Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti


Download 1.39 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/5
Sana26.09.2020
Hajmi1.39 Mb.
#131311
  1   2   3   4   5
Bog'liq
kvanto-ximik hisoblashlar yordamida propilen va uning eritmalarida molekulalararo tasir kuchlarini organish (1)


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

 

 

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI  

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 

 

 

FIZIKA FAKULTETI 

 

FIZIKA YO’NALISHI 

 

«OPTIKA VA SPEKTROSKOPIYA» KAFEDRASI 

 

 

KVANTO-XIMIK HISOBLASHLAR YORDAMIDA PROPILEN VA 



UNING ERITMALARIDA MOLEKULALARARO TA’SIR KUCHLARINI 

O’RGANISH

 

 



MALAKAVIY BITIRUV ISHI 

 

                                                     



 

Ilmiy rahbar: dots.A.A.Absanov  

               Bajaruvchi: Davronov Izzatbek 

 

 



Malakaviy  bitiruv  ishi  ―Optika  va  spektroskopiya‖  kafedrasida  bajarildi.  Kafedraning  2014  yil 

__________ majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etildi (bayonnoma №___). 

 

 

Kafedra mudiri:                               prof. A.Jumabaev 



 

 

Malakaviy  bitiruv  ishi  YaDAKning  2014  yil  ―___‖_________dagi  majlisida  himoya  qilindi  va   



______ ball bilan baholandi (bayonnoma №  ____ ). 

 

          YaDAK raisi: 



          A‘zolari: 

 

 

 

 

 

 

SAMARQAND – 2014 

 

 

M U N D A R I J A 



 

KIRISH……………………………………………………………………...   

I BOB NAZARIY QISM. 

1.1 

Molekulalararo ta‘sir kuchlari……………………………………...   



1.2 

Molekulalararo o‘zaro ta‘sir va uning spektrda namoyon bo‘lishi...   



1.3 

Vodorod bog‘lanish va uning tebranish spektrida namoyon 

bo‘lishi……………………………………………………………... 

 

1.4 

Vodorod bog‘lanishli  komplekslarning fizik parametrlarni kvanto-

ximik hisoblashlar orqali o‘rganish………………………………... 

 

II BOB AMALIY QISM 

2.1 

Tanlab olingan moddaning xususiyatlari…………………………..   



2.2 

Tajriba qurilmasining tuzilishi va ishlash prinsipi ……………... 



 

2.3 

Kvanto-kimyoviy hisoblashlar va ularning xatoliklari……………..   



III BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 

3.1 

 

 

XULOSA……………………………………………………………………. 

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..   

 

 

 

KIRISH 



Mavzuning  dolzarbligi:  Molekulalararo  ta‘sir  kuchlarini  nazariy  ussullar 

bilan o‘rganish tajribada olingan natijalarni mukammal tushinihs imkonini hamda 

yangi  ma‘lumotlarga  ega  bo‘lish  imkoniyatlarini  keltirib  chiqarmoqda.  

Moddalarning  hossalarini  o‘rganish  amaliyotda,  ishlab  chiqarishda,  sanoatda 

muhim  o‘rin  egallaydi.  Suyuq  holatdagi  moddalarning  hossalarini  o‘rganishning 

juda  ko‘p  spectoskopik  usullari  mavjud.  Bundan  tashqari  ilm-fanning 

rivojlanishida  lazerlarni  elektron  hisoblash  mashinalari  bilan  birgalikda 

qo'llanilishi juda tez amalga oshadigan jarayonlarni tadqiq etish va ulardan amalda 

foydalanish  imkoniyatlari  mavjudligini  ko'rsatib  berdi.  Murakkab  moddalarning 

molekulyar  spektrlari  nurlanishi  katta  ahamiyatga  egadir.  Moddaning  asosiy 

xususiyatlari va fizikaviy tabiatini o'rganishda molekulalararo o'zaro ta'sir katta rol 

o‘ynaydi. Molekulalararo o'zaro tasirning tabiati va mexanizmini o'rganish uchun 

turli  optik  usullardan  foydalanish  mumkin.  Ular  orasida  eng  samarali usullaridan, 

yoruglikning kombinatsion sochilish spektrlarini o‘rganish usulidir. Optik jihatdan 

bir jinslilikning sharti muhitning turli qismlarining sindirish ko‘rsatkichlarining bir 

xil  qiymatga  ega  bo‘lishini  bildiradi.  Bunday  muhitning  butun  hajmda  sindirish 

ko‘rsatkichi doimiy bo‘lganda yoruglikning sinish hodisalari yuz bermaydi degan 

xulosa kelib chiqadi. Kombinatsion sochilish spektrlari yordamida molekulalararo 

o‘zaro  ta'sirlar  to‘g'risida  ma'lumot  olish  uchun  turli-xil  usullardan  foydalanish 

buyicha ko'p yillardan buyon izlanishlar olib borilmoqda va bu sohada bir qancha 

ishlar  qilingan.  Bu  soha  bilan  shug'ullanuvchi  ko'pchilik  tadqiqotchilar  bu 

moddalarda kuzatiladigan turli effektlarning yuzaga kelishini har xil o'zaro ta'sirlar 

orqali  tushuntirishgan.  Molekulalararo  o‘zaro  ta‘sir  tabiatini  o‘rganish  zamonaviy 

molekulyar  fizikaning  asosiy  tushunchalaridan  biridir.  Moddalarning  asosiy 

xususiyatlarini  va  fizik  tabiatini  o‘rganishda  molekulalararo  ta‘sir  katta  rol 

o‘ynaydi.  Molekulalararo  o‘zaro  ta‘sirlarning  tabiati  va  mexanizmini  o‘rganish 

uchun  turli  xil  optik  usullar  qo‘llaniladi.  Moddalarning  xossalari  uning  qanday 

molekulalardan  tuzilganligiga  va  bu  molekulalar  o‘zaro  qanday  joylashganligiga 

bog‘liq.  Fizika,  kimyo  va  biologiyadagi  ko‘pgina  fundamental  masalalarni  hal 


 

 

qilishda  moddadagi  molekulalarning  miqdorini,  ularning  tuzilishini  va  boshqa 



xossalarini  keng  temperatura,  bosim  va  konsentrasiya  intervalida  hamda  turli 

agregat holatlarda bilish talab etiladi. 

Bog‘lanishlar  orasidagi  qonuniyatlarni  aniqlash,  xarakterli  va  qat'iy 

agregatlarni  ajratish  suyuqliklarning  molekulyar  tuzilishi  haqida  xulosa  bugungi 

kunda juda dolzarbdir. Adabiyotlarda spirtlar va ularning turli eritmalari to‘g‘risida 

ma'lumotlar  juda  ko‘p  bo‘lishiga  qaramasdan,  hozirgi  vaqtgacha  o‘rganish  lozim 

bo‘lgan  ishlar  mavjud  deb  o‘ylaymiz  hamda  ushbu  moddalarning  hususiyatlarini 

o‘rganishni maqsad qilib oldik. Ishdan asosiy maqsad suyuqlik va ularning turli xil 

eritmalarida molekulalararo ta‘sir kuchlarini kvanto-ximik hisoblashlar yordamida 

o‘rganishdan iborat.



Tadqiqot ob’yekti: ushbu malakaviy bitiruv ishida molekula xossalari va ular 

orasidagi  o‘zaro  ta'sirlarni  o‘rganish  uchun  propilen  spirti  molekulasini  tanlab 

oldik.  Propilen  va  uning    turli  erituvchilari    ustida  olib  borilgan  tajriba 

natijalirining  tahlili  va  noempirik  kvanto-ximik  hisoblashlarning      natijalar  bilan 

mosligi bo‘yicha ishlar keltirildi. 

  Ishning  maqsadi:  Propilen  molekulasida  vodorod  bog‘lanish  va  boshqa 

turdagi  molekulalararo  o‘zaro  ta‘sirlar  orqali  hosil  bo‘ladigan  molekulyar 

agregatlarni o‘rganish va kvanto-ximik hisoblashlar o‘tkazish yo‘li bilan ularning 

tuzilishi  va  optik  xossalarini  aniqlash  hamda  ular  to‘g‘risida  yangi  ma‘lumotlar 

olish  hamda  molekulalararo  o‘zaro  ta‘sirlarni  yanada  chuqurroq    o‘rganishdan 

iborat. 

Tadqiqot  usuli:  B3LYP  (DFT)  6-31G

++

(d,p)      noempirik    kvanto-ximik 



hisoblashlar.  

Amaliy ahamiyati:  o‘rganilgan natijalarga asoslanib suyuqliklar to‘g‘risidagi 

bilimlarni  boyitish  va  suyuqliklarning  dinamik  tuzilishi  xarakteriskalarini 

aniqlashda komplekslar hosil qilish jarayonini o‘rganishdir, qolaversa yuqori kurs 

talabalariga mutaxasislik kursidan ma‘ruzalar o‘tishda o‘z tadbiqini topadi. 



Ishning  ilmiy  yangiligi:  Kvanto-ximik  hisoblashlar  orqali  turli  holdagi 

agregatlarni  hosil  bo‘lishida  molukulalarning  fazoviy  tuzilishi  orientatsiyalari 



 

 

aniqlandi  hamda  ilk  marta  propilen  spirit,  suv  hamda  metil  spirti  molekulalari 



uchun  nazariy  hisoblashlar  orqali  molekulalarning  o‘zaro  joylashishi,  bog‘ 

uzunliklari,  zaryadlar  taqsimoti,  tebranish  chastotalari  va  kompleks  hosil  bo‘lish 

energiyalari aniqlandi.  

                      



BITIRUV ISHINING  ASOSIY  MAZMUNI 

  Bitiruv  ishi  tarkibi  kirish,  uchta  bob,  xulosa  va  foydalanilgan  adabiyotlar 

ro‘yxatidan iborat. Bitiruv ishi ___ ta varaq matn, ___ ta rasm va  __ ta nomdagi 

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 

  Kirish  qismida.  Ishning  ilmiy  yangiligi,  tadqiqot  ob‘ektlari  to‘g‘risida 

atroflicha to‘xtalilgan. 

  Birinchi  bobda.  Molekulalararo  o‘zaro  ta‘sirlarning  bugungi  kundagi 

tasnifi,  yorug‘likning  modda  bilan  doir  ma‘lumotlar,  molkulalararo  o‘zaro 

ta‘sirlarning  maxsus  turi  bo‘lgan  vodorod  bog‘lanish  va  nazariy  hisoblashlarga 

doir ma‘lumotlar batafsil keltirilgan.  



Ikkinchi  bobda.  Tanlab  olingan  moddalarning  tasnifi,  asbobning  ishlash 

prinsipi, moddalarni eksperimentga tayyorlash va hisoblash natijalari keltirilgan. 



Uchinchi  bobda.    Tadqiqot  natijalari  ustida  kvanto-ximik  hisoblashlar  o‘tkazilib, 

tegishli xulosalar chiqarilgan.

 

 


 

 

I BOB. NAZARIY QISM 



 

 

1.1.  MOLEKULALARARO TA’SIR KUCHLARI 

Atomlar  orasidagi,  istalgan  ikkita  molekula  orasida  ham  molekulalararo 

o'zaro ta'sir kuchlari deb nomlanuvchi elektr kuchlari ta'sir qiladi. Molekulalararo 

o'zaro  ta'sir  kuchlari  ko'pincha  Van-der-Vaals  kuchlari  deb  ham    ataladi.  Ular 

modda  agregat  xolatining  o'zgarishini,  adsorbtsiya  xodisasini  tushintiradi  va 

fazalar bo'linish chegarasida yuz beruvchi jarayonlarda asosiy rol o'ynaydi [1].

 

Molekulalararo  kuchlar  elektrostatik  tabiatga  ega.  Ular  tortishish  va 



itarishish  kuchlaridan  iborat.  Itarishish  har  xil  molekulalarning  elektron 

qobiqlarining o'zaro ta'siri bilan  aniqlanadi, tortishish  esa  ularning dipol  momenti 

va  qutblanuvchanligiga  bog'liqdir.  Molekulalararo  kuchlar  qisqa  ta'sirlashuvchi 

kuchlar hisoblanadi va zarrachalar orasidagi masofaning oshishi bilan tortishishga 

nisbatan  itarishish  tez  kamayadi.  Bir  xil  tabiatga  ega  bo'lgan  molekulalararo 

kuchlarining ta'siriga qarab uch guruhga ajratilgan:

 

1.  Orientatsion



 

2.  Induktsion

 

3.  Dispertsion



 

Endi bu kuchlar ustida to'xtalib o'tamiz.

 

Orientatsion 

ta`sir: 

Molekulalar 

elektr 

xususiyatining 



asosiy 

xarakteristikalarining  dipol  momenti  r  va  qutblanuvchanligi  a  dir.  Bu  kattaliklar 

molekulalar  o'rtasidagi  o'zaro  ta'sir  kuchini  aniqlaydi.  Bu  kuchlar  molekulalar 

o'rtasidagi masofa kamayganda ularni bog'laydi, gazlar suyuqlikka aylanadi va h.k. 

Molekulalarning bir - birini tortishiga sabab nima? 

Bunga  javob  berish  uchun  avval    qutbli    molekulalarni    qaraymiz.  Bunday 

molekulalarda  (+)  va  (-)  zaryadlarning  joylashishi  har  xil  bo'lishiga  qaramasdan, 

ular o'zaro elastik kuch bilan tortishishlari mumkin [2-4]. 

Turli ishoraga ega bo'lgan zaryadlarning o'zaro tortishish va bir xil ishoraga 

ega bo'lgan zaryadlarning itarishish energiyasi quyidagicha aniqlanadi: 



 

 

            



(1)

 

(1) ni boshqacha ko'rinishda ham yozish mumkin: 



                  

(1



) 

Agar 1 <<deb olsak, u holda (1') ni quyidagicha yozish mumkin: 

    

(2)


 

Ma'lumki, molekulaning dipol momenti r=el.  

 

       


(2



Bundan: Demak, oriyentasion ta'sir energiyasi: 

         

(3) 

Agar  o'zaro  ta'sir  etuvchi  molekulalarning  dipol  momentlari  har  xil  bo'lsa, 



(3) formulani quyidagicha yozamiz: 

(4) 


Issiqlik  xarakati  molekulaning  oriyentasiyasiga  ta'sir  qiladi.  Xuddi 

shuningdek,  bu  harakat  oriyentasion  ta'sir  energiyasiga  ham  ta'sir  ko'rsatadi.  Shu 

tufayli  oriyentasion  ta'sir  energiyasini  bilish  uchun  issiqlik  xarakatining  ta'sirini 

hisobga  olish  kerak.  Bu  ta'sirni  hisobga  olish  uchun  a  qutblanuvchanlikka  ega 

bo'lgan sistemaning kuchlanganligi E bo'lgan maydondagi qutblanishini qaraymiz. 

Bunday maydon ta'sirida induksiyalangan dipol momenti r' hosil bo'ladi. Dipolning 

ana shu maydondagi energiyasi quyidagicha bo'ladi: 

        

(5)


 

Molekulaning dipol momenti maydon tomonidan induksiyalanganligi uchun 

uning  yo'nalishiga  mos  tushadi,  natijada  cos(r'E)=1  bo'ladi.  Bu  hosil  bo'lgan 

maydon  kattaligining  o'zgarish  chegarasi  0  dan  E  gacha  bo'ladi.  Natijada 

oriyentasion ta'sir energiyasi quyidagicha hisoblanadi: 


 

 

 

(6)

 

 

Endi        o'z        yo'nalishi        bo'yicha        dipolni        hosil        qilgan        maydon 

kuchlanganligini hisoblaymiz: 

 

yoki 


    

(7)


 

kichik  miqdor  bo'lganligi  uchun  (7)  dagi  2r  l      ni  hisobga  olmasak  ham  bo'ladi, 

natijada: 

              

(8)

 

Oriyentasion qutblanuvchanlik kattaligi: 



a =p /3kT. 

u    holda    oriyentasion    ta'sir    energiyasining    ko'rinishi quyidagicha bo'ladi: 

 

(9) 


Agar  o'zaro  ta'sir  etuvchi  molekulalarning  energiyasi  har  xil  bo'lsa,  uning 

oriyentasion energiyasi quyidagi ko'rinishda bo'ladi: 

           

(10)


 

Energiyaning manfiy ishorasi ikkita dipolning tortishishini ko'rsatadi. 

 Induksion  ta`sir:  Xar  bir  dipol  qo'shni  molekulada  o'z  yo'nalishiga  mos 

bo'lgan dipolni induksiyalaydi. Induksiyalovchi molekulaning qutblanuvchanligi a 

qancha katta bo'lsa, induksiyalangan dipol momenti ham shuncha katta bo'ladi [2-

4]. 


 

 

Endi  doimiy  dipol  momentiga  ega  bo'lgan  va  induksiya  natijasida  hosil 



bo'lgan  dipol  momentlari  o'rtasidagi  o'zaro  tortishish  energiyasini  aniqlaymiz. 

Bizga ma'lumki 



     

edi. Xuddi shuningdek, 

       

(12) 


Induksion  ta'sir  birinchi  marta  Debay  tomonidan  hisoblangan  edi.  Shuning 

uchun  ham  ba'zan  bu  ta'sirga  Debaycha  ta'sir  ham  deyiladi.  Induksion  ta'sir, 

oriyentasion ta'sirdan farqli o'laroq, temperaturaga bog'liq emas. 

Dispersion 

ta`sitr: 

Doimiy 


dipol 

momentiga 

ega 

bo'lmagan 



molekulalarning o'zaro ta'sirini hisoblash biroz boshqacharoq. Bunday molekulalar 

ham  o'zaro  tortishish  xususiyatiga  egadirlar,  chunki  bu  xususiyat  bo'lmaganda 

temperaturani  pasaytirib,  bosimni  oshirib  gazlarni  suyuqlikka  aylantirib  bo'lmas 

edi. 


Misol:  havo  bir  necha  simmetrik  molekulalar  N

2

,  O



2

,  CO


2

,  Ar  larning 

aralashmasidan  iborat.  Dipolsiz  atom  yoki  molekulalarning  o'zaro  ta'sirini  faqat 

kvant  mexanikasi  asosida  tushuntirish  mumkin.  Londonning  ko'rsatishicha,  bu 

ta'sir molekulaning nolinchi energiyaga ega ekanligi bilan bog'liq [2-4]. 

Biz  atomdagi  elektronni  o'z  muvozanat  holati  atrofida  garmonik  tebranma 

xarakat qiluvchi zarracha yoki ossillyator deb qaraymiz. Atomning dipol momenti 

nolga  teng.  Lekin  elektronning  tebranishi  tufayli  hosil  bp'lgan  ossillyator  dipol 

momentining  oniy  qiymati  nolga  teng  emas.  Demak,  ossillyatorlar  o'zaro  ta'sir 

qilishlari  mumkin.  Elektronlar  o'z  muvozanat  xolatlaridan  chetga  chiqqanlarida 

ossillyatorlarning o'zaro ta'sir energiyasi: 

    

(13)


 

11) 


 

 

x



1

  x

2

  lar  -  1  chi  va  2  chi  elektronning  (ossillyatordagi)  muvozanat  holatdan 

chetlanishini xarakterlaydi. Ikkita ossillyatorning o'zaro ta'sir energiyasi shu erkin 

ossillyatorlarning  potensial  energiyalari  va  ularning  o'zaro  ta'sir  energiyalarining 

yig'indisidan iboratdir: 



   

(14)


 

Bu ossillyatorlarning xarakat tenglamalari: 

    

(15)


 

Normal tebranishlar chastotasi 



              

(16) 

(16)    va  (14)    formulalarga  asosan  potensial    energiyani    quyidagicha  yozish 

mumkin: 


 

(17)


 

quyidagi belgilashlarni kiritamiz: 



       

(18)


 

natijani quyidagicha yozamiz: 



   

(19)


 

1



-birinchi  ossilliyatorning tebranish chastotasi;  

1



- ikkinchi ossilliyatorning tebranish chastotasi.  

Kvant mexanikasiga asosan ossilliyatorning to'liq energiyasi: 



 

 

      



(20)

 

n=1,2,3… 

to'liq energiyasi quyidagicha aniqlanadi: 

       


(21) 

Agar  ossilliyatorlar  bo'lmagan,  yani  erkin  bo'lsa  u  holda  ularning  to'liq 

energiyasi: 

    


(22) 

Atom  va  molekulalar  juda  past  temperaturalarda,  yani  o'yg'onmagan  holda 

ham  o'zaro  ta'sir  qiladilar.  Bunday  hol  uchun  n

1

=  П  =п

2

=0  bo'ladi.  Natijada 

energiya quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: 

 

(23)


 

Agar 


ekanligini hisobga olsak, (10) formulani quyidagicha 

yozish mumkin: 

 

(24) 



Lekin  o'zaro  ta'sir  bo'lmaganda  ossilliyatoming  energiyasi  qo'yidagicha 

aniqlanadi.    

       

 (25) 


Demak,  (24)va  (25)  formulalardan  ko'rinadiki,  o'zaro  ta'sir  natijasida 

sistemaning energiyasi quyidagi natijaga teng bo'ladi: 

        

(26)


 

 

 

buning  ma'nosini  tushintirish  uchun   



0



    chastota  bilan  garmonik  tebranma   

harakat      qiluvchi      ossillyatorning      qutblanuvchanligi    α    ni  hisoblaymiz.  Agar 

ossillyatorga  tashqi  maydon  ta'sir  etayotgan  bo'lsa, u  holda unga  quydagi kuchlar 

ta'sir etadi: 

1. F



1

 =-kx  (kavzielastik kuch). 

2. F



2

=eE   (mexanik kuch).  Statik maydon ossillyatorning doimiy siljishini 

ta'xmin etadi, bu holda yuqoridagi kuchlar muvozanatlanashadi: 



kx=eE         

(27)


 

(27) ning ikkala tomonini ga ko'paytirib, к ga bo'lamiz: 



ex=e /kE.      

(28)


 

 

r=ex — sistemaning dipol mominti.  

Boshqa tomondan,   r=ae. R=ex=ae=e /ke. dan 

        

(29)


 

Ma'lumki, 



 dan 

       

(30)


 

Bundan  ko'rinadiki,  ikkita  bir  xil  qutblanuvchanlikka  ega  bo'lgan 

ossillyatorning  o'zaro  ta'sir  energiyasi  qutblanuvchanlikning  kvadratiga  teng. 

Izolyasiya qilingan alohida nolinchi energiyasiga, yani hv/2 ga to'g'ri proporsional 

bo'lib, masofaning oltinchi darajasiga teskari proporsionaldir. (30) dan ko'rinadiki, 

molekulaning  o'zaro  tortishishiga  sabab  nolinchi  energiyaning  kamayishi,  yani 

kvantomexanik effektdir. Aniq nazariya dispersion ta'sir energiyasi uchun quyidagi 

natijani beradi: 



       

(31)


 

 

 

bu yerda I-atom yoki molekulaning ionizasiya energiyasi. Agar 2 ta atom va 



molekulalar  o'zaro  ta'sirda  bo'lsa,  u  holda  (31)  formulani  quyidagicha  yozish 

mumkin: 


      

(32) 

Uchala  U

op

,  U

ind

,  U

d

  kuchlarning  yig'indisiga  Van-der-Vaals  kuchlari  ham 

deyiladi.  Shunday  qilib,  r



0

  dipol  momentiga  va  aqutblanuvchanlikka  ega  bo'lgan 

molekulaning o'zaro ta'sir energiyasi quyidagilarning yig'indisidan iborat bo'ladi: 



   

(33)


 

Agar  dipole  momenti  uncha  katta  bo'lmasa,  ta'sir  energiyasi  asosan 

dispersion energiyadan iborat bo'ladi. 

Nazariy  ravishda  hisoblangan  dispersion  ta'sir  energiyasi  uning  tajribada 

topilgan  qiymatidan  farq  qiladi.  Dispersion  ta'sir  energiyasini  tajribada  Van-der-

Vaals tuzatmalari va bug'lanish issiqligini bilib hisoblash mumkin. Bu yerda asosiy 

qiyinchilik  itarish  kuchlarini  hisobga  olishdir.  Shunga  qaramasdan  nazariy  va 

tajriba yo'li bilan topilgan dispersion ta'sir energiyasi bir xil kattalikka egadir. 



 

    

(34) 

Molekulalararo ta'sir kuchlari 3-5 Å

  

masofalarida katta bo'lib, masofaning 

oshishi  bilan  bu  kuchlar  tez  kamayadi.  3-5  Å  masofa  suyuq  holdagi  moddaning 

molekulalari o'rtasida bo'ladi. 

Agar  ikki  zarraning  o'zaro  ta'sir  kuchi  F  faqat  ular  orasidagi  masofaga 

bog'liq  bo'lsa  bunday  kuchga  markaziy  kuch  deyiladi.  Bunga  misol  qilib  inert 

gazlar malekulalari orasidagi ta'sir kuchlarini ko'rsatish mumkin. Umumiy holda F 

kuch  faqat  zarralar  orasidagi  masofaga  bog'liq  bo'lmasdan,  balki  ularning  o'zaro 

oriyentasiyasiga ham bog'liq bo'ladi. 

Ikkita  zarra  o'zaro  ta'sirini  harakterlovchi  potensial  energiyani  U  bilan 

belgilaymiz.  Molekulalar  bir-biridan  cheksiz  uzoq  masofaga  joylashgan  bo'lsa  U 


 

 

nolga  intiladi.  Markaziy  o'zaro  ta'sir  holida  F  va  U  o'zaro  quyidagicha  aloqada 



bo'ladi. 

        

(36) 

O'zaro  ta'sir  potensial  energoyaning  potensial  qiymati-potensial  o'ra 

chuqurligni s bilan belgilaymiz. 

Ikkita zarra o'rtasidagi muvozanat masofa d

0

 ga teng bo'lganda 



 



)

(



0

d

U

               

(37)

 

dr



dU

d

F



)

(

0



       

0

0





d



r

      


(38)

 

r

0

  bo'lgan  holda  F(r)>0  va  molekulalar  bir-birini  itaradi.  Ammo  r>d

bo'lganda 



F(r) < 0 bo'lib, bu holda molekulalar bir-birini tortadi. 

O'zaro ta'sir etuvchi ikkita molekulalarning radiuslarini shartli ravishda r

1

 va 

r

2



  ga  teng  deb  olsak, 

=  r



1

  +  r


2

  kattalik  bir  xil  molekulalar  uchun  molekulaning 

diametriga teng bo'ladi. 

Qutbsiz  va  sferik  shaklga  ega  bo'lgan  molekulalarning  o'zaro  juft  ta'sirini 

harakterlovchi Lennard-Jons potensiali quyidagi ko'rinishga ega. 

  

(39)



 

Bu  tenglik  r>

  bo'lganda  bajariladi.  Agar  r<



  bo'lsa,  U=

  bo'ladi.  Van-



der-Vaal doimiysi v va 

 o'zaro quyidagicha bog'langan: 



Download 1.39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling