Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o’zbek tili va

Farobiyning she’r va uning qonuniyatlari haqidagi nazariy qarashlari

Farobiy faqatgina nasriy va falsafiy, olimlarning asarlariga sharh yozibgina qolmasdan, she’r ham yozgan. Uning qanday bo’lishi, tuzilishi, insonga ta’sir etish yo’llari va she’rga xos xususiyatlarini o’zi mustaqil tadqiq qilgan, mulohazalarini bildirgan. Olim arab tilida ijod qilgan. U o`z she’rlarida baytlarning oxirlariga ko`proq e’tibor qaratgan. O`sha davr she’riyatida ishlatiladigan iboralar ritmli, ma’lum bo`laklarga ajratilgan bo`lishi kerak deb hisoblangan, hatto undagi har bir ritm (zarb), turoq, sabab, vatadlar (1) soni ham chegaralanishi zarur.

She’rning har bir vaznida qo`llaniladigan so`z bo`laklari tartibining ham muayyan chegarasi bo`ladi.She’r baytlarining har bir bo`lagidan vazn tartibi bilan boshqa qismdagi tartib hamohang bo`lmog`i kerak. Natijada mana shu yuqoridagi shartlarga rioya qilinar ekan, uning har bir bo`laklari o`qilish paytida bir biriga barobar vaqtda o`qiladi va ravon chiqadi. Har bir vaznda ishlatiladigan bayt so`zlarining ham ma’lum bir tartibi, chegarasi bor. Bunda bayt so`zlarining oxirlari ham cheklangan: yo tovushlar xuddi o`zidagidek yoki uni talaffuz qilganda barobar keladigan so`zlar bo`lmog`i kerak. Shu bilan birga baytlarning bir-biriga hamohang bo`lishi ham talab qilinadi. Agarda baytlarning oxirlariga ahamiyat berilmasa, ya’ni na vaznga na tovushlarning ohangraboligiga ahamiyat berilmasa bu she’r bo`lmaydi. She’r biror narsaga taqlid qilingan so`zlardan tashkil topishi kerak. Bu holat she’rning mazmunini va ko`tarilayotgan mavzuning mohiyatini ochib beradi.
Xitoba (ritorika)da ham taqlidiy narsalar ishlatiladi. Shunisi borki, bu xil narsalar ko`pchilikka judayam yaqin, ayon va mashhurdir. Balki shuning uchun ham notiqlarning ko`pchiligi tabiatlarida asli she’riy mulohaza yuritish qobiliyati bo`la turib, xitoba talab qilganidan ortiqroq darajada taqlidni ishga solmoqchi bo`lganlar va shu bilan xatoga yo`l qo`yganlar. Ammo ularning bu mulohazalariga hech kim ishonib qaramagan, balki aksincha, ularning bu xil so`zlari ko`pchilik nazarida juda mubolag`ali xitoba sifatida qabul qilingan. Aslini olganda esa ularning bu so`zlari she’riy mulohazalarning o`zigina bo`lib, notiqlar bunda faqat xitoba yo`lidan bormasdan, balki she’riy yo`lga mayl qo`ygan edilar, xolos. Qadimgi Yunoniston va Rimda notiqlik san’ati keng rivojlangan. Notiqlar asosan sud jarayonlarida o`z iste’dodlarini ko`rsatganlar.
Odatda shoirlar o`z fikr-mulohazalarini she’riy yo`l bilan ifodalaganlar. Buning oqibatida ko`pchilikka she’r ta’sir qilib, uning mazmuniga mahliyo bo`lganlar. Shoirlarning asli maqsadi ham shu bo`lgan. Notiqlar ko`pincha o`z nutqlarida mana shu ikki holatni jamlagan bo`ladilar. Ko`pchilik shoirlarda ham ahvol xuddi shunday. Masalan, mavjud she’r va she’riy mulohazalarning hammasi nima haqida so`z ketayotgan bo`lsa, o`shalarga borib taqaladigan narsalardan tuzilgan bo`ladi. Narsalarga taqlid etish esa ham fe’l bilan, ham mulohazalar bilan bildirish yo`lida amalga oshiriladi. Fe’l bilan yuzaga keladigan taqlid ikki xil bo`ladi, ularning biri shuki, inson o`z qo`li bilan biror narsaga o`xshagan shaklni yasaydi, chunonchi, inson birovning timsolini ishlab, uni muayyan bir kishiga yoki boshqa biror narsaga o`xshatmoqchi bo`ladi. Yoki bo`lmasa inson biror boshqa odamning xatti-harakatiga o`xshagan harakatlar qiladi. So`z – mulohaza bilan bo`ladigan taqlid-tashbih ham ikki turli bo`ladi: bir turida taqlid o`sha narsaning o`zida deb tasavvur qilinsa, ikkinchisida esa bir narsaning borligini boshqa narsa orqali tasavvur qilinadi. Bu hol ilmiy mulohaza yuritilganda xuddi shunday bo`ladi. Bularning birida narsani o`zida borligi haqida ma’lumot beradi, chunonchi, aytaylik, ta’rif; ikkinchisida esa bir narsaning borligi boshqa bir narsaning borligi bilan yuzaga kelishi haqida ma’lumot beradi. Masalan, aytaylik burhon — isbot. Narsaning o`zida taqlid bo`lgan so`zlarga masalan, gulning go`zalligi,bulbulning sayrashi, qorning oppoqligi va hokazolar guvoh bo`lsa, ikkinchisida, masalan “ona” degan so`zni eshitsak, uning “farzandi” borligidan darak yoki “o`qituvchi va o`quvchi”, “Osmon bilan Quyosh, Oy va yulduzlar” bizda mujassamlanadi. Yuqorida keltirilgan so`zlar biri ikkinchisini taqozo qilishi natijasida, ularning mavjudligini bildiradi. Demak, bundan ma’lum bo`lishicha, isbotda ilm, tortishuvda ikkilanish, xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo`lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur shunchalik zarur bo`ladi. Ba’zida inson fe’li ko`proq xayol surishga bog`liq bo`ladi. Bu shundayki, inson bir narsani boshqa narsada bor, deb tasavvur qiladi. Buning natijasida u narsalarning borligini his va isbotda tasdiqlaganda va uning o`sha narsada borligiga ishonib, o`shanday qilish mumkin. Hatto bu ishda uning borligi yolg`on bo`lib, faqat xayol qilingan taqdirda ham, bu harakat — fe’lni amalga oshiradi. Chunonchi, agar kishi biror narsaga nazar solsa-yu, u narsa uning xush ko`rmaydigan narsasiga o`xshagan bo`lsa, u holda uning tasavvurida o`sha zahotiyoq bu narsaga nisbatan xush ko`rmaslik hissi paydo bo`ladi. Shu bilan haligi kishi u narsadan o`zini tiyib, chetlashib yurishga urinadi. Vaholanki, aslini olganda bu narsaning o`zi o`sha xayol qilinganday yomon narsa bo`lmasligi ham mumkin. Shuningdek, yomon narsani ko`rgan inson uni yaxshi narsaga o`xshatsa, u holda unda shu yomon narsaga nisbatan iliqlik hissi yoki ijobiy munosabat paydo bo`ladi. Masalan, aroq (xamr)ni ko`rgan bola uni suvga o`xshatadi yoki hayotda aktyor benomus inson bo`lsa-da, ammo sahnada oriyatli, iboli inson obrazini mahorat bilan ijro eta olsa, bizda unga nisbatan ijobiy xulosa kelib chiqadi. Mazali, ammo bezatilmagan taomni ko`rib, uni bemaza bo`lsa kerak, deymiz yoki aksincha ham bo`lishi mumkin, nihoyatda bezatilgan taomni (evropa taomlari) ko`rib biz uni mazali bo`lsa kerak, degan xulosaga kelishimiz mumkin, vaholanki aslida bunday emas.Olamdagi har bir narsa o`zaro bog`liq va aloqador bo`lishi bilan birga ular o`xshash hamdir. Olamdagi narsalarni to`g`ridan-to`g`ri tasavvur qilishimiz mumkin va bir yoki ikki narsa vositasida ham tasavvur qila olamiz. Bir guruh shoirlar narsalarni shu narsaga yaqin bo`lgan narsa bilan taqlid qilishsa, boshqalari taqlid qilayotgan narsani shu narsadan ancha yiroq narsalar bilan ham taqlid qilib she’r bitishadi. Ikkinchi guruh shoirlari she’r san’atida layoqatli hisoblanadilar va ular taqliddan mohirlik bilan foydalanadilar. Misol uchun, cho`p bilan ilonni, yomg`ir bilan ko`z yoshini, bahor bilan yoshlikka taqlid qilish oson bo`lsa-da, ammo hayot bilan choynak va piyola (choynak qanchalik mag`rur bo`lmasin, u baribir piyolaga egiladi), ilm bilan ummon (ilmning misqollab yig`ilishi-yu, ummonning dengiz va daryolarning suvidan hosil bo`lishi) va boshqalar bunga misol bo`la oladi.
Lafz — so`zlar yo biror ma’noni bildirishi ham, bildirmasligi ham mumkin; ular shu ikki holatning birida bo`lishidan xoli emas. Ma’noni bildiradigan so`zlar biror mulohazani yo anglatadi, yo anglatmaydi. Biror ma’noni bildirmaydigan so`zlarga “va”, “bilan”, “ammo”, “lekin”,“biroq”, … bo`lsa, ma’noga ega so`zlar: “go`zallik”, “adolat”, “davlat”, “falsafa” va boshqalar, ya’ni bu so`zlarni eshitganimizda yoki o`qiganimizda ongimizda shu so`zlar haqida ma’lumotlar paydo bo`ladi. Mulohazani anglatadiganlarning qat’iy jazmliligi va jazmsizi bo`ladi. Qat’iylari yo to`g`ri, yo yolg`on bo`ladi: oftob sariq – oftob oq. Yolg`onlaridan ba’zilari eshituvchilar zehniga uni anglatadigan ma’no bilan birga o`rnashib qoladi, vaholanki boshqalari uning ongida narsalarning o`xshashi — aksi bilan o`rnashib qoladi. Mana shu aks o`xshashliklarning ba’zilari eng mukammal bo`ladi, boshqalari nuqsonli ekanini aniqlash shoirlar, turli-tuman til va lug`atlardagi she’riyatni o`rganayotgan ma’rifat ahlining fikr doirasiga kiradi. Lekin bundan hech kim sofistika bilan aks taqlid ikkovini bir so`z deb o`ylamasin. Bular ikkovi ham ba’zi sabablarga ko`ra bir-biridan butunlay farq qiladi.
Sofistik tafakkur usuli ilk bor qadimgi Yunonistonda paydo bo`lgan. Sofistika munozarali o`tkir aql, ziyraklik, ustomonlik, uquvlik bilan olib borish kabi ma’nolarni bildirgan bo`lsa, keyinchalik “sofist” so`zi bilimdon, usta, san’atkor, donishmand ma’nolarini anglata boshladi. Sofistlarni haqiqat qiziqtirgan bo`lsa ham, ammo ular gapga ustalikdan foydalanib, odamlarni o`z fikrlariga ishontira olish uchun ularni chalg`itib bo`lsa ham o`z irodalarini singdirishga harakat qilishgan. Ular ham so`z bilimdoni, ham notiq bo`lganlar, ammo hamma vaqt ham axloqiy me’yorlar bilan hisoblashishmagan. Sofistlar so`z san’atiga katta e’tibor berganlar, ular o`z obro`larini saqlash maqsadida gohida odamlarga yolg`on gaplarni ham aytib yuboraverganlar. Shuning uchun Abu Nasr al-Forobiy sofistikani “yolg`ondakam donolik” deb ataydi. “Uning fikricha, sofistik tafakkur usuli bilan fikr yurituvchi kishi o`rganilishi lozim bo`lgan narsalarni o`rganishda aqlni to`g`ri yo`ldan chalkashtiradi va yolg`onni rost shaklda tasavvur qilishga majbur qilib, kishini to`g`ri fikrlashdan adashtiradi”. Sofistning maqsadi bilan taqlidchining maqsadi bir-biridan farq qiladi. Sofist eshituvchini o`ziga ishonishga undab, gohida haqiqatga to`g`ri kelmaydigan nuqsonli narsalarni uning ko`z oldiga keltirib qo`yadi. Hatto u mavjud narsani nomavjud deb, nomavjud narsalarni esa mavjud deb tasavvur qildiradi. Misol uchun, bozorda qo`yni xarid qilish jarayoni. Xaridor sotuvchidan: “Qo`yni holati qanday, nuqsonlari yo`qmi?”-dedi. Sotuvchi: “Ko`r”-dedi. Bu erda “ko`r” so`zi ojiz ma’nosida qo`llanilsa-da, xaridor uni “ko`rmoq” fe’li ma’nosida tushunadi.
Taqlidchi bo`lsa narsa tasavvurining teskarisini emas, balki unga o`xshashini tasavvur qildiradi. Bunga o`xshash narsalar hisda ham uchraydi. Bu shundayki, o`z joyida jim turgan kishi shunday holatga tushsa, go`yo harakat qilayotganday bo`ladi. Masalan, avtomobilda ketayotgan inson harakat qilmasa-da, tashqaridan qaraganda xuddi u harakat qilayotganday tuyuladi. Ammo ko`zguga yoki yaltiroq-silliq jismga qaragan kishining holi xuddi shunday bo`ladi, unga nazar tashlab, o`sha narsalarga o`xshash narsani ko`rayotganday tuyuladi. Mulohazalar boshqa qismlarga ham bo`linishi mumkin. Xullasi kalom, bu shulardan iborat: mulohaza yo qat’iy,yo qat’iy emaslikdan xoli bo`lmaydi. Bordi-yu, agar u qiyosiy bo`lsa, u holda bilquvvat — uning tabiatidan bo`ladi, yo bo`lmasa bilfe’l — harakatidan bo`ladi. Bordi-yu, agar u uning tabiatidan bo`lsa, u holda istiqro (induktiv) bo`ladi, yo bo`lmasa mulohaza tamsiliy (analogiya) bo`ladi. Tamsil esa ko`pincha she’r san’atida ishlatiladi. Bundan ayon bo`lishicha, she’riy mulohaza, tamsil-analogiyaga kiradi. Aslida, mantiqdagi deduktiv, induktiv va analogiya bo`yicha xulosa chiqarish she’r san’atida ham keng qo`llaniladi. Deduktiv xulosa chiqarishga misol:

Ba’zining hasad-la yonadi qalbi,

Botinda qarg`ish-u kuladi labi,
Hayvonning olasi ustida kabi
Odamning olasi ichida ekan.
Yoki she’rlarda oldin tabiatga ta’rif beriladi, so`ng undagi gullar, hayvonlaru tog`lar tasvirlanadi, ya’ni yuqoridagi misolda xalq umumiydan yakkaga qarab boradi. Induktiv xulosa chiqarish bu deduktiv xulosa chiqarishning aksi, ya’ni yakkadan umumiyga qarab boriladi. Masalan oraz, qad-qomatni, nigohlarni go`zallik bilan ifodalagan shoir she’rining oxirida ayolni gavdalantiradi.
Analogiya bo`yicha xulosa chiqarishda ikkita predmet bir-biri bilan solishtiriladi. Masalan, tasavvufda tana va jon (ruh)ni qafas va uning ichidagi qushga o`xshatiladi. Kamon, qalam va qaldirg`och qanotini qizlarning qoshiga o`xshatilishi ham tamsiliy mulohaza sanaladi.Qiyoslar ham, umuman olganda, mulohazalar ham boshqa turlarga bo`linishi mumkin. Aytishlaricha, mulohazalar yo butunlay rost, yo bo`lmasa butunlay yolg`on bo`lishi ham mumkin. Yo buning teskarisi yoki to`g`ri va yolg`on me’yorda bab-baravar bo`lishi mumkin. Butkul rost mulohaza, hech so`zsiz,burhoniy — isbotli deb ataladi. Bordi-yu, uning butunlay rost tomoni ko`proq bo`lsa, u holda jadaliy — dialektik bo`ladi. Bordi-yu, rost va yolg`on ikkovi teng kelib qolguday bo`lsa, u holda u xitobiy — ritorik bo`ladi. Rost butunlay kamayib boraversa, u holda sufastoiy — sofistik bo`ladi, butunlay yolg`on bo`lsa, u holda uni, hech shubhasiz, she’riy deb ataladi. Ushbu qismlarga bo`linishdan ko`rinishicha, she’riy mulohaza na isbotli, na dialektik, na xitobiy-ritorik va na sofistikdir.
She’riy mulohazalarga kelganda, shuni aytish mumkinki, u yo vaznlarga qarab bo`linadi, yo bo`lmasa ma’nolarga qarab turlarga bo`linadi.Ammo vaznlarga qarab bo`lishishlarga kelganda shuni aytish kerakki, bundan buyog`iga mulohaza yuritish musiqor — musiqachi va aruzchilarga tegishlidir. Shu bilan birga, mulohazalar (ya’ni she’riy so`zlar) qaysi tilda bo`lgani va musiqachining qaysi toifadan chiqqaniga bog`liq. Fors va arab she’riyati olimlari she’rlarni turli navlarga, chunonchi, hajviya, madhiya, mufoxara, lug`z — topishmoqli she’r, kulgili g`azaliyot,vasfiy she’r hamda kitoblarda topilishi qiyin bo`lmagan boshqa navlarga bo`ladilar .
Yunon she’r turlari quyidagilardan iborat: tragediya (trag`o`ziyo), difirambi (disirambi), komediya (kumuziya), yombi (iyombu), drama (dramoto), eyniy, diagramma(diakramma), epika, ritorika (ritoriy), satira (soturo), poema, efijonosous, akustika. Demak, Abu Nasr Forobiy qomusiy olim bo`lish bilan birga musiqa va she’riyatni ham bilgan va bu haqda asarlar yozib qoldirgan. Ammo bugungi kungacha asosan uning falsafiy, siyosiy, mantiqiy asarlari keng o`rganilgan. Olimning hatto o`zi yozgan she’rlari ham saqlanib qolgan.
Dehxudoning “Lug`ati”da uning quyidagi she’ri keltirilgan (tarjimasi):

Gapida ma’no yo`qdir, tili g`aliz, tumtaroq,

Ko`rdim ahli zamonni boshi egilgan andoq.
Har boshliqda bir tashvish: har boshda bir musibat.
Shuning uchun uyimdan chiqolmay toqatim toq.
Nomusni asramoqqa uzlatdaman, panada,
Men izzatimni asrab, qanoat etdim har choq.
Sabr-chidam mayini yig`ib quydim jomiga,
Kaftimda u nurafshon, men anga bo`ldim o`rtoq.
Bor davlatim, ichurman, may shisha menga ulfat.
Qult-qult ovozi navo, eshitay deyman ko`proq.
Bo`shab qolgan diyorlar, odamlar so`zlaridan
Meva terib olurman, yo`qolmish yo`qsa mutloq.

3.