Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Spare time kechqurun ishdan keyin yoki haftaning dam olish kunlaridagi 
bo‘sh vaqtni ifodalaydi. 
Free time kun davomida ish yoki o‘qishdan xolis bo‘lgan bo‘sh vaqtni 
bildiradi. 
Leisure so‘zi dam olish vaqtini ko‘rsatadi. Ingliz tilida dam olish, 
tanaffus qilish, madaniy hordiq chiqarish ma’nolarini ifodalagan yana bir qancha 
so‘zlar, jumladan, recreation, rest, relaxation, amusement, entertainment kabilar 
mavjud. Bu so‘zlar ham qo‘llanishiga ko‘ra farq qiladi. 
So‘zlarning nutq jarayonida yoki matnda ishlatilish o‘rni kontekst deb 
ataladi. So‘zlarning ma’nosi kontekst yordamida oydinlashadi. Tildagi barcha 
birliklar (fonema, morfema, so‘z, so‘z birikmasi, gap) umumlashtiruvchilik 
xarakteriga ega. So‘zning mavhum tabiati uning bir qancha narsa, hodisa va 
belgilarga tegishli ekanligi bilan izohlanadi. 
Biroq so‘z ma’lum nutq situatsiyasida yoki kontekstda o‘zining aniq 
shaklida namoyon bo‘ladi. Har bir so‘zning ma’nosi uning material – tovush 
jihatdan shakllanib, ma'lum ma'noni ifodalashga qaratilgan odam ongidagi 
harakat rivojlanishining natijasidir. 
So‘z ifoda va mazmun jihatlariga ega bo‘lib, uning alohida ma'nolari nutq 
situatsiyasida yoki kontekstda aniqroq ochiladi. Bu munosabatni quyidagi 
uchburchak shaklida ko‘rsatish mumkin: 
Ifoda jihati so‘z 
Nutq situatsiyasi Mazmun jihati (tushuncha, (kontekst) narsa va ma'no 
aloqalari). 
Tilshunoslik nuqtayi nazaridan so‘z aytilish va ma'noning birligidan 
iborat. Biroq so‘zning narsa va tushunchalar bilan bog‘lanishi hisobga olinsa, 
u borliqdagi biror narsaning odam ongidagi in'ikosi bo‘lib, bu in'ikos tafakkur 
yordamida til orqali amalga oshiriladi. Shu sababli so‘z biror tushuncha, narsa, 
hodisa yoki belgini ifodalay oladi. Lekin so‘z tushuncha va narsaning aynan 
o‘ziga hech vaqt to‘g‘ri kelmaydi. So‘z biror narsaning nomini atash orqali shu 
tildagi barcha narsalarga tegishlidir. Masalan, paxta so‘zi uning barcha tur va 
navlariga tegishlidir, ya'ni umumlashtirish xarakteriga ega. Biroq bu so‘z 
boshqa so‘zlar bilan birikib yoki ma'lum affiks qo‘shilishi bilan aniq ma'noni 
ifodalay oladi. Bu o‘rinda so‘zlarning aniq ma'noga ega bo‘lishida grammatika 
katta ahamiyatga ega. 

---

53 
Demak, so‘zning leksik ma'nosi bilan grammatik ma'nosini farqlamoq 
zarur. Ayrim olingan so‘zga tegishli bo‘lib, boshqa so‘zlardan farqlay oluvchi 
ma'no shu so‘zning leksik ma'nosi deb yuritiladi. 
So‘zning leksik ma'nosi birinchi navbatda o‘sha so‘z o‘zagining ma'nosi 
bilan bog‘liq bo‘ladi va har qanday affiks qo‘shilganda ham saqlanib qoladi. 
Masalan, yaxshi, yaxshilik, yaxshilikcha kabi so‘z formalarining barchasi 
"yaxshi" ma'nosini ifoda etgan. Bu o‘rinda yaxshi so‘zining leksik ma'nosi uni 
boshqa so‘zlardan (masalan, yomon so‘zidan) farqlashga xizmat qiladi. 
Nutqda har qanday mustaqil so‘z shakli leksik ma'nodan tashqari, 
grammatik ma'noga ega bo‘ladi. Masalan, ishimizdan, keltirdi so‘zlaridagi ish va 
kel so‘zlari o‘z leksik ma'nosidan tashqari narsa va harakat ma'nolarini ifoda 
qiladi. Bu ularning grammatik ma'nosidir. Bu so‘zlardagi -imiz, -dan, -tir, -di 
affikslari turli grammatik ma'nolarni ifodalaydi. Grammatik ma'no so‘zning 
leksik ma'nosiga orttirilgan qo‘shimcha ma'nodir. So‘zning grammatik 
ma'nolari grammatikada o‘rganiladi. 
So‘zlar o‘zlarining leksik va grammatik ma'nolari bilan farq qiladi. Atoqli 
va turdosh otlar nutqda qo‘llanishiga ko‘ra farqlanadi. Turdosh otlar narsa va 
hodisani atashdan tashqari, ularni biror guruh yoki turga kirishini ham 
ifodalaydi. Atoqli otlar esa ma'lum shaxs, shahar, qishloq va boshqa 
narsalarni shu turdagilari ichidan ajratib ko‘rsatish, ularni alohida o‘ziga xos 
xususiyatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Shu sababli, odatda, ikki bir xil 
ismli shaxsni aralashtirib yubormaslik uchun katta Mahmud va kichik 
Mahmud iboralari ham qo‘llaniladi. Bu jihatdan til faqatgina tushunchalarni 
umumlashtiruvchi vosita bo‘lmay, ularni farqlash vositasi sifatida insonning 
amaliy faoliyatida juda katta ahamiyatga ega. Barcha so‘zlar o‘z aytilishi, ya'ni 
tovushlar birikmasi yoki bir tovushdan iborat bo‘lgan material tomoniga ega. 
So‘zning material tomoni u ifoda etgan narsaning belgisi deb ataladi. Til esa 
shunday belgilarning alohida sistemasi deb qaraladi. 
Tildagi belgilar hayotdagi boshqa belgilardan, jumladan, ko‘cha 
qatnoviga oid belgilar va signallardan tubdan farq qiladi. Chunki bu belgilar 
shartli qabul qilingan bo‘lib, tez o‘zgarishi mumkin. 
So‘zning aytilishi esa shartli emas, u odamlarning xohishi bilan paydo 
bo‘lmagan. So‘zning talaffuzidagi o‘zgarishlar tilning tarixiy rivojlanish 
qonuniyatlari va odamlar nutqida ishlatilish xususiyatlari asosida ro‘y beradi. 
So‘z ma'nosining narsaga aloqasi denotativ aloqa, so‘z atayotgan narsa 
denotat yoki referent deb ataladi (lotincha denotatum – ko‘rsatuvchi, inglizcha 
refer –aloqador). So‘z ma'nosining tushunchaga munosabati signifikativ aloqa 
(lotincha significatum – "belgi"), tushunchaning o‘zi signifikat deb yuritiladi. 
Bir so‘z ma'nosining boshqa so‘zning ma'nosiga munosabati struktural aloqa 
deyiladi. Bunday aloqa natijasida turli so‘zlar o‘rtasidagi munosabatlar, 
ularning o‘xshash va farqli tomonlari aniqlanadi va so‘zlar har xil guruh va 
tiplarga ajratiladi. 
So‘z ma'nosiga doir yuqoridagi ma'lumotlarni sxemalar yordamida 
quyidagicha ko‘rsatish mumkin. 

---

54 
So‘z ma'nosining asosiy funksiyalari. Ma'noi – narsai (yoki ma'no – 
narsa) – denotativ funksiya; ma'noi –tushunchai (yoki ma'no – tushuncha:) – 
signifikativ funksiya; ma'noi – ma'no (yoki ma'no–ma'noi) – struktural funksiya.