Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti 3-kurs 308-guruh talabasi Mirzahakimova Dilobarning Oʻzbek adabiyoti tarixi fanidan yozgan kursi sh I mavzu: Hamza – dramaturg

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti 3-kurs 308-guruh talabasi Mirzahakimova Dilobarning Oʻzbek adabiyoti tarixi fanidan yozgan
K U R S I SH I
Mavzu: Hamza – dramaturg .

BAJARDI:Mirzahakimova Dilobar

O‘QITUVCHI:Hamroyeva Orzigul


REJA:
1.Hamza Hakimzoda Niyoziyning hayoti va ijodi
2.O‘zbek dramaturgiyasida ilk qadamlar.
3.Hamza dramalarining ijtimoiy-badiiy xususiyatlari.
4.Hamzaning o‘zbek dramaturgiyasi rivojida tutgan o‘rni.

Hamza XX asr oʻzbek adabiyotiga tamal toshini qoʻyganlardan biri. XIX asr oxiri XX asr boshidagi oʻzbek madaniyatining eng yirik namoyandalaridan, faol maʼrifatparvar shoir, oʻqituvchi, jamoat arbobi. U sheʼriyatni hayotga va xalqqa yaqinlashtirish, hozirgi zamon nasrini oʻzbek adabiyotida qaror topdirish, ayniqsa drama, komediya, tragediya yaratish bobida va teatr sanʼatini rivojlantirishdaulkan izlanishlar va kashfiyotlar qilgan sanʼatkordir. Hamza kompozitor, rejissyor, jurnalist, pedagog va darsliklar muallifi sifatida ham keng maʼlumdir. Hamzaning “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi” (1915–1917), “Zaharli hayot” (1916), “Paranji sirlaridan bir lavha yoki yallachilar ishi” (1927), “Maysaraning ishi” (1926) kabi dramatik asarlari oʻzbek adabiyotida yangi hodisadir.

Hamza 1889 yilda Qoʻqonda tabib oilasida tugʻildi. Otasi maʼrifatli, ilgʻor ziyoli edi. Hamza eski maktabda, rus-tuzem maktabida va madrasada oʻqidi, fors, arab va rus tillarini oʻrgandi. Shu bilan birga Fuzuliy, Navoiy, Hofiz kabi mashhur Sharq shoirlari, Furqat, Muqimiy asarlari ustida mustaqil mutolaa qildi, ulardan oʻrgandi, ilhomlandi va ular taʼsirida 1905 yildan boshlab “Nihon” taxallusi bilan sheʼrlar yoza boshladi va 25 yoshdayoq “Devon” tuzdi. Ularda Sharq sheʼriyatiga xos muhabbat, diniy tematika bilan birga maʼrifatga chaqirish muhim oʻrin egallaydi. Hamza oʻzining pedagogik faoliyatini 1910 yilda Toshkentda Qashqar mahallasida, 1911 yilda Koʻqonda,
1914 yilda Margʻilonda va yana Qoʻqonda maktablar ochib, bolalarni oʻqitishdan boshladi. Hamza bu maktablarda dars beribgina qolmasdan, ayni choqda “Yengil adabiyot”, “Oʻqish kitobi”, “Qiroat kitobi” (1914–1915) kabi darsliklar ham yozdi. U bir shaharda usuli savtiya maktabini ochib quvgʻin qilinsa, ikkinchi shaharda yana shunday jadid maktabini tashkil qildi, koʻproq kambagʻal bolalarni va kambagʻallarni oʻqitishga intildi. Hamzaning maorif-oʻqitish ishlaridagi yutugʻi shunda boʻldiki, islomni usuli savtiya bilan bogʻlay oldi – Qurʼon va hadislarni faol yordamga tortib, xalqni ilm-maʼrifatga, yangilikka daʼvat etdi.
1913–1914-yillarda Hamza chet ellarda Afgʻoniston, Hindiston, Suriya, Turkiya mamlakatlarida, Makkada sayohatda boʻldi, u mamlakatlar hayotida roʻy berayotgan oʻzgarishlar bilan tanishdi. 1915–1917-yillar davomidaHamza qator asarlar yaratib, unda xalqhayoti, uning orzu-intilishlarini ifodaladi, oʻzining insonparvarlik gʻoyalarini xalq tili bilan sodda va ravon uslubda bayon etdi, ommani ilm-maʼrifatgachaqirdi, bidʼatni qoraladi. Uning “Yangi saodat” povesti, “Gul” turkumidagi toʻplamlari (“Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi”) shu davrlarda yozilgandir. U maʼrifatparvarlik gʻoyalarini ommalashtirishda teatrdan ham unumli foydalandi.1915–1916-yillarda “Feruzaxonim”, “Ilm hidoyati”, “Loshman fojiasi” kabi qator drama va komediyalar yozib, baʼzilarini oʻzi tuzgan “Havaskor truppa”sida sahnalashtirdi.
Hamzaning 1917 yilga qadar boʻlgan faoliyati va ijodi oʻz davri madaniy-maʼnaviy hayoti, maʼrifatchilik va jadidchilik taʼsirida shakllanib, uning faol ishtirokchisi boʻlganligi, mustamlaka zulmiga qarshi xalq orasida maʼrifat tarqatish yoʻlida tinimsiz kurash olib borganligini koʻrsatadi. U jadidlarga ergashdi va jadidchilikning ilgʻor vakillaridan biriga aylandi. Jadidlar otasi Ismoil Gʻaspirali vafot etganda Hamza marsiya yozib, “Dod qil davri falaqdin, botdi xurshidi jahon”, deb yozdi. Munavvar qorini “muhtaram ustozi oliy”, “maʼnaviy ota”, deb atadi. Hamza bir maqolasida bunday deb yozdi: “Agar bu ahvolda yashayversak, bir muddatdan soʻng bu bidʼatlar orasida bir millat tugʻulub butun islom faqat ismi bor, jismi yoʻq bir holgʻa kelib qolur. Oʻzimizning bidʼatlargʻa mubtalo boʻlgʻonimiz yetar, oʻzimizdan keyingi avlodlarimizning xurshid saodatlarin zavolga yetkurmaylik va hozirdan budardlarning davosiga kirishub, chorasini izlayluk…”1
-----------------------------------------------
1.Ma’naviyat yulduzlari. – T.:Abdulla Qodiriy nomidagi xalqaro meros nashriyoti.1999.

Yana boshqa bir maqolasida u “oʻquv-oʻqituv usullarini zamonga muvofiq tahsil qilmoq choralarini axtarmoq lozim”ligini uqtiradi. Hamza darsliklar yozib, yangi uslubdagi maktab ochib, jurnallar chiqarib jadidchilikni targʻib qilish bilan cheklanmadi, balki ayni chokda oʻzining badiiy asarlarida jadidchilik ruhini keng, dadil va teran targʻib etdi. Maʼlumki, jadidchilikka rus mustamlakachilari ham, boylar va mutaassib ruhoniylar ham qarshi turgan. Shuning uchun Hamza oʻz asarlarida ana shularga qarshi kurash olib bordi. “Zaharli hayot” dramasida Maryamxon “Shariatda jabr harom!”, “Shariatda adolat bor”, “Islomiyat oʻlmaydi”, deydi. Hamza “pora olib, dindan kechib” xalqni aldaganlarni “millat hisi yoʻq ekan” deb taʼkidlaydi.

1917 yil fevral voqeasi munosabati bilan yozgan maqolasida Hamza bunday deydi: “Mana bu kun haqiqatan, hurriyat vositasi bilan eski xoin va zolim, mustabid hukumati 50 yildan beri boʻyin, qoʻl va oyogʻimizga sezimsiz solub kelgan umrlik ogʻir zanjirlarni qoʻlga koʻrsatub yechdi, xolos qildi. Bu haqiqat, musovot vositasi bila, bir taraf, zolim amaldorlar, ikkinchi tarafdan, rahmsiz, shafqatsiz talonchilar temir tirnogʻi ostida poʻstlari butun sidirilub, yuraklari ezilub, choʻkub xonimonlaridan ajrob kelub turgan mazlum, nohaq faqiru bechora, yetim, gʻariblarning burgutlarning panjai margidan raho qildi… Bu kun Ostroumov, Ilminskiy kabilarning tarbiyasida yashagan va aning maslakiga xizmat etuvchi, vatandagi oʻz oramizdan chiqqan din xoinlarini xiyonatlarin haqiqat maydoniga otur. Nohaqlarni sharmanda va marnigun qilur”.
Hamza oʻz asarlarida hurriyat, baxt-saodatga birlashish, oʻqish-oʻrganish, mehnat va kurash orqali erishish mumkinligini taʼkidlab: “Birlashsun emdi boshimiz, maslakda karshi yoshimiz”, “Birlashing, Turkiston!”, “Qoʻl ushlashing, birlashing emdi, Turkiston!”, “Haq yoʻlida jon bersak, boʻlsak millat qurboni”, deydi. 1917- yili oʻrtalarida yozgan “Uyon Vatan” sheʼrida Hamza “Ey Islom eli! Bu kun millatga oʻlsun harna himmatimiz!”, “Bitdi istibdod! Yetsun hurriyat! Bitsun nazorat, qullik, asorat!” deb hayqirdi. “Turkiston muxtoriyatina” sheʼrida “Toʻrt yuz yillik Romanov bitgach davlati koʻtarildi asorat, xoʻrlik illati”, “Bir sanjoqda toʻplansin islom davlati” deb kuylaydi.
Hamza sheʼriyati, xususan, uning “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi” uning ijodidagina emas, balki umuman XIX asr oxiri XX asr boshidagi oʻzbek sheʼriyatida olgʻa tashlangan katta bir qadamdir. Hamza bu realistik turkumda Turkiston xalqining haqqoniy ahvolini, oʻz soʻzi bilan aytganda “Turkiston qissasini” koʻrsatib beradi. Toʻplamdagi sheʼrlarni sodda tilda va xalq qoʻshiqlari pardasida, yoʻsini, yoʻli va ohangida yozadi, har bir sheʼr boshida xalq orasida mashhur boʻlgan biror ashulani koʻrsatib, undan parcha keltirib oʻtadi. Uning “Yangi saodat” povesti ham yangicha proza asarlari yaratish sohasida qoʻyilgan muhim qadamdir. Unda ham maʼrifat, erkin-baxtli hayotga intilish ruhi yetakchilik qiladi. Asarning soʻngida shunday soʻzlarni oʻqiymiz: “Xudo zolim emas, birovga berub, birovga bermay qoʻymas. Xudoyi taborak va taolo saodat ilmda, razolat jahlda, har bir ish bandaning oʻz harakatiga muvofiq, deb kalomida takror xabar bergani bor”.
Hamza dramalari oʻzbek adabiyotiga yangilik boʻlib kirdi. “Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari” asari rosmana fojia, yaʼni tragediyadir. U “Istibdod qurbonlari” (“Loshmon fojialari” trilogiyasining uchinchi qismi, qolganlari topilganicha yoʻq) asarida istibdod toʻgʻrisida soʻzlab, rus chinovniklarini qahr-gʻazab bilan fosh etadi va aytish mumkinki, bu davr oʻzbek adabiyotida rus chorizmini Hamzadek fosh qilgan yozuvchi boʻlmasa kerak.
Oʻzbek adabiyotida haqiqiy maʼnodagi komediya janrining tugʻilishi va rivoji ham Hamza nomi bilan bogʻliq. Hamza “Maysaraning ishi” (“Burungi qozilar yoki Maysaraning ishi”) asari bilan oʻzbek adabiyotida komediya janriga asos soldi. Hamza komediyalari, eng avvalo, oʻzbek xalq ijodi – xalq qoʻgʻirchoq teatri, askiyachilik va Nasriddin Afandi latifalari, shuningdek, xalqning hazil-hajviy ertaklari zaminida tugʻildi. Shuning uchun komediyalarida xalq ijodi anʼanalarining salmogʻi katta.
Hamza oʻz davrida maktab maorif sohasida ishladi, dram truppalar tuzdi. U toʻgʻri soʻzligi, haqiqatgoʻyligi va murosasizliga tufayli biror yerda muqim ishlay olmadi. Buxoroda, Toshkentda, Fargʻona, Xoʻjaylida, Avval qishlogʻida – yurt boʻylab koʻchib yurdi. 1929 yili 18 martda Shohimardonda fojiali oʻlim uni hayotdan olib ketdi.
Hamzaning maʼrifatchilik faoliyati Turkistonda XX asrning boshidagi umumiy maʼnaviy oʻzgarishlar, ilgʻor pedagogik va ijtimoiy-falsafiy fikrlar, jadidchilik harakati rivojiga muhim taʼsir koʻrsatdi. U oʻz ijodi bilan oʻzbek milliy adabiyotining taraqqiysi, undagi realistik yoʻnalishning borgan sari rivoj topib borishida katta ahamiyatga ega boʻldi. Oʻz xalqi, vatanining farovonligi, maʼnaviy rivoji yoʻlida charchamay, nihoyatda foydali ishlarni amalga oshirdi.
Qo‘qon ko‘plab adabiy iste’dod egalarining vatani hisoblanadi. Bu yerda o‘zbek sovet adabiyotining asoschisi, atoqli shoir va dramaturg Hamza Hakimzoda Niyoziy tug‘ilgan. U tug‘ilib o‘sgan uyda 1959-yilda Hamza uy-muzeyi ochilgan. Bir asrlik tut daraxti va tok bargidan iborat ozoda hovli, erkak va ayolga bo‘lingan turar-joy binosi tashrif buyurganni o‘zbek oilasining hayoti va turmush tarzi bilan tanishtiradi. Muzey ekspozitsiyasi shahardagi taniqli tabib shifokori Hamzaning otasi xonadonidan, Hamzaning oʻzining kabinetidan, uning pianinosi, oʻzbek cholgʻu asboblari, kitob va jurnallari joylashgan xonadondan iborat. Uning yonida shoirning onasi va Hamza vafotidan keyin o‘g‘lini tarbiyalagan singlisining xonasi joylashgan. Bu yerda, oddiy xonadonda chinakam xalq himoyachisi, shoir-demokrat, dramaturg va bastakor Hamzaning iste’dodi voyaga yetdi.

Hamza sovet adabiyotshunoslari ta’kidlaganidek, birinchi yozma o‘zbek dramaturgi emas edi, bundan tashqari, u “sotsialistik realizm tashabbuskori” ham bo‘lmagan. Hamza tomoshabin sifatida ham, dramaturg sifatida ham yaxshi madaniy-nazariy ta’lim oldi. M.Rahmatov “O‘zbek teatri qadimdan 1917-yilgacha” asarida XIII asr oxirida Bidiyorshum teatr maktabini ta’riflaydi, unda “...o‘quv 9 yil davom etdi: 2 yil davomida mimika va imo-ishoralar o‘qitildi yana ikki yil - nutq va ovoz ishlab chiqarish san'ati, 4 yil - musiqa va raqs, yana bir yil - axloq ” 1.

----------------------------------------------------------
1.Ma’naviyat yulduzlari. – T.:Abdulla Qodiriy nomidagi xalqaro meros nashriyoti.1999.

Bu maʼlumotlar oʻzbek maskarabozining oddiy improvizatsiyasi sifatidagi oʻyin haqidagi baʼzi mutaxassislarning yengil-yelpi bayonoti haqida oʻylashga majbur qiladi. Tarixda Qo‘qon komediyalarining atoqli aktyorlari va ijodkorlarining nomlari saqlanib qolgan. Bular Mulla Hoshim, Oshiq-qiziq, Bashir-qiziq, shuningdek, truppa boshqaruvini o‘zining iste’dodli shogirdi Yusuf-qiziqqa topshiradigan Sa’diy-maqsumdir. Shu yillarda Turkistonda rus teatrining klassik repertuarga ega dramatik truppalarining paydo boʻlishi (Shekspirdan Gorkiygacha) oʻzbek yangi dramaturgiyasi rivojiga kuchli turtki boʻldi.

1910-yilda “Turkiston viloyati gazetasi” gazetasining yanvar sonida shunday maqola chiqdi: “...Tezda Toshkentda teatr ochiladi, ya’ni “sahnada o‘ynagan” oshiqlar musulmon jamiyati. Bu jamiyat musulmon oʻyinlarini koʻrsatadi” (Rahmatov, 1981, 270-bet). Birinchi havaskor teatr truppasi 1913 yilda Samarqandda M. Behbudiyning “Paritsid” spektaklini sahnalashtira boshlagan.
Bugun esa bu go‘zal imorat maydon ro‘parasidagi shaharda saqlanib qolgan bo‘lib, unda 1914-yil 15-yanvarda sahnadan qahramon ziyoli (uning rolini M.Behbudiyning o‘zi o‘ynagan) jadidlar shiorini talaffuz qiladi: “Hozir yangi vaqtlar. Biz musulmonlar ikki xil ilmga muhtojmiz. Birinchi ilm dindir. Ikkinchisi, zamonaviy dunyoviy fanlardir”. Keyin o‘sha tarbiyaviy kompozitsiyalar: yangi usul maktabi o‘qituvchisi H.Shakrulloning “Mazlum xotin” spektakli, Qadratulloning “To‘y” dramasi sahnalashtiriladi. Tatar va Ozarbayjon teatr truppalari o‘z repertuarlari bilan ishladilar. Bularning barchasi da'volarni yo'q qiladi: Hamza birinchi yozuvchi dramaturg edi.

Hamzaning “Milliy ashulalar uchun milliy sheʼrlar majmuasi”ga mansub “Safsar gul” toʻplamiga mardikorlikka olingan oʻzbekning yurtdan uzoqdagi xoru zorliqda kechgan hayotini tasvirlovchi sheʼrlari kirgan. Ularda mardikorlarning ichki his-tuygʻulari, el-yurtiga boʻlgan cheksiz muhabbati, sogʻinchi oʻz ifodasini topgan. Ammo shoirning ushbu toʻplamida “oq podshoh”ni, general gubernatorni koʻklarga koʻtaruvchi, mardikorlarni fidokorona mehnatga daʼvat etuvchi sheʼrlar ham mavjud. Bu hol shoirning ijodida uzoq davom etmadi: u mardikor olish voqeasi mustabid tuzumning millatni tahqirlovchi, uni abadiy tutqunlikda saqlovchi tadbiri ekanligini tushunib yetdi. Bu hol uning mazkur toʻplamidan bir oz keyin yaratgan “Fargʻona fojialari” tetralogiyasining “Istibdod qurbonlari” qismida rus mustamlakachilarini ayovsiz fosh etishida yaqqol koʻrinadi:

“Marusa. Man aytaman, oʻzlari shunday iflos. A, mamlakatlari yaxshi, sermeva, maʼdanzor, boylik shularda. A, oʻzlari bunday bechora, ahmoq (kulub). Da, «Mevani yaxshisini it yeydi”, degan soʻz xoʻp soʻz-da, a!
Nachalnik. Da! Shunday. Endi biz hozirgi Turkistondagi filosufi zamon gaspodin Ostroumovning deganicha, bularni shunday qaro mehnatlar bila ezub buturmoqgʻa kerak. Chunki agar bulardan gʻofil qolinsa, albatta zamon kelur… bir kun bizga kutulmagan ikkinchi bir balo boʻlub chiquvlari shubhasizdir. Shuning uchun mana shunday fursatlarda istifodasiz boʻlmay, ziyolik firqalaridan tortub, sekin-sekin yoʻq eta borish kerak».
1918-1920 yillarda mustamlakachilar adresiga aytilgan bu soʻzlar haqiqiy jasorat edi.
“Iydi qurbon”, “Eʼtizor” kabi maqolalari “Sadoyi Turkiston”-“Sadoyi Fargʻona” gazetalarida bosildi. Ushbu maqolalarda millatni yaramas illatlardan, faqirlikdan, xurofotdan qutqaruvchi birdan-bir yoʻl ilm-maʼrifatdir, degan gʻoya ilgari suriladi va boyu kambagʻal, ziyoli-yu din peshvolari — hammalarining qoʻlni-qoʻlga berib, yangi usuli jadid maktablariga koʻmaklashuvlari lozimligi taʼkidlanadi. Hamza milliy ayirmalarga, sinfiy tabaqalanishlarga keskin qarshi chiqadi, uningcha, faqat birlik bilangina millatni jaholat botqogʻidan, qoloqlikdan, turgʻunlikdan, istibdod qulligidan qutqarish mumkin. Bu haqda “Maktabi dorul-aytom” maqolasida muallif yozadi: “Demak, bu «Dorul-aytom”da Xoʻqandning har tarafidan oʻlsun faqir bolalarni, shubhasiz, qabul qilinadur. Faqat daftar, qalamdan boshqa kitoblargʻacha, hatto maktabdan beriladur. Yuqoridagi iona qiluvchi afandilarimizgʻa qiyosan faqir va yetim bolalargʻa rahm va shafqatlari bori Xudo va Rasuldan va millatning rizoligʻi birlan dunyo va oxirat saodatlarigʻa havaskordan qarindoshlarimizgʻa bu toʻgʻrida naqadar iona va muruvvat koʻrguzmoqlarini rijo va niyoz qilurmiz. Hamda har oydagʻi ehsonlarni jamlab, xoh oz, xoh koʻp bu yetim bolalarin maktab mudiriga bersalar, naqadar bolalarni ilmu maʼrifatgʻa yetishmoqigʻa eng birinchi shafqatlu ota-onalaridan boʻlur edilar… Diyonatlik baʼzi ahboblarimiz har oyning oxirida yuboradurgʻon aqchalarini yozdurub qoldurgʻonlarigʻa manda alargʻa chin qalbim ila tashakkurimni gazeta orqali eʼlon qilub, vaʼdalarinida yozib oʻtuvni munosib koʻraman».
Gazeta va jurnallarda maqolalar yozib, qalami ancha charxlangan, turk, tatar hamda rus adabiyotidan ancha xabardor Hamza oʻzbek adabiyoti uchun nisbatan yangi tur — nasrga qoʻl urdi,“Milliy roʻmon” deb nomlagan “Yangi saodat” asarini 1915 yilda toshbosmada “Madora” kutubxonasi noshirligida bosmadan chiqardi. Romanga ushbu bayt epigraf qilib olingan: