Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Aruz bahrlari

Бир хил асл рукнлардан тузилган баҳрлар

Икки хил асл рукнлардан тузилган баҳрлар

Ҳажаз, ражаз, рамал, вофир, комил, мутақориб, мутадорик

Мужтасс, музореъ, ҳафиф, мунсареҳ, муқтазаб, тавил, жадид

Араб шеъриятига хос бўлган баќрлар

Форс – тожик ва туркий халқлар шеъриятида қўлланиладиган баҳрлар

Тавил, мадид, басит, комил, вофир

Ҳажаз, ражаз, рамал, мунсареҳ, музореъ, муқтазаб, мужтасс, сареъ, жадид, қариб, ҳафиф, мушокил, мутақориб, мутадорик

5 –jadval

Ba’zi bahrlarga misollar

Rajazi musammani solim

1 rukn	2 rukn	3 rukn	4rukn
Mustaf’ilun	Mustaf’ilun	Mustaf’ilun	Mustaf’ilun
- -V -	- -V -	- -V -	- -V -
Ey shoh karam Ki mehr nu	aylar chag’i ri teng tushar	teng tut yamo vayronu o	nu yaxshini bod ustina

hazaji musaddasi maqsur

1 rukn	2 rukn	3 rukn	4 rukn
Mafoilun	Mafoilun	Mafoil
V - - -	V - - -	V - -
Jahonda qol Bilib tahqi	madi ul yet q(i) ni kasb et	magan ilm magan ilm

O’zbek mumtoz adabiyotida ramal, hazaj, rajaz, mutaqorib eng ko’p qo’llanilgan. Jumladan, Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-ma’oni” devonidagi g’azallarning yarmidan ko’prog’i ramal bahri (foilotun ruknining turlicha takrori) da yozilgandir.

Bahrlar bir – biriga yaqinligi, “o’zagi” bir xil bo’lishiga ko’ra guruhlanib, aruz doiralarini tashkil etadilar. Bir o’zakli (yaqin) bahrlar uchun bitta bayt yoki misra she’r aytiladi va u turlicha joydan boshlab o’qilsa, maxraj (o’zak) atrofida guruhlashgan qonu-qardosh bahrlar kelib chiqaveradi.

Taqte’ (arabcha so’z bo’lib, bo’laklarga, parchalarga bo’lish ma’nosini beradi) – she’rning vaznini aniqlash uchun misralarni ritmik bo’lak (rukn)ga ajratishdir. Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”da ta’kidlashlaricha, taqte’ qilinadigan misra to’g’ri o’qilishi (talaffuz qilinishi) – musiqiyligi aniq sezilishi asosiy shartdir. Shu asosga tayangan holda misradagi so’zlar ruknlarga moslab bo’laklarga bo’linadi.

Jumladan, shu qoidaga asoslangan holda Alisher Navoiy “Ketti ulkim, sendin orom istagaymen ey ko’ngul” misrasini quyidagicha taqte’ qiladilar:

Ketti ulkim: foilotun ( - V - - )

Sendi – norom: foilotun ( - V - - )

Istagaymen: foilotun ( - V - - )

Ey ko’-ngul: foilun ( - V - )

Juda ko’plab vaznlarga misollar keltirib, mutoqorib bahrining musaddas shakliga ham to’xtaladilar: