ham tabiiydir.

Jumladan, Alisher Navoiy inson haqidagi orzu havaslarini akslantiruvchi asarlar yozgan bo’lsa, uning yosh zamondoshi Bobur o’z zamoni voqea va odamlarini haqqoniy, real tasvirini beradi. G’.G’ulom, H.Olimjonlar sosialistik voqyelikni ulug’lagan bo’lsalar, A.Qodiriy, Cho’lponlar bu voqyelikdan isyonga keladilar. Mirmuhsin,

H.G’ulom, Shukrullolarda jamiyat bilan kelishib yashash ustunlik qilsa, A.Oripov, E.Vohidovlarda bu jamiyatning kirdikorlarini fosh etish, yuksakroq voqyelikni istash tuyg’ulari kuchlilik qiladi va hokazo.

Jahon adabiyoti taraqqiyoti tarixidagi realizm va romantizmni-ijod tiplari, ijod yo’nalishlari, badiiy tafakkur tiplari deb yuritish ham asoslidir. Chunki ularning turfa xil ko’rinish va qirralarini turli davrlar ro’yobga chiqargandir.

Jumladan, klassisizm (P. Kornel, J. Rasin), ekzistensionalizm(Jan Pol Sartr, M. Prust, F. Kafka), syurrealizm(Pol Elyuar, Oskar Uayld, A. Axmatova), tanqidiy realizm(Maxmur, Muqumiy, L. Tolstoy, F. Dostoyevskiy), sosialistik realizm (Oybek, G’.G’ulom, M.Gorkiy) va sh. k. romantizm va realizm (ikki daryo)ni metod deb yuritish va bu ko’rinishlarning hammasini oqimlar(irmoqlar) deb atash, (ikki daryoning birikuvidan tug’ilgan irmoqlar deya tasavvur qilish) ma’qulga o’xshaydi. Chunki oqimlarning hammasi ham yo realistik, yo romantik tasvirlash prinsiplarining qonuniyatlariga bo’ysinadi. Shu qonuniyatlarga tayanganlari holda, uning hali to’liq anglanmagan yangi qirralarin ochadilar, xolos.

Yangi qirralarni kashf etish va ifodalash jarayonida muayyan o’ziga xosliklar ham yuzaga kelishi tabiiydir. Jumladan, realizmning o’ziga xos bir ko’rinishi – klassisizm (lot. “namuna”, “ibrat” ma’nolarini beradi)ni ko’raylik. Uning vakillari o’tmish antik adabiyoti namunalarini o’zlari uchun ibrat namunasi deb sanaganlar. Ular adabiyotda hamma narsalar aniq va qat’iy qoida asosida tasvirlanishi shart deb tushunganlar va estetik qarashlarini “uch birlik”ka moslaganlar: asarda tasvirlanayotgan hodisa bitta yaxlit syujetda gavdalantirilishi (“harakat birligi”), bir joyda bo’lib o’tishi (“joy birligi”) va yigirma to’rt soat ichida yuz berishi (“vaqt birligi”) lozim bo’lgan. P. Kornelning “Sid” (“Said”), “Gorasiy”, J. Rasinning “Andromaxa”, “Britanik”, Molyerning “Xasis” singari go’zal, betakror asarlari shu qoidalarga muvofiq yaratilgan.

Klassisizm vakillari “Adabiyot saroy va shahar uchun yaratilishi kerak”(N. Bualo) deb hisoblaganlar va janrlarni tabaqalashtirganlar. Ularning estetik tushunchalaricha drama eng yuksak janr, komediya quyi janr hisoblangan. Roman, qissa, hikoya janrlariga ikkinchi darajali unsurlar deb qarashgan. Ko’pincha ularning asarlarida inson hayoti va xarakterining bir qirrasi chuqur va batafsil tasvirlangani uchun, insonning ko’pqirrali xarakteri to’liq gavdalanmagan...