Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi

12-MAVZU. Agressiya va zo’ravonlik 
1. 
Agressiya va zo’ravonlik xaqida tushuncha 
2. 
Konfliktdagi agressiya va zo’ravonlik 
3. 
Agressiya va zo’ravonlik  turlari  
4. 
Agressiya va zo’ravonlikni keltirib chiqarishga moyil bo’lgan odamlar 
tipologiyasi 
Agressiya  va  zo’ravonlik  o’zaro  bog’liq  tushunchalar  bo’lib,  inson  kayfiyatida 
agressiv  holatlarning  o’sib  borishi    va  to’planishi  oqibati  sifatida  zo’ravonlikka  olib 
kelishi mumkin. Lotin tilida agressiya ―hujum qilish‖ ma’nosini anglatadi. Agressiya 
inson  xarakterida  tug’ma  va  tabiiy  bir  element  sifatida,  xuddi  shuningdek, 
agressiyadan  asli  uzoq  odamning  favqulodda  vaziyatda  o’z  emosiyalarini  tuta 
bilmasligi, ularni nazorat qila olmasligi oqibatida vujudga kelishi mumkin. 
Konflikt  vaziyatlarda  ko’pchilik  o’z  instinktlari  va  hissiyotlari  asosida  o’zini 
tutishga  o’rganib  qolgan.  Bunday  holni  ko’pchilik  qabul  qiladi  va  aynan  mana  shu 
yo’l to’g’ri deb biladi. Shu bois, konflikt vaziyatda zo’ravonlik ishlatilsa, birovning 
hayotiga  tahdid  solinsa,  jismoniy  kuch  ishlatish  qo’llanilsa,  ko’pchilik,  ziddiyat 
mavjud  ekanligini  hisobga  olgan  holda,  bu  vaziyatlarda  ―kechirimli  bo’lish‖ 
lozimligini,  bunday  holatning  kelib  chiqqanligini  anglash  mumkinligi  ta’kidlashadi. 
Ammo,  har  qanday  vaziyatda  ham  birovning  hayoti,  uning  sog’lig’iga  zo’ravonlik 
o’tkazib bo’lmasligini unutishadi.  
Zo’ravonlik  aslida  inson  xarakterining  qusuri,  uning  kamchiligi  hisoblanadi. 
Odam  o’z  xissiyotlari  ustidan  nazorat  o’tkaza  olmasligi,  yoki  o’zini  tiya  bilmasligi 
uning zo’ravonlikka ruju qo’yishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Zo’ravonlik insonning 
kuchli  ekanligini  emas,  balki  aksincha  uning  kuchsiz  va  irodasiz  ekanligini 
ko’rsatadi.  Shu  bois,  erlar  o’z  xotinlariga  zo’ravonlik  o’tkazganda,  bunday 
zo’ravonlik irodasizlik belgisi sifatida baholanishi tabiiydir.  
Zo’ravonlik aslida barcha madaniyatlar, sivilizasiyalarda qoralanadi. Zo’ravonlik 
barcha  sharqona  kurash  turlari,  ya’ni  dzyu-do,  taekvon-do,  karate,  ushu  va 
boshqalarda  ta’qiqlanadi.  Mazkur  kurash  turlarining  barchasi  hujum  qilish  usullari 
emas,  balki  eng  avvalo,    o’zini  himoya  qilishning  jismoniy  yo’llari  hisoblanadi. 
Ularning  barchasida  inson  hayoti  aziz  ekanligi  borasidagi  ma’naviy  falsafa 
tarbiyalanadi va o’qitiladi. O’zbeklarning milliy kurashida ham o’zini himoya qilish 
vositalari va o’zaro tenglik g’oyalari tarbiyalanadi.  
Zo’ravonlik  qo’llanilganda  konfliktning  yaratuvchanlik  xususiyati  emas,  balki 
vayron etish xususiyati faol bo’ladi. Konfliktning vayron etish xususiyati esa insonni 
stress,  depressiya,  o’zgalardan  o’zini  olib  qochish,  hayotdan  bezish,  o’z  kuchiga 
haddan tashqari ishonch, boshqa tarafdan o’z kuchiga ishonmaslik, doimiy jahldorlik, 
jizzakilik, tajanglik, besarblilik, besaromjonlik kabi holatlarga olib keladi.  
Zo’ravonlik  ishlatgan  insonlar  ko’pchilik  hollarda  ma’naviy  jihatdan  to’la 
shakllanib  bo’lmagan,    ma’lum  ―kompleks‖larga  ega  bo’lgan,  ma’naviy  majruh 
odamlardir. Ular aslida o’zlarini juda past baholashadi, ular o’zlarining ―nosog’lom‖ 
ekanliklarini  intuitiv  tarzda  anglashadi,  shu  bois  bu  xususiyatlarning  mavjud 
ekanligini ko’rsatmaslik, oshkora etmaslik, birovlar mazkur ―past‖ baholanishni bilib 
qolmasmasligi  va  sezmasligi  uchun,  tashki  ko’rinishda  va  muomalada,  zo’ravonlik 

---

 
 
102 
yo’lini,  agressiv  usulni,  jahl  va  tahdidga  asoslangan  ―o’zini  tutish‖  yo’nalishini 
tanlashadi.  Ular  aynan  zo’ravonlik  orqali  o’zlarining  kuchlarini  ko’rsatmoqchi 
bo’ladilar,  ammo  ruhan  bunday  odamlar  ruhiy  majruh  va  psixologiyasi  mo’rt 
odamlardir. 
Psixologiya  bilan  oz-moz  tanish  bo’lganlar  darrov  mana  shu  agressiya  ortida 
insonning o’ziga ishonchi mavjud emasligi bilib olishadi. Demak, o’zini zo’ravon va 
jahldor  qilib  tutayotgan  odamlar  aslida  o’zlari  xarakterida  mavjud  bo’lgan  ―o’ziga 
ishonmaslik‖ni  yashirishga  harakat  qilayotgan  odamlardir.  Ular  bu  narsalarni  tan 
olmasligi, yoki anglamasligi ham mumkin. ―Men ―zo’r‖man, shuning uchun hamma 
narsani  qilaveraman‖,  degan  aqidaga  ishonishi  ham  mumkin.  Ammo  zo’ravonlik 
harakatlari  ortida  turgan  barcha  maqsadlar,  aslida,  insonning  ma’naviy  bo’shligi, 
yetuk emasligi, to’laqonli ma’naviy shakllanmaganligi, uning o’z emosional holatini 
va o’z harakatlarini nazorat qila olmasligi, irodasiz va bo’shligining yorqin natijasi va 
namoyishi hisoblanadi. 
Zo’ravonlik  va  konfliktologiya  sohalari  o’zaro  bog’langan  masalalardan 
hisoblanadi.  Aslini  olganda  konfliktologiyaning    mustaqil  fan  sohasi  sifatidagi 
shakllanishi  va  rivojlanib  kelayotganligiga  ko’p  bo’lganicha  yo’q.  Shu  bois  inson 
xarakteri  va  amallariga  xos  bo’lgan  zo’ravonlik  ham  yangi  o’rganilayotgan  va  tan 
olinayotgan sohalardan hisoblanadi.  
Ko’pchilik  hollarda  konfliktni  tushunish  uchun  mavjud  zo’ravonlik  sabablarini 
anglash  lozim  bo’ladi.  Chunki  hayotda  oilaviy  zo’ravonlik  ko’proq  uchrab  turadi. 
Zo’ravonlik  nima  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkinligini  bilgan  odam  uni  yengillik 
bilan, o’ylamay qo’llamaydi. Zo’ravonlikdan voz kechish - konfliktda ijobiy natijaga 
asos  bo’ladi.  Eng  muhimi,  zo’ravonlik    -ziddiyatning  yechimi  bo’la  olmasligi, 
zo’ravonlik  ziddiyat  hamda  muammoni  hal  etmasligini  anglash  darkor.  Har  qanday 
kuchli konflikt ham, tomonlarning juda kattiq o’zaro to’qnashuvi ham zo’ravonlikni 
ishlatish va qo’llash uchun asos bo’la olmaydi. Shu bois,  kattiq to’qnashuv, ya’ni