Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti huquqshunoslik fakul
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
dastlabki tergovda protsessual xujjatlarning oziga hos xususiyatlari.
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.4. Ayblov xulosasini tuzishning umumiy qoidalari.
- 2.5. Dastlabki tergovdagi protsessual hujjatlarni rasmiylashtirishda texnik vositalarni qo’llash masalalari
|
Talabnoma – reabilitatsiya etilgan (javobgarlikdan ozod qilingan) shaxsga etkazilgan ma`naviy ziyon oqibatlarini bartaraf qilish, shuningdek jinoyat to’g’risidagi xabarni e`lon qilgan yoki tegishli joylarga yuborgan ommaviy axborot vositalari, shuningdek xabar mualliflaridan hujjatlarni va xabarni tasdiqlovchi boshqa materiallarni olish maqsadida tergovchi, prokuror tomonidan tegishli ommaviy axborot vositasiga, xabar muallifiga yuboriladigan protsessual hujjat. SHaxsning reabilitatsiya etilganligi to’g’risida xabar berish haqidagi talabnomada uning qaysi ommaviy axborot vositalariga yuborilayotganligi, reabilitatsiya etilgan shaxs ushlab turilganligi, qamalganligi, lavozimidan chetlashtirilganligi, tibbiy muassasaga joylashtirilganligi to’g’risidagi ma`lumotlar qachon, kim tomonidan e`lon qilinganligi, shaxs qachon va kim tomonidan reabilitatsiya qilinganligi, bu haqda ommaviy axborat vositasida xabar berilishi shart ekanligi ko’rsatilib, tergovchi yoki prokuror tomonidan imzolanadi.
50 O’zbekiston Respublikasi JPKning 327-moddasiga asosan Jinoyat to’g’- risidagi xabarni e`lon qilgan yoki tegishli joylarga yuborgan ommaviy axborot vositalari, shuningdek xabar mualliflari o’z ixtiyorilarida bo’lgan hujjatlarni va xabarni tasdiqlovchi boshqa materiallarni taqdim qilishlari shart. Bu haqdagi talabnomada uning qaysi ommaviy axborot vositalariga (xabar mualliflariga) yuborilayotganligi, jinoyat to’g’risidagi xabar qachon, kim tomonidan e`lon qilinganligi, o’z ixtiyorilarida bo’lgan hujjatlarni va xabarni tasdiqlovchi boshqa materiallarni taqdim qilishlari shart ekanligi ko’rsatilib, tergovchi yoki prokuror tomonidan imzolanadi. Tilxatni – jinoyat protsessi ishtirokchilarining jinoyat-protsessual qonunida ko’rsatilgan hollarda o’z zimmasiga ma`lum majburiyat olganligini tasdiqlovchi hujjat. Tilxat munosib xulq-atvorda bo’lish yoki shaxsiy kafillik ehtiyot chorasi tanlanganida; jinoyat ishidagi ma`lumotlarni oshkor qilmaslik majburiyati yuklatilganda; xatlangan mulk saqlashga topshirilganida; voyaga etmagan shaxsni ota-onalari, vasiylari, homiylari, bolalar muassasasi rahbari qaroviga qabul qilganda, voyaga etmagan shaxsning munosib xulq-atvorini, shuningdek uning tergovchi huzuriga kelishini ta`minlash haqida yozma majburiyat olganda, shuningdek ayrim protsessual hujjatlar bilan tanishtirilganda yoki ulardan nusxalar berilganda tuziladi. Tilxatda u kimga berilayotganligi, kim qanday majburiyatlarni o’z zimmasiga olayotganligi, uning mazmuni va mohiyati, tilxatdagi majburiyat bajarilmaganda qonunda ko’rsatilgan javobgarlik, tilxatning tuzilgan joyi va vaqti ko’rsatiladi. Tilxat uni bergan va qabul qilib olgan shaxslar tomonidan imzolanadi. Munosib xulq-atvorda bo’lish haqidagi tilxat tarzidagi ehtiyot chorasini qo’llash protsessual jihatdan ikkita hujjat tuzish orqali rasmiylashtiriladi: tegishli davlat organi yoki mansabdor shaxs nomidan chiqariladigan munosib xulq-atvorda bo’lish haqidagi tilxat tarzidagi ehtiyot chorasini tanlash to’g’risidagi qaror va ayblanuvchi imzo qo’yib, yozma ravishda o’z zimmasiga oladigan majburiyat. Munosib xulq-atvorda bo’lish haqidagi tilxat ayblanuvchi nomidan tuziladi. Tilxatda: tilxat berilgan kun, yil, joyning nomi; ayblanuvchining familiyasi, ismi,
51 otasining ismi; yashash joyi; JPKning 250-moddasi talablari bilan tanishib chiqqanligi; o’z zimmasiga tergovdan yashirinmaslik, jinoyat ishi bo’yicha haqiqatni aniqlashga to’sqinlik qilmaslik, jinoiy faoliyat bilan shug’ullanmaslik, tergovchi va prokurorning chaqiruviga binoan etib kelish, ularning ijozatisiz o’zi istiqomat qilayotgan aholi punktidan chiqib ketmaslik, shu aholi punkti doirasida o’z istiqomat joyini o’zgartirsa, bu haqda ularni xabardor qilish majburiyatlarini olganligi; ushbu tilxatni buzgan taqdirda, o’ziga nisbatan jiddiyroq ehtiyot chorasi qo’llanilishi mumkinligi haqida ogohlantirilganligi qayd etiladi. Tilxat ayblanuvchi hamda tilxatni olgan mansabdor shaxs tomonidan imzolanadi. Tilxat ikki nusxada tuzilib, bir nusxasi jinoyat ishiga qo’shib qo’yiladi, ikkinchi nusxasi ayblanuvchiga topshiriladi. JPKning 251-moddasiga asosan kafillikka berish to’g’risida bayonnoma tuziladi. Kafillar ushbu ehtiyot chorasi qo’llanilishiga sabab bo’lgan ayblovning mohiyati, ayblanuvchiga qo’llanilishi mumkin bo’lgan jazo, kafillarning javobgarligi haqida ogohlantirilganligi ushbu bayonnomada qayd etilib, u ehtiyot chorasini qo’llayotgan mansabdor shaxs, ayblanuvchi, sudlanuvchi va kafillar tomonidan imzolanadi. Bundan tashqari, har bir kafillikka oluvchidan kafillik to’g’risida tilxat olinadi. 50
JPKning tegishli normalariga ko’ra narsalar va hujjatlar tergov harakatlari jarayonida olib qo’yilganligi haqidagi tegishli bayonnoma nusxasi narsa yoki hujjat egasiga (88-modda), olib qo’yish yoki tintuv to’g’risidagi qaror va bayonnomaning nusxasi (164-modda), mol-mulk xatlanganligi to’g’risidagi bayonnomaning nusxasi (292-modda) tegishli shaxsga yoki uning voyaga etgan oila a`zolariga, ular bo’lmagan taqdirda esa, tegishli hokimlik yoxud fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organi vakiliga topshirilib, namuna olinishi kerak bo’lgan shaxs namuna olish to’g’risidagi qaror bilan tanishtirilib (193-modda) tilxat olinadi.
50 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига шарҳлар. Масъул муҳаррир: проф. Ғ.А.Абдумажидов. – Т.: ТДЮИ нашриѐти, 2009. – Б. 299.
52 YOzma majburiyat – jamoat birlashmasi va jamoa ayblanuvchining munosib xulq-atvorda bo’lishiga kafil ekanligi to’g’risida tergovchi, prokurorga taqdim qilinadigan yozma protsessual hujjat. YOzma majburiyat berish lozimligi JPKning 252-moddasining 2-qismida ko’rsatilgan 51 . Mazkur hujjatning mazmuni va tuzilish tartibi tilxatga o’xshash. Majburiyat xuddi tilxat kabi tuziladi, faqat unga rioya qilinmaganda qanday oqibatlar yuz berishi ko’rsatilmaydi, chunki qonunda bunday hollarda huquqbuzarga nisbatan biron-bir huquqiy oqibat yuzaga kelishi nazarda tutilmagan 52 .
CHaqiruv qog’ozi – dastlabki tergovda guvoh, jabrlanuvchi, shuningdek ozodlikda yurgan gumon qilinuvchi, ayblanuvchining surishtiruvchi, tergovchi va prokuror huzuriga kelishi kerakligini o’zida aks ettiruvchi hujjat. Unda: shaxsning to’liq familiyasi, ismi, otasining ismi, aniq turar joyi, qaysi tergov organiga kim sifatida chaqirilishi, qaerga, qaysi kun va qaysi soatga chaqirilgani, kim tomonidan va kimning huzuriga chaqirilgani, uzrli sabablarsiz so’roqqa kelmaganligi uchun qanday oqibatlar ro’y berishi ko’rsatiladi. CHaqiruv qog’ozi chaqiriluvchiga topshirilib, kimga va qachon berilganligi ko’rsatilgan tilxat olinadi. (97-modda). SHikoyat – surishtiruvchi surishtiruv organi boshlig’ining yozma ko’rsatmasiga norozi bo’lganda surishtiruvchi tomonidan, shuningdek, surishtiruv organi boshlig’i va surishtiruvchi prokurorning yozma ko’rsatmasiga norozi bo’lganda surishtiruv organi boshlig’i va surishtiruvchi tomonidan tuziladigan yozma shikoyat. JPKning 39-moddasining 5-qismiga asosan surishtiruvchi surishtiruv organi boshlig’ining ko’rsatmasiga norozi bo’lsa, ko’rsatmani bajarishni to’xtatmay turib, bu ko’rsatma ustidan prokurorga shikoyat qilishga haqlidir.
51 Иноғомжонова З.Ф. Жиноят ишлари бўйича процессуал ҳужжатлар. –Т.: ТДЮИ нашриѐти, 2009. 21-б. 52 Рахмонқулов А.Х. Ички ишлар органларида дастлабки тергов. Дарслик. –Т.: - Уз.Р. ИИВ Академияси, 2005. – Б. 86.
53 Surishtiruv organining boshlig’i va surishtiruvchi prokuror ko’rsatmasiga rozi bo’lmagan taqdirda, ko’rsatmani bajarishni to’xtatmay turib, uning ustidan yuqori turuvchi prokurorga shikoyat qilishga haqlidir. S.N.Mamadievning fikriga qo’shilgan holda surishtiruvchining surishtiruv organi boshlig’i yoki prokuror ko’rsatmalariga rozi bo’lmaslik “shikoyat” emas, balki prokuror, surishtiruv organi boshlig’i bergan ko’rsatmalar yoki chiqargan qarorlarga nisbatan “e`tiroz” deb nomlanishi lozim deb xisoblaymiz. U quyidagi fikrni ilgari suradi: “E`tiroz va shikoyat tushunchalari mazmunan turli xil bo’lib, quyidagi jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi. SHikoyat fuqarolarning buzilgan qonuniy huquq va manfaatlarini tiklashga qaratilgan talablari hisoblanadi; e`tiroz esa, surishtiruvchining surishtiruv organi boshlig’i yoki prokurorning hamda surishtiruv organi boshlig’i prokurorning muayyan ko’rsatmalaridan norozi bo’lishi natijasida bildiriladi. “SHikoyat” fuqarolar va vakolatli davlat organlari (ularning mansabdor shaxslari) o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar yuzasidan taqdim etilsa; “e`tiroz” o’zaro bo’ysunuvga asoslangan davlat organlari mansabdor shaxslari o’rtasida vujudga keladi” 53 . SHunga ko’ra S.N. Mamadievning JPKning 39- moddasidagi “shikoyat” so’zlarini “e`tiroz” atamasiga o’zgartirish taklifini 54 qo’llab quvvatlaymiz. Bu bizning fikrimizcha maxsus atamalardan foydalanishdagi nomuvofiqlikni bartaraf etishga va protsessual hujjjatlarni tuzishni bir xillashtirishga yordam beradi. E`tiroz – dastlabki tergovda tergovchi tergov guruhi boshlig’i yoki prokurorning hamda tergov guruhi boshlig’i prokurorning ko’rsatmasiga qo’shila olmasligi, noroziligi to’g’risidagi yozma hujjat. e`tiroz: tergovchi yoki tergov guruhi rahbari tomonidan prokurorning shaxsni ishda ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish haqidagi, jinoyatni tavsif qilish va ayblov hajmi haqidagi, qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo’llash to’g’risida iltimosnoma
53 Мамадиев С. Н. Суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг ҳаракатлари ва қарорлари устидан судга шикоят қилиш. Дисс. канд.юрид.наук. . – Тошкент: ТДЮИ, 2004. -37 б. 54 Мамадиев С. Н. Суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг ҳаракатлари ва қарорлари устидан судга шикоят қилиш. Дисс. канд.юрид.наук. . – Тошкент: ТДЮИ, 2004. -37 б.
54 qo’zg’atish haqidagi, amnistiya aktiga asosan jinoyat ishini qo’zg’atishni rad qilish to’g’risida yoki jinoyat ishini tugatish haqida sudga iltimosnoma kiritish to’g’risida prokurorga taqdimnoma kiritish haqidagi ishni sudga yuborish yoki ishni tugatish haqidagi, tugallangan ishni qo’shimcha tergovga qaytarish haqidagi ko’rsatmalariga rozi bo’lmaganda (36-moddaning 3-qismi, 355-moddaning 4-bandi); tergov guruhi a`zolari bo’lgan
tergovchilar tmonidan guruh rahbarining topshirig’ini, ko’rsatmalarini qonunga xilof yoki asossiz deb hisoblanganda (356-moddaning 3- qismi) tuziladi. Iltimosnoma. Jinoyat protsessual qonunchilikda dastlabki tergovda qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo’llash, qamoqda saqlash muddatini uzauzaytirish to’g’risida, amnistiya aktiga asosan jinoyat ishini tugatish haqida sudga iltimosnoma kiritilishi nazarda tutiladi. Ariza. Ishda ishtirok etishga monelik qiladigan holatlar bo’lganda, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror ushbu jinoyat ishi bo’yicha ishtirok etishni rad etishi haqida ariza bilan murojaat etishi shart. Surishtiruvchi yoki tergovchini rad qilish masalasi surishtiruv va dastlabki tergov ustidan nazorat olib boruvchi prokuror tomonidan hal etiladi. Prokurorni rad qilish masalasi ishni tergov qilish chog’ida yuqori turuvchi prokuror tomonidan hal etiladi. YOzilgan arizada ishni yuritishdan voz kechishi uchun asos bo’lgan sabablar bayon etiladi. Ariza hujjat tuzilgan sana va joy ko’rsatilgan holda imzolanadi.
55 2.4. Ayblov xulosasini tuzishning umumiy qoidalari. Dastlabki tergov davomida tergov organlari tomonidan tuziladigan, mazmuni va ahamiyatiga ko’ra muhim bo’lgan hujjatlardan biri bu ayblov xulosasidir. Ayblov xulosasida tergovchining asosiy to’xtami, xulosa va fikrlari bayon etiladi. Ayblov xulosasi sud muhokamasida odil sudlovning vazifalarini to’liq hal etishga yordam beradi
55 .
Ayblov xulosasi – dastlabki tergov natijalarini o’zida mujassamlashtirgan, ayblanayotgan shaxsning harakatlarini tegishli tartibda jinoyat qonunchiligini qaysi moddasi bilan kvalifikatsiyalanayotganligini va shu ayblov aynan qaysi dalil va isbotlar bilan tasdiqlanganligini, ayblanuvchini xatti-harakatlarini engillashtiruvchi, og’irlashtiruvchi holatlari nimalardan iborat ekanligini, umuman dalillar tahlilini o’zida aks ettirgan juda muhim protsessual hujjat hisoblanadi 56 .
ayblov xulosasi – dastlabki tergov natijalari chiqariladigan, ishning mohiyati, ayblanuvchining shaxsiga oid ma`lumotlar va ayblov ta`rifi bayon etiladigan protsessual hujjat deb ta`riflaydi va uni protsessual qarorlarning turi deb ko’rsatadi 57 .
CHunki ayblov xulosasi muhim yuridik ahamiyatga ega bo’lgan alohida protsessual hujjat xisoblanadi. U shaxsga hamda ayblov predmetiga nisbatan sud muhokamasi doirasini belgilaydi. Ayblanuvchiga sud muhokamasiga ishtirok etish uchun o’z vaqtida tayyorlanish imkonini berib, dastlabki tergovning barcha materiallarini tizimlashtiradi. Sud muhokamasining boshlanishidan oldin ayblov xulosasining yoki uning xulosa qismining o’qib eshittirilishi sud tarkibiga, protsess ishtirokchilariga, shuningdek, sud muhokamasida ishtirok etayotgan boshqa shaxslarga qo’yilayotgan ayblovning mazmunini tushinib olishlarini taminlaydi.
55 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: Учебник. / Отв. ред. П.А. Лупинская. - М.: Юристъ, 2001. - 219 с 56 Иноғомжонова З.Ф., Тўлаганова. Г.З. Жиноят процесси муаммолари. Ўқув қўлланма./ ю.ф.д., проф Абдумажидов Ғ.А. умумий таҳрири остида.–Т.: ТДЮИ нашриѐти, 2006. –Б. 237-238. 57 Рахмонқулов А.Х. Ички ишлар органларида дастлабки тергов. Дарслик. –Т.: - Уз.Р. ИИВ Академияси, 2005. – Б. 83, 158.
56 Ayblov xulosasi jinoyat ochilgani va uni sodir etgan shaxs fosh etilgani haqida ishni sudga yuborish zarurligi to’g’risida yakuniy hujjatdir. Ayblov xulosasi deganda
dastlabki tergov
natijalari chiqariladigan, ishning mohiyati, ayblanuvchining shaxsiga oid ma`lumotlar va ayblov ta`rifi bayon etiladigan protsessual hujjat tushuniladi 58 .
xulosasi tuziladi 59 . Ayblov xulosasining ahamiyati quyidagilardan iborat: - yuridik jihatdan u sud muhokamasining doirasini belgilab beradi; - texnik jihatdan u daliliy materiallarni ma`lum bir tizimga solib turadi; - tashkiliy jihatdan ayblanuvchini sodir qilgan jinoyatining mohiyatini tushuntiradi. YUqoridagilarga asosan ayblov xulosasi tushunchasini quyidagicha ta`riflash to’g’ri bo’ladi: ayblov xulosasi deganda – dastlabki tergov natijalari asosida chiqariladigan, ishning holatlari har tomonloma va to’la o’rganilganligi hamda ishdagi dalillar etarligini tasdiqlovchi tergovchining ichki ishonchiga asoslangan ayblov fikri, xulosalari bayon etiladigan protsessual hujjat tushuniladi. Ayblov xulosasi – aynan sud muhokamasida ko’rilishi lozim bo’lgan jinoyat ishining ayblov doirasini belgilovchi protsessual hujjatdir 60 . Ayblov xulosasi ob`ektiv bo’lishi, yuridik asoslangan bo’lishi shuningdek, stilistik va grammatik talablarga to’liq javob berishi kerak. Ayblov xulosasini tuzishning uch xil usuli mavjud: xronologik, tizimli(sistematik) va aralash usullar 61 . Xronologik usulda jinoyat ishi holatlari tergovda qanday aniqlangan bo’lsa, ana shunday bayon etildai.
58 Давлетов А.Ж. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси асосида жиноят процессининг суриштирув ва дастлабки тергов босқичида тузиладиган процессуал ҳужжатлар (талаблар ва тузилиш тартиби). Услубий қўлланма. Т., 1995. 13-б. 59 Учебник уголовного процесса. М., 1998. C. 228. 60 Жиноят процесси: (Махсус қисм): Юридик олий ўқув юртлари ва университетларининг юридик факультетлари учун талабалари учун дарслик (З.Ф. Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида).-Т.: “Адолат” 2008. 98-б. 61 М.Г. Эсанов, М.Ҳ. Обидов, Ш.П. Алаев. Терговчи (терговчининг касбий сифатлари, процессуал ҳуқуқ ва ваколатлари, айрим тергов ҳаракатларини ўтказиш усуллари ва дастлабки тергов процессуал ҳужжатлари наъмуналари) М.А. Мирзаевнинг умумий таҳрири остида. – Т: Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011. – Б. 129.
57 Tizimli(sistematik) usul shundan iboratki, jinoyat ayblanuvchi tomonidan qanday sodir etilgan bo’lsa, shunday tartibda bayon etiladi. Bu usul unchalik murakkab bo’lmagan va to’g’ri dalillarga asoslangan jinoyat ishlarida qo’llaniladi. Aralash usulda esa xronologik va tizimli(sistematik) usullarning elementlari birga qo’shilib keladi. Bizning fikrimizcha ayblov xulosasini tuzishda quyidagi asosiy talablarga rioya etilishi lozim: 1. Ayblov xulosasida jinoyatning barcha muhim holatlari bayon etilishi lozim; 2. Tergovchi xulosalari to’plangan dalillarga asoslangan bo’lishi va ularga muvofiq bo’lishi lozim; 3. Tergovchining xulosalari mantiqiy, ketma-ket izchil va to’la to’kis asoslangan bo’lishi lozim; 4. Ayblov xulosasida a) dalillar va xulosalar o’rtasida; b) asosalar va hujjatlar o’rtasida; v) tavsif-asoslantirish va xulosa qismlari o’rtasida; g) ayblovning mazmuni va jinoyatning kvalifikatsiyasi o’rtasida qarama-qarshiliklar bo’lmasligi lozim; 5. Ayblovning mazmuni barcha jinoiy qilmishlarni qamrab olishi, aniqlangan faktik holatlarga asoslanishi, sodir etilgan qilmishning hajmi va har bir ayblanuvchiga nisbatan har bir jinoyatning kvalifikatsiyasi to’g’ri aniqlanishi lozim; 6. Ayblov xulosasidagi ayblovning mazmuni va jinoyatning kvalifikatsiyasi ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb qilish to’g’risidagi qarorda ifodalangan ayblov mazmuni va jinoyat kvalifikatsiyasi bilan o’zaro mutanosib bo’lishi lozim 62 ;
JPKning 379-moddasining ikkinchi qismida ayblov xulosasi tavsif- asoslantirish va xulosa qismlaridan iborat bo’lishi ko’rsatilgan. Ammo, JPKning 380-moddasiga binoan ayblov xulosasiga tergovchining fikricha sud majlisiga
62 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: Учебник. / Отв. ред. П.А. Лупинская. - М.: Юристъ, 2001. - 197 с
58 chaqirilishi lozim bo’lgan shaxslarning ro’yxati, shuningdek qo’llanilgan ehtiyot choralari, gumon qilinuvchi va ayblanuvchi qancha vaqt qamoqda saqlanganligi to’g’risidagi, ashyoviy dalillar, fuqaroviy da`voni ta`minlash choralari, sud chiqimlari to’g’risidagi ma`lumotlar ilova qilinadi deyilgan. SHuning uchun bizning fikrimizcha ayblov xulosasini quyidagi qismlarga bo’lish maqsadga muvofiq bo’ladi: 1) kirish, 2) tavsif-asoslantirish, 3) xulosa, 4) yakuniy qism. Quyidagilar kirish qismining elementlari xisoblanadi: 1) jinoyat ishi soni; 2) sarlavha; 3) ayblanuvchi(lar)ning familiya ismi-sharifi; 4) jinoiy qilmish kvalifikatsiyasi bo’lgan JK moddasi; 5) jinoyat ishi qo’zg’atilishining sabab va asoslari. Sarlavhada hujjatning nomi ya`ni “Ayblov xulosasi” deb ko’rsatiladi. Undan keyin ayblanuvchining, agar ular bir nechta bo’lsa ularning har birining familiyasi ismi-sharifi ustun shaklida bayon etiladi. Agar bir nechta shaxs jinoyat sodir etishda ayblanyotgan bo’lsa va ularning har birining roli har xil, ya`ni biri – tashkilotchi, boshqasi – dalolatchi, uchinchisi - yordamchi bo’lsa, ayblanuvchilarning familiyasi va ismi-sharifining ketma-ketligi ham shu tartibda qayd etiladi. Ayblanuvchilarning qilmishlari har xil kvalifikatsiya qilingan hollarda qilmishlari bir xilda kvalifikatsiya qilingan aybdanuvchilarning familiya, ismi-shariflari bitta guruhda ko’rsatilishi mumkin. Ayblanuvchi turli xil ism-familiyalar bilan harakat qilgan holatlarda barcha ism-familiyalar byon etiladi. SHu bilan birga kirish qismida shaxs sodir etganlikda ayblanayotgan jinoyatning tarkibini belgilovchi jinoyat qonunining moddasi (moddalari) ko’rsatiladi. Jinoyatning kvalifikatsiyasi ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish to’g’risidagi qarordagisi bilan aniq mos bo’lishi kerak. Tavsif-asoslantirish qismi ayblov xulosasining murakkab qismi xisoblanadi. Tavsif qismida 1) dastlabki tergovda aniqlangan holatlar (jinoyat sodir etilgan vaqt va joy, sodir etilish usullari, motivlari, oqibatlari va boshqa ahamiyatli holatlari); 2) jabrlanuvchi, shuningdek ayblanuvchi to’g’risidagi ma`lumotlar; 3) ayblanuvchining aybdorligini tasdiqlovchi dalillar; 4) ayblanuvchining
59 javobgarligini engillashtiruvchi yoki og’irlashtiruvchi holatlar; 5) ayblanuvchining o’zini himoya qilish uchun keltirgan vajlari va ularni tekshirish natijalari bayon qilinadi. Murakkab ishlarda ayblov xulosasining tavsif-asoslantirish qismini sodir etilgan jinoyatning, jinoiy guruhning, ishtirokchilar o’rtasidagi bog’liqlikning, jinoyat sodir etilgan usullarning tavsifini bayon etish boshlash tavsiya etiladi. Vaqtni ko’rsatishning imkoniyati mavjud bo’lgan ishlarda jinoyat sodir etilgan vaqt aniq ko’rsatilishi lozim. Ayrim hollarda jinoyat sodir etilgan kun bilan bir qatorda uning soati va hatto daqiqasi ham qayd etilishi zarur. Ayblov xulosasining xulosa qismida ayblanuvchining shaxsi to’g’risidagi ma`lumotlar keltiriladi hamda e`lon qilingan ayblovning mazmuni Jinoyat kodeksining shu jinoyatni nazarda tutgan moddasi yoki moddalarini ham ko’rsatgan holda bayon qilinadi. Ayblanuvchining shaxsi to’g’risidagi ma`lumotlarga quyidagilar taluqli bo’ladi: familiya, ismi-sharifi, tug’ilgan vaqti va joyi, fuqaroligi, ish joyi, oilaviy ahvoli, sudlanganlik to’g’risidagi ma`lumotlar, yashash joyi manzili va ish uchun ahamiyatli bo’lgan boshqa ma`lumotlar. Ayblov xulosasining xulosa qismi tavsif-asoslantirish qismi bilan uzviy bog’liq bo’lishi va mantiqan undan kelib chiqqan bo’lishi, xulosa qismi tavsif- asoslantirish qismi mazmuniga to’liq muvofiq kelishi talab qilinadi. Ayblanuvchi bir necha jinoyatni sodir qilishda ayblanayotgan bo’lsa, unda har bir sodir qilgan jinoyati uchun alohida yuridik baho berilishi kerak. Guruh shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyat ishi bo’yicha har bir ayblanuvchining shaxsini tavsiflovchi holatlar, ayblov shakli va JKning tegishli moddasi alohida ko’rsatib berilishi shart 63 . Ayblov xulosasining yakunlovchi qismining elementlari quyidagilardir: a) ish qaysi sudning sudlovina tegishliligi to’g’risidagi ma`lumot; b) ayblov xulosasini tasdiqlash uchun ish qaysi prokurorga yuborilayotganligi to’risidagi ma`lumot;
63 Жиноят процесси: (Махсус қисм): Юридик олий ўқув юртлари ва университетларининг юридик факультетлари учун талабалари учун дарслик (З.Ф. Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида).-Т.: “Адолат” 2008. 99-б.
60 v) ayblov xulosasini tuzgan shaxsning imzosi; g) ayblov xulosasi tuzilgan joy va sana. JPKning 354-moddasiga ko’ra dastlabki tergov tergovchilar gurihi tomonidan amalga oshirilganda ayblov xulosasini kim imzolaydi degan savol tug’iladi. Bunday hollarda dastlabki tergovni amalga oshirish topshirilgan tergovchilar guruhi rahbari ayblov xulosasini imzolashi lozim 64 degan yondashuvni to’g’ri deb xisoblaymiz. CHunki, tergovda bir nechta tergovchilar ishtirok etgan holatlarda guruh rahbari bo’lgan tergovchi jinoyat ishini o’z yuritishiga qabul qilib oladi va dastlabki tergovning umumiy yo’nalishi va pirovard natijasi uchun, shuningdek jinoyat protsessining shu bosqichida bajariladigan har bir harakat va qarorning qonuniy hamda asoslangan bo’lishi uchun to’la javobgar bo’ladi. JPKning 380-moddasiga asosan ayblov xulosasiga tergovchining fikricha sud majlisiga chaqirilishi lozim bo’lgan shaxslarning ro’yxati, shuningdek qo’llanilgan ehtiyot choralari, gumon qilinuvchi va ayblanuvchi qancha vaqt qamoqda saqlanganligi to’g’risidagi, ashyoviy dalillar, fuqaroviy da`voni ta`minlash choralari, sud chiqimlari to’g’risidagi ma`lumotlar ilova qilinadi. Sud majlisiga chaqirilishi lozim bo’lgan shaxslarning ro’yxatida ayblanuvchining, jabrlanuvchining, fuqaroviy davogarning va
fuqaroviy javobgarning hamda ularing
vakillarining, guvohlarning, ekspertlarning, mutaxassislarning, tarjimonlarning familiyasi va ismi-sharifi, ularning turar joyi manzili hamda ko’rsatuvlari yoki xulosalari ishning qaysi sahifasida bayon qilinganligi ko’rsatiladi. Qo’llanilgan ehtiyot choralari to’g’risidagi ma`lumotnomada har bir ayblanuvchiga nisbatan qachon va qanday ehtiyot chorasi qo’llanilgani to’g’risidagi ma`lumotlar ko’rsatiladi. Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasi qo’llanilgan bo’lsa, qamoqda saqlangan muddati aniq ko’rsatilishi lozim.
64 Жиноят процесси: (Махсус қисм): Юридик олий ўқув юртлари ва университетларининг юридик факультетлари учун талабалари учун дарслик (З.Ф. Иноғомжонованинг умумий таҳрири остида).-Т.: “Адолат” 2008. 99-б.
61 Ashyoviy dalillar to’g’risidagi ma`lumotnomada jinoyat ishiga ilova qilingan narsalar va hujjatlarning ro’yxati, ularning saqlanayotgan joyi ko’satiladi. Fuqaroviy da`voni ta`minlash choralari to’g’risidagi ma`lumotnomada qachon, kim tomonidan, kimga nisbatan va qancha summaga fuqaroviy da`vo qilingani haqidagi, fuqaroviy davogar va fuqaroviy javobgar haqidagi hamda qoplanishi lozim bo’lgan mulkiy ziyonning miqdori haqidagi ma`lumotlar, shuningdek, ko’rilgan chorlar, kimning qancha summadagi mol-mulki xatlangani, uning saqlanish joyi manzili keltiriladi. Sud chiqimlari to’g’risidagi ma`lumotnomada ish yuzasidan dastlabki tergov o’tkazish bilan bog’liq chiqimlar miqdori ko’rsatiladi. Ayblov xulosasining ilovasi tergovchi tomonidan imzolanadi. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, ayblov xulosasi dastlabki tergovni tamomlovchi muhim protsessual hujjat xisoblanadi. Sud muhokamasida o’qib eshittiriladigan yagona protsessual hujjat ekanligi ayblov xulosasining alohida ahamiyatliligini bildiradi. SHu sababli ayblov xulosasini to’g’ri tuzish zarurdir.
62 2.5. Dastlabki tergovdagi protsessual hujjatlarni rasmiylashtirishda texnik vositalarni qo’llash masalalari Surishtiruv va dastlabki tergov bosqichidagi protsessual harakatlarni qayd etish uchun ilmiy-texnika taraqqiyoti natijalari, yutuqlaridan foydalanishning keng imkoniyatlari sababli jinoyat protsessida ilmiy-texnika vositalarini qo’llash aktual masala bo’lmoqda. Jinoyatni tez va to’la ochish uchun ilmiy-texnika vositalarini qo’llashning maqsadga muvofiqligi to’g’risidagi masalaning ilgari qo’yilishi hech qarshiliklar o’yg’otmaydi. YUz yildan ko’proq vaqt oldin P.V. Makalinskiy qayd etish uchun fotosuratninig ahamiyati to’g’risida shunday yozgan edi: “Ko’zdan kechirish qanchalik puxta va sinchiklab o’tkazilmasin, u qanchalik aniq, izchil, tasvirli va hatto badiiy bayon etilgan bo’lmasin yozma tasvirlash, bayon etish hech qachon fotosurat ko’rsatadigan yaqqol tasavvurni bera olmaydi” 1 . Ushbu fikrning to’g’riligi allaqachon amaliyotda o’z isbotini topgan. Dastlabki tergov organlari faoliyatida bir muncha mukammal ilmiy-texnika vositalaridan foydalanilmoqda. SHu bilan birga ilmiy-texnika vositalaridan foydalanishning reglamenti, hajmi, chegaralari, qo’llash shart-sharoiti va ularning yuridik tabiatining talqin qilinishi, izohlanishi hozirgi payt- gacha jinoyat protsessi fanida munozarali masala bo’lib, huquqiy adabiyotlarda hamda jinoyat-protsessual qonuchilikda har xil izohlangan. Bu tergov texnika vositalari bazasiga tegishli ilmiy-texnika vositalarini kiritilishiga ham, ulardan foydalanish imkoniyatlari kengayishiga ham salbiy ta`sir ko’rsatmoqda. Tergov amaliyotiga ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning yutuqlarini faol tadbiq etishsiz jinoiy ishlarni o’z vaqtida va sifatli tergov qilish va tekshirishning ilojisi yo’q. Tergovchilar o’z faoliyatlarida ilmiy-texnikaviy yutuqlardan to’la foydalanishmaydi. Buning asosiy sababi maxsus bilimlar va ilmiy-texnika vositalaridan foydalanish bo’yicha tavsiyanomalarning etarlicha aniq emasligi, shuningdek tergov harakatlarini o’tkazishda qayd etishning ilmiy-texnika vositalarini foydalanishni reglamentlashtiruvchi amaldagi jinoyat-protsessual
1 Макалинский П.В. Практическое руководство для судебных следователей. Ч. 2., С. 199.
63 qonunchilikning mukammal emasligi. Natijada, amaliyot ko’rsatayotganidek, maqsadi tergovchining ishini tezlashtirish va engillashtirish bo’lgan qayd etishning ilmiy-texnika vositalaridan foydalanish o’z samaradorligini yo’qotmoqda. Qayd etishning ilmiy-texnika vositalaridan foydalanish bilan va ularsiz o’tkazilgan tergov harakati bayonnomasining bir hil isbotlovchi ahamiyatini hisobga olib, tergovchilar ko’pincha ma`lumotni mustahkamlashning bu vositalaridan foydalanishni istashmaydi, chunki ularni
qo’llanishi tergov harakatlarini yuritishni murakkablashtiradi va qiyinlashtiradi. Tergov harakatlarini o’tkazishda ilmiy-texnika vositalarini qo’llanishining protsessual shartlarining murakkabliligiga qaramay, ba`zi olimlar ularni foydalanishning protsessual reglamentlashtirishni yanada detallashtirishni taklif etishgan
65 .
Boshqalar esa, qayd etishning texnik vositalarining rivoji, xususan, tergov harakatining borishi va natijalarini aks ettirishning “ekspress-usullari”ning rivoji, tabiyki, tergov harakati bayonnomasining tavsiflash qismining bayonnomaga ilova evaziga qisqarishi kerakligini ta`kidlashmoda 66 .
Qayd etishning ilmiy-texnikaviy vositalarini qo’llanishini reglamentlashtirishda jinoyat-protsessual qonunchilikning bugungi ahvoli bu vositalarni dastlabki tergov jarayonida qo’llanish amaliyotidan ortda qolmoqda. Bunday holat qaysidir darajada amaldagi qonunda aks ettirilmagan ilmiy-texnika vositalarini qo’llanishi natijasida olingan isbotlovchi ma`lumotning maqbulligini shubha ostiga qo’yadi. YUridik adabiyotlarda jinoyat protsessida ilmiy-texnika vositalaridan foydalanish masalasiga olimlar har xil yondashishgan. Jinoyatni tergov qilish faoliyatida texnika vositalaridan foydalanishni belgilab beruvchi jinoyat-protsessual qonunchilikning tahlili ushbu normalarda muayyan texnika vositalarini qo’llashning usullari, metodlari (ovoz yozish, videoyozuv,
65 Панюшкин В.А. Научно-технический прогресс и уголовное судопроизводство. - Воронеж, 1985. С. 86. 66 Филиппов М.А. Фиксация фактических данных на предварительном следствии. Правоведение. №1. 1975. С.60- 66.
64 kinotasvir, fotosuratga tushirish va boshqalar) va ularni qo’llashdan olingan natijalar (fotosurat, negativlar, izlarning qoliplari, nusxalari va boshqalar)ning daliliy ahamiyati to’g’risida aytib o’tilgan deb xulosa qilishga imkon beradi. Tergovda qo’llaniladigan ilmiy-texnikaviy vositalar, bizning fikrimizcha, maqsadiga ko’ra tasniflanadi. Maqsadi bo’yicha ular topish; qayd etish; mustahkamlash, olib qo’yish va saqlash; kriminalistik ob`ektlarni ekspert tekshirishning ilmiy-texnik vositalariga bo’linadi. Ilmiy-texnikaviy vositalarning mazkur klassifikatsiyasi ularni tartibga keltirishi, u yoki bu vositani, ularni tegishli tergov xarakatida foydalanish zaruriyatini hisobga olib ratsional tanlashni ta`minlashi bilan ahamiyatli xisoblanadi. Ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning rivojlanishi qayd etishning ilmiy-texnika vositalarini qo’llanishidan olingan natijalarni mazmunining ham o’zgarishiga olib keldi. Dastlab ilovalar bo’lgan bu materiallar hozirda o’zga ahamiyatga egadirlar. Ular ko’pincha bayonnomalar oldida o’zlarining samaraligi va tushunarliligi tufayli afzalliklarga ega. S.A. SHeyfer to’g’ri ta`kidlaganidek, axborotni uzatish usullaridagi farq amaliyotda shunga olib keladiki, ilovalar o’zining axborot mazmuni bo’yicha bayonnomalardan farq qiladi 67 .
Tanib olish uchun ko’rsatilgan shaxslar guruhi va ob`ektlarning fotosuratlari bo’yicha qonunning ko’rsatilayotgan shaxslar (ob`ektlar) tashqi ko’rinishi bo’yicha bir biridan keskin farq qilmasliklari kerakligi to’g’risidagi talabining saqlanishini tekshirish mumkin. Agar sud tanib olish uchun ko’rsatish bayonnomasini va ko’rsatilgan shaxslarning fotosuratlarini birgalikda baholab, fotosuratlardan tanib oluvchiga o’xshash bo’lmagan ob`ektlar ko’rsatilganiga ishonch hosil qilsa, u bu bayonnomani dalil sifatida rad etishga haqli, garchi bayonnomada tanib oluvchiga tashqi ko’rinishidan o’xshash ob`ektlar ko’rsatilgani aytilgan bo’lsa ham.
67 Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. - М.: Юрид.лит., 1981. С.119.
65 Tergov harakatlarini qayd etishning ilmiy-texnik vositalari materiallarini qo’llash amaliyoti amaldagi qonunchilikda ulardan foydalanishga nisbatan o’zgartirishlar bu materiallarga isbotlovchi ahamiyat berilishini talab qiladi. Qayd etishning texnik vositalarining qo’llanishi (ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvir, fotosuratga tushirish) tergovchining sub`ektiv fazilatlari tufayli sezilmay qolishi mumkin bo’lgan holatlarni mustahkamlanishiga yordam berishi mumkin. Ko’zdan kechirishda, tintuvda, olib qo’yishda va boshqa tergov harakatlarida atrofdagi sharoitni (vaziyatni), izlarni va narsalarni o’zining dastlabki shaklida aks ettirish emas, balki bayonnomada tavsiflash yo’li bilan aks ettirish yuz beradi, bayonnomada qayd etilayotgan ma`lumot tergovchining ongidan o’tadi va bu ma`lumot yozish uchun qulay jumlalarga aylanadi va shu erda uning muayyan qismini yo’qotish xavfi mavjud. Ma`lumot asosan – ko’p yoki oz darajada qabul qilingan ma`lumotlarni bayonnomada aks ettirish paytida yo’qotiladi. Ma`lumotning yo’qotilish darajasi – tergov harakatining borishi va natijalarini bayonnomada tavsiflashni amalga oshiruvchi tergovchining ishining sifatiga bog’liq. Amaliyot ko’rsatayotganidek, xatolar va kamchiliklarga tergov harakati bayonnomasining nafaqat kirish va yakuniy qismlarining protsessual shaklini saqlashda, balki uning tavsiflash qismini tuzishda ham yo’l qo’yiladi 68 . Videoyozuvga tushirish va ovoz yozish yordamida bo’lib o’tgan yoki tergov harakati o’tkazilayotgan joyda sodir bo’layotgan voqealarning ob`ektiv tasviri, tasvirlanayotgan shaxslarning ta`riflab bo’lmaydigan emotsional holatlari qayd etiladi. Bundan tashqari, tergov harakatini videoyozuvga tushirish va ovoz yozib olish tugaganidan so’ng, uni orqaga aylantirib ko’rib chiqqandan so’ng videokamera qayta yoqiladi va ishtirokchilarning hammasi to’g’ri yozilgani, fikrlar va qo’shimchalar yo’qligi (yoki ularning fikr va qo’shimchalari) to’g’risidagi bildirishlarini qayd etadi. So’ngida yozib olishning texnik sharoitlari ko’rsatiladi. Bularning hammasi tegishli ma`lumotlarni qabul qilishni engillashtiradi.
68 Дастлабки терговдаги процессуал ҳужжат ва уларни расмийлаштириш масаласи юзасидан жиноят ишлари материаллари ўрганиш натижасида аниқланган тергов ҳаракатлари баѐнномаларидаги хато ва камчиликлар таҳлили диссертациянинг 2-иловасида келтирилган.
66 SHu bois tergov harakatlarini o’tkazishda mazkur harakatining borishi va natijalari qayd etiladigan videoyozuvga tushirish qo’llanilgan bo’lsa, videoyozuv ko’rib chiqilgach, unda ishtirokchilarning yozuvning to’g’riligi haqida bildirishlari yoki fikrlari va qo’shimchalari hamda yozib olishning texnik sharoitlari qayd etilgan video kassetani ilova qilish evaziga tavsiflash qismini biroz qisqartirish kerakligi to’g’risidagi masalani ko’tarish taklif etiladi. Bu avval qayd etishning texnik vositalarini qo’llamagan tergovchilar uchun turtki bo’ladi va ularni qo’llanishiga yordam beradi. JPKda qayd etishning ilmiy-texnika vositalaridan foydalanish faqat so’roq qilish, ko’zdan kechirish, murdani eksgumatsiya qilish va tergov eksperimenti to’g’risidagi qoidalarida ko’zda tutilgan (JPK 106, 136, 151, va 155-moddalari). Ushbu holat amaliyotda ko’pchilik hollarda tergovchilar faqat shu tergov harakatlarini qayd etishda texnik vositalardan foydalanish lozim, boshqa hollarda mumkin emas degan fikrga kelishlariga sabab bo’lmoqda. Vaholanki, fotos`emka, videoyozuvga olish va tasvirlashning boshqa vositalarini tintuvda (mahfiy joylar joylashgan er, yashirib qo’yilgan buyumlarni topish jarayoni, bu buyumlarning o’zlari), guvohlantirishda (jinoyat izlarining, alohida belgilarning turlari), tanib olish uchun ko’rsatishda (taniladigan shaxslar guruhining belgilari, tanib olish yuz bergan belgilar va hokazo), ko’rsatuvlarni hodisa sodir bo’lgan joyda tekshirishda (harakat yo’nalishini, jinoyat sodir etilgan joyni) va boshqa tergov harakatlarida qo’llanishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Bizning fikrimizcha, aytilganlar asosan so’roq qilish, ko’zdan kechirish, murdani eksgumatsiya qilish va tergov eksperimenti to’g’risidagi (JPK 106, 136, 151, va 155-moddalari) moddalardan texnika vositalardan foydalanishni ko’zda tutuvchi qoidalarni chiqarib tashlash lozim deb xisoblaymiz hamda JPKning 91-moddasini quyidagi tahrirda bayon etishni taklif etamiz: “Dalillarni qayd etish uchun bayonnoma tuzish bilan bir qatorda ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvir, fotosuratga tushirish, qoliplar tayyorlash, nusxalar olish, rejalar, sxemalar tayyorlash va axborotni aks ettirishning boshqa usullari qo’llanilishi mumkin. Ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvirga olish vositalari
67 shuningdek gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvohning talabiga ko’ra qo’llanilishi mumkin. Surishtiruvchi, tergovchi, sud dalillarni mustahkamlashning bu
usullarini qo’llanishga ko’maklashish uchun
mutaxassislarni jalb etishi mumkin. Tergov harakatlari natijasida olingan ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvir, fotosuratga tushirish materiallariga bayonnomalar bilan bir qatorda teng daliliy ahamiyatning berilishi, hamda bayonnomalarda videoyozuvga tushirishning qo’llanishiga asoslanib bu harakatlarning mazmunini qisqa bayon qilish imkoni qaysidir darajada bayonnomalar sifatining oshishi uchun sabab bo’lishi mumkin. Tergov amaliyoti tadqiqoti shuni ko’rsatadiki texnik vositalar qo’llash natijasi(maxsullari) har doim ham ko’rgazmali yoki ikkilamchi ahamiyat kasb etavermaydi (bayonnomaga ilova singari). Qator hollarda ularning o’zi ham mustaqil daliliy ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Amaliyotda tergovchilarning ko’pchiligi bayonnomalardagi informatsion bo’shliqni to’ldirish uchun har doim texnik vositalarni qo’llash maxsullaridan dalilning manbasi sifatida foydalanishadi. SHuningdek, texnika vositalari ba`zida dalillarni qayd etish protsessida asosiy vazifalarni bajaradi. Masalan, bayonnomada qayd etish imkoniyati bo’lmagan ma`lumotlarni: devordagi yozuvlar, so’zlashuv nutqining xususiyatlari, yurish, qadam tashlashlardagi o’ziga xos belgilar va boshqalarni qayd etishda.
Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|