Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiyot fakulteti
Download 0.69 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston aholisining migratsion jarayonlardagi ishtiroki muammo va echimlar
- Bu sahifa navigatsiya:
- I – bob. O’zbekiston aholisining migratsion jarayonlardagi ishtirokini
|
13
o’rganishning nazariy – metodologik asoslari 1.1 Migratsion jarayonlarni o’rganishning nazariy - metodologik asosi. Aholi migratsiyasining harakati turli xil omil va sabablarning o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi. Aholini bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurishga majbur qiluvchi sabablardan eng muhimi iqtisodiy-ijtimoiy sabablar, ya’ni ishsizlik, munosib ish topish, oliy va o’rta mahsus ma’lumot olish, ya’ni o’qish ajralib turadi. Shuningdek, iqlimning salbiy ta’siri, moddiy madaniy-maishiy sharoitdan qoniqmaslik hamda oilaviy sharoitlarning ta’siri va h.k.ni sanab o’tish mumkin.
“Migratsiya” terminini qisqacha ta’riflaganda, u lotincha so’zdan olingan bo’lib, aholining doimiy yashash joyi o’zgargani holda bir aholi punktidan ikkinchi aholi punktiga ko’chib yurishni anglatadi. Demak, aholining xududlar bo’ylab qilgan harakati – aholi migratsiyasi deyiladi. Migratsiyada ishtirok etuvchi kishilarni esa migrantlar deyiladi.
Migratsiya – ichki va tashqi migratsiyaga bo’linadi. Ichki migratsiya mamlakat ichkarisida aholining xududlar bo’ylab, ya’ni shahar bilan qishloq o’rtasida qayta taqsimlanishiga olib keladi va u mamlakatda aholi va oilalar sonining ko’payishi yoki kamayishiga sabab bo’ladi.
Aholining migratsion harakati asosan uch turga, ya’ni doimiy migratsiyaga, mavsumiy migratsiyaga va tebranma migratsiyaga bo’linadi. Kishilarning bir aholi punktidan boshqa bir aholi punktiga, masalan, qishloqdan shaharga yoki davlatlararo doimiy yashash joyini o’zgartirish maqsadida ko’chib yurishi doimiy migratsiyaga xos jarayondir. Doimiy migratsiya mamlakatning ichki xududida va davlatlararo bo’lishi mumkin.
Mavsumiy va tebranma migratsiya asosan ichki migratsiyaga xos xususiyat bo’lib, aholi migratsiyasining asosiy turlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Mavsumiy migratsiya uchun aholining vaqtinchalik xududiy harakat qilishi harakterlidir. U o’z navbatida mazmun va maqsadiga ko’ra iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy jarayonlarga xos turlarga bo’linadi. 14
Kishilarning bir aholi punktidan boshqa bir aholi punktiga ishlash va o’qish maqsadida har kuni yoki har haftada harakat qilishi tebranma migratsiyani tashkil etadi. Ushbu migratsiya urbanizasiya sharoitida vujudga keldi va rivojlanishi uchun imkoniyat tug’ildi. Tebranma migratsiyaning asosiy yo’nalishi qishloqdan shaharga, kichik shaharlardan katta shaharlarga bo’ladi. Aholi joylashishi bilan ishlab chiqarishni joylashtirishdagi nomutanosibliklar tebranma migratsiyaning asosini tashkil etadi.
Ko’chib yurish intensivligi erkaklarga ham, ayollarga ham xosdir. Tadqiqotlar ko’rsatishicha keyingi yillarda ayollar orasida migrantlar soni bir muncha ko’paydi.
Aholi migratsiyasining yo’nalishlari ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va joylanishi bilan, xo’jalik tarmoqlarining ishchi kuchi bilan ta’minlanganlik darajasi va aholining turmush darajasidagi tafovutlar bilan belgilanadi. Ko’chib yuruvchi aholi to’rt yo’nalish bo’yicha harakatlanadi. Bular shahardan shaharga, shahardan qishloqqa, qishloqdan shaharga va qishloqdan qishloqqadir. Aholi harakati yo’nalishlari millatlar orasida har xil bo’lib, o’zbek, qozoq, tojik, turkman, qirg’iz, qoraqalpoqlar asosan qishloqdan shaharga yo’nalishida harakat qilsa rus, ukrain, yahudiylar shahardan shaharga yo’nalishida harakat qilishganligi statistik ma’lumotlardan ma’lum bo’ldi.
Tashqi migratsiya albatta oilalar soniga, milliy tarkibiga va turli ijtimoiy guruhga xos oilalar shakllanishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. O’lkamiz qadimda Buyuk ipak yo’lida joylashganligi, o’lkamizning boy tabiiy resurslari mavjudligi, iqlim sharoitining yaxshiligi sababli minglab turli millat vakillarining oilalarini ko’chib kelishiga qulay sharoit yaratdi. Bularning barchasi O’zbekistonda oila shakillanishiga ta’sir etib, ular sonining miqdoriy o’zgarishi va etnik tarkibi turlicha bo’lishiga sabab bo’ldi.
Ta’kidlash joizki keyingi yillarda oilalarning milliy tarkibida mahalliy millat oilalarining salmog’i ortib bormoqda. Bu hol mahalliy millat oilalarida tabiiy o’sishning yuqoriligi va ularning ko’chib yurishiga ko’p ham moyil emasligi bilan izohlanadi. Aksincha nomahalliy millat oilalarida tabiiy o’sish past va ularning
15
migratsion harakatga moyilligi kuchli hamda ularning ba’zilari tarixiy vatanlariga qaytish huquqiga erishdilar. Insoniyat mavjudligi va uning rivojlanish darajalari, bir tomondan, jamiyat a’zolarining ijtimoiy , iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy–mafkuraviy mobilligiga bog’liq bo’lgan. Boshqa tomondan esa, ayni shu mobillikning har bir tarixiy zamon ijtimoiy makondagi o’ziga xos xususiyatlari jamiyat taraqqiyotini belgilovchi mezon sifatida e’tirof etilgan. Agar migratsiya jarayonining obekti ham, subekti ham inson ekanligini nazarda tutsak, uning mohiyatini faqat inson omilini ijtimoiy – siyosiy jihatlardan tahlil qilish orqali yoritish mumkinligi aniq bo’ladi. Buning natijasida Yevropadan ko’chib kelgan ziyoli oilalar AQSh fani va madaniyatini, hamda ilmiy salohiyatini yuqori bosqichga ko’tarib, mamlakat xo’jaligiga behisob boylik keltirganlar. Haqiqatdan, 1965 yilda dunyoda 75 mln. aholi ish joyi axtarib, o’z uylarini tashlab, boshqa mamlakatlarga ketgan bo’lsa, bu son 1985 yilda – 105 mln., 1990 yilda – 120 mln., 2000 yilda – 150 mln. kishini tashkil etgan qilgandi 18 . Demograflar ilmiy bashoratiga ko’ra, kelgusi 50 yilda jahon aholisi sonining o’sishi asosan rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga yuz berishi tufayli yaqin kelajakda rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarda istiqomat qiluvchi aholi o’zaro nisbati o’zgarib, rivojlangan mamlakatlar aholisi kamayib boraveradi, faqatgina dunyodagi eng boy mamlakat AQSh aholisi immigrant (chet ellik muhojir kishi) lar hisobiga ko’payadi. 19 Oqibatda, 1950 yilda jahon aholisining rivojlangan davlatlarda yashayotgan qismi, rivojlanayotgan davlatlardagi aholidan ikki baravar kam bo’lgan bo’lsa, 2050 yilga kelib, bu nisbat oltidan birga o’zgaradi va rivojlangan mamlakatlarda yashovchi aholi, dunyodagi jami aholining oltidan bir qismini tashkil etishi kutilmoqda. 20
XX asrning ikkinchi yarmidan tashqi migratsiyaning yangi shakli, ya’ni “oqillar ketishi” deb nom olgan migratsiya paydo bo’lgan. Bunday migratsiya G’arbiy Yevropadan AQShga ko’plab ziyoli oilalar ko’chib ketishidan boshlandi.
18 Панина Г.В. Роль образования в социокультурной адаптации мигрантов//Вестник высшей школы/ 2013, ноябрь, № 11. – С. 92. 19 Джоэл Коэн. Демография. // Журнал «В мире науки». - М.: 2005, № 12. - С. 17. 20 Джоэл Коэн. Демография. // Журнал «В мире науки». - М.: 2005, № 12. - С. 19. 16
Ma’lumki, ziyoli oilalar yuqori malakali mutaxassislardan tashkil topgan. Ba’zi davlatlar yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni o’zlarida takomillashtirish bilan birga o’zga davlatlarning ziyoli oilalarini yo’ldan urib, o’z mamlakatlariga ko’chirib kelishga katta e’tibor berganlar. Bunga yaqqol misol qilib AQShni aytish mumkin. Amerikaliklar bu usuldan 1930 yildan boshlab foydalanadilar. Buning natijasida Yevropadan ko’chib kelgan ziyoli oilalar AQSh fani va madaniyatini, hamda ilmiy salohiyatini yuqori bosqichga ko’tarib, mamlakat xo’jaligiga behisob boylik keltirganlar.
O’zbekiston mustaqil davlat deb tan olingan bir davrda aholining milliy tarkibini o’rganish katta ahamiyatga egadir chunki millatlarning ko’payish istiqbolni o’rganish faqat demografik nuqtai nazardan emas, balki siyosiy, sotsial- iqtisodiy rivojlanish yo’lini aniqlashda ham katta ahamiyatga ega. Ma’lumki O’zbekistonda aholi sonining o’sib borishi mehnat resurslarining tez o’sishiga olib kelmoqda. Ayniqsa qishloq joylarida yashaydigan aholining migratsion harakatchanligini oshirish muammosi eng dolzarb bo’lib qolyapti. Ana shu muammolarni to’g’ri hal etish Respublika aholisining xududiy harakati va undagi o’zgarishlarni ilmiy o’rganishni talab etmoqda. Shu bois, O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi huzurida Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi tashkil etildi 21 .
Hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri qishloq oilalarida ortiqcha ishchi kuchining to’planib qolishidir. O’zbekiston iqtisodiyotining hozirgi taraqqiyotida ishlab chiqaruvchi kuchlardan oqilona foydalanishning zarurligi, kichik va o’rta shaharlarni har tomonlama rivojlantirishni taqazo etadi. Kichik va o’rta shaharlarda mahalliy hom ashyo hisobiga yangi sanoat tarmoqlarini tashkil etish yoki xalq hunarmandchiligining umuman xalq iste’mol buyumlari ishlab chiqarishning xilma xil tarmoqlarini rivojlantirish asosida yangi ish joylarini tashkil qilib, ortiqcha mehnat yoshidagi aholini ish bilan ta’minlash muammosini ma’lum darajada hal qilish mumkin. Kichik va o’rta shaharlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish hisobiga u yerga qishloq joylaridagi ortiqcha ishchi kuchlari jalb
21 Мамашакиров С. Қонуний меҳнат миграцияси// Ўзбекистон овози, 2015 йил 29 январь, № 13 (31 916). 17
qilish maqsadga muvofiq bo’lur edi. Aholi migratsion harakatining yo’nalishi umumdavlat nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq bo’lgan taqdirda, ya’ni ishchi kuchi yetishmaydigan xududlarga ko’chib o’tgandagina uning iqtisodiy ahamiyati katta bo’ladi. Migratsiya tufayli yangi-yangi tabiy boyliklarni ishga solish, yangi yerlarni o’zlashtirish, ijtimoiy ishlab chiqarish hajmini kengaytirish mumkin. Ammo migratsiyaning davlat manfaatlariga muvofiq bo’lmagan yo’nalishi, ya’ni aholining mehnat resurslari bilan to’la ta’minlangan xududlarga ko’chib o’tishi, ba’zi xo’jalik tarmoqlarini tayyor ishchi kuchi bilan ta’minlab, yuzaki qaraganda ijobiy ko’rinsada, aslida umumdavlat nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq emas. Chunki, bu samarasiz migratsion oqim mahalliy mehnat resurslarini ishlab chiqarishga to’la jalb qilish va ulardan oqilona foydalanishda qiyinchilik tug’diradi. Umuman migratsion jarayonlarida sifat o’zgarishlari sodir bo’lishi uchun migratsiyaning yo’nalishlari asosan xo’jalikning mehnat bilan ta’minlanish geografiyasiga mos kelishi kerak. Bugun dunyo migratsiyasida ishtirok etayotganlarning soni keskin oshib borayotgani kuzatar ekanmiz, yaqin kelajakda ularning soni yanada oshishi bashorat qilinayotgani bejizga emasligini anglasa bo’ladi. Migratsiya ko’lami kengayishiga kambag’allik, ishsizlik, inson huquqlarining poymol qilinishi, kelajakka nisbatan umidsizlik va tushkunlikka tushish, turli xil nizolar, urushlar tufayli notinchlik, qo’rquv kabi omillar sabab bo’lmoqda. Migrantlar, o’z tabiatiga ko’ra jamiyatning ishbilarmon va harakatchan a’zolari hisoblanadi. Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, migratsiya iqtisodiy o’sishga, millatlarning assimilyalashuviga, marginal madaniyatlar boyishiga olib kelgan. Migratsion jarayonlarni tahlil etishda, uning muhim muammolari mavjudligini ham inobatga olish zarur. Xususan, aksariyat hollarda migrantlar ekspluatasiya qilinib, ularning huquqlari poymol etiladi: migrantlarning kelgan mamlakatlari madaniyati va turmush tarziga moslashuvi, integrasiyalashuvi qiyin kechadi; migrantlarni qabul qilayotgan davlatlar tub aholisini ish joylaridan mahrum etadi. Bu esa, o’z navbatida, mahalliy aholining migrantlarga nisbatan
18
salbiy munosabatlarini shakllantiradi. Ushbu va boshqa ko’plab sabablarga ko’ra, migratsiya muammosini har tomonlama, shu jumladan siyosiy–sosiologik jihatdan o’rganish talab qilinadi. Xalqaro migratsiyaning qisqacha tarixiga to’xtalib o’tadigan bo’lsak, bular quyidagilardir. XVIII-XIX asrlarda demografik jarayonlarning rivojlanishi o’z navbatida davlatlararo savdo aloqalarining rivojlanishini, kemalar
bandorgohlarining paydo bo’lishi, sanoatlashgan mintaqalarning shakllanishida ham muhim o’rin tutdi. Bu davrda emigrantlar faolligida Yevropa davlatlari yetakchilik qildi. Jumladan, Yevropadagi emigrantlar soni bo’yicha birinchi o’rinni Buyuk Britaniya egallagan 1815-1900 yillar qariyb 13 mln. kishi emigratsiya qilingan. Ularning aksariyat qismi AQSh (65%), Kanada (15%), Avstraliya (9%), Janubiy Amerikaga (5%) chiqib ketishgan. Ikkinchi o’rinni Germaniya egallab, 1841 yildan to 1900 yilga qadar 4853 ming kishi emigratsiya etilgan. Bu davrda italiyaliklarning emigratsiyasi o’ziga xos bo’lib, mavsumiy ko’rinishga ega bo’lgan va mohiyatan mayatniksimon migratsiyaga o’xshab ketadi, ya’ni ulardan quruvchilar, yer o’zlashtiruvchilar Avstriya, Bolqon yarim oroli davlatlari, Shveysariya, Fransiya kabi davlatlarga erta bahordan ketishib, kech kuzda qaytishgan. 22
Shunday qilib, italiyalik emigrantlar qit’alar bo’yicha taqsimoti Amerikaga – 80%, Afrikaga – 19%, Osiyoga – 0,5%, Avstraliyaga – 0,5% ni tashkil etgan. 1900 yillardan 1939 yilgacha Yevropadagi emigratsiya jarayonlarini Shimoliy Yevropa davlatlari davom ettirdi. Bu davrda Shvesiyadan 305 ming, Norvegiyadan 360 ming, Daniyadan 206 ming emigrant chiqib ketgan. Ikkinchi jahon urushi davrida Yevropadagi migratsiya jarayonlari nihoyatda tartibsiz kechgan. Kishilar yoppasiga xavfsiz hududlarga ko’chirilgan. Ammo, urush Yevropaning deyarli barcha hududini qamrab oldi. Siyosiy jarayonlar bilan bog’liq bo’lganligi bois, bu migratsiya jarayonlari vaqtinchalik ko’rinishga ega bo’ldi. Shunday qilib, XX
22 “Демография асослари” фанидан ўқув – услубий мажмуа (бакалавриат босқичи талабалари учун) - Тошкент, ЎДЖТУ нашри. – 2012. - Б. 177. 19
asrga kelib demografik jarayonlar nihoyat murakkab ko’rinishga ega bo’lib qoldi. Insoniyat tarixida katta o’rin egallagan ikkita jahon urushini boshidan kechirishiga qaramay, dunyo aholisi 1900-1950 yillar davomida 50 yil ichida 440 mln. kishiga ko’paygan bo’lsa, 1950-1980 yillardagi 30 yil ichida 2,1 martaga ko’paydi. Shuningdek, o’tgan XX asrning 50 yillariga nisbatan 1990 yillarda 3571 mln. ga, 2000 yilda 4436 mln. kishiga ko’paydi. Migrantlar hayotini kuzatgan mutaxassilarning fikricha, ularning o’z davlatlarida yoki ular boradigan joylarda muhim ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ruhiy psixologik vaziyat yuzaga keladi. Bugungi kunda rivojlangan yoki rivojlanayotgan davlatlarda migratsiya tajribasini, uning salbiy yoki ijobiy ta’sirini sezmagan odam bo’lmasa kerak. 1990 yilgacha xalqaro migrantlarning katta qismi rivojlanayotgan mamlakatlarda yashagan bo’lsa, bugungi kunga kelib, ularning aksariyat qismi rivojlangan davlatalarda yashash imkoniyatiga ega bo’ldilar va ularning nisbat darajasi yildan–yilga sezilarli oshib bormoqda.Ayniqsa, globallashuv sharoitida bilim olish, o’qish uchun chet ellarga ketayotganlarning migratsion oqimi o’smoqda. 1980-yillarda chet el universitetlarida 800 ming chet ellik talaba o’qigan bo’lsa, 1990 yilda ularning soni 1 mln. dan oshib ketdi. XXI asr boshlarida esa, 1, 5 mln. ni tashkil qildi 23 .
ko’chishning kuchayishi kuzatilmoqda. Bunda odamlarning qashshoq mamlakatlarni tark etib, boy mamlakatlarga yo’l olayotganlariga sabab bo’luvchi bir qancha muhim omillarni ko’rsatish mumkin (Qarang: 1-jadval).
Download 0.69 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|