Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

bolada o‘zini kuzatish va harakatlarini boshqarish hissi shakllanib 
boradi»
90
. Montessoridan olingan bu jo‘ngina iqtibosga singdiril-
gan haqiqat shundan iboratki, bola jim turgan ashyolardagi yax-
shilik bilan o‘zining beboshvoq faoliyati natijasida yuz bergan yo-
monlikni aralashtirib yubormasligi yoki bu kabi hodisalarga bepar-
vo bo‘lmasligi kerak. Bu bolaning kattalarga bo‘ysunuvchanligi, 
itoatkorligi yoki passiv bo‘lishi uchun emas, balki o‘z faoliyatida, 
mehnati jarayonida ichki ziyraklikni shakllantirish uchun zarurdir. 
Fransuz faylasufi Jan-Jak Russo: «Inson mukammal bo‘lib 
tug‘iladi, ammo jamiyat o‘zining tarbiyasi bilan uni mayib qila-
89
Монтень Мишель. Опыты. Избранные произведения в 3-х томах. Том 2. 
Пер. с фр. – Москва: «Педагогика», 1992. 560 c.
90
Монтессори М. Дом ребёнка: Метод научной педагогики: Пер. с итал. – 
Гомель. 1993.

---

204
205
di», – degan ekan
91
. Russo bolaning erkiga daxl qilmaslikni, uni 
hech narsaga majburlamaslikni taklif qilgani holda, tarbiyalanuv-
chiga nisbatan qat’iyatli va talabchan bo‘lishni unutmaslikni, 
ayni zamonda, har qanday injiqliklarini qondiravermaslikni ham 
ta’kidlaydi. U odamni o‘z ixtiyori bilan yaxshiliklarga yo‘naltirish 
shu ishni kuch bilan qilishga majburlashdan ko‘ra yaxshiroq deb 
hisoblaydi. 
L. N. Tolstoy ta’lim mazmuni va maktabning ichki tuzilishi-
ni o‘quvchilarning xohishlari asosida amalga oshirish, bilimlarni 
ixtiyoriy tarzda o‘rganish kutilgan samarani berishini ta’kidlaydi. 
Uning fikricha, bola xohlagan narsasini, xohlagancha eslab qoladi. 
Bolani tarbiyalash, unda qandaydir axloqiy fazilatlarni shakllanti-
rishga urinishni Tolstoy kattalar tomonidan bolaga o‘tkaziladigan 
zug‘um deb biladi. Uningcha, tarbiya bolada mavjud bo‘lgan axlo-
qiy fazilatlarga maksimal darajada uyg‘un bo‘lmog‘i lozim, xolos. 
Ortiqcha hech qanday zo‘riqishlarga hojat yo‘q
92
. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, erkin tarbiya g‘oyasi za-
mirida tabiat, jamiyat va madaniyat singari faktorlar mavjud. Bu 
uchlikning markazida erkin shaxs turadi. Ta’lim jarayonida erkin 
tarbiya tamoyillariga tayanilganda pedagog va o‘quvchi, o‘quvchi 
va o‘quvchi orasidagi muloqot jarayoni tenglik asosiga ega bo‘ladi. 
O‘quvchi olam va odamni kuzatishga, ularni o‘rganishga, kuzat-
ganlariga tayangan holda mulohaza yuritish, taqqoslash, baholash 
o‘zi xulosalar chiqarishga ixtiyoriy kirishadi, to‘g‘rirog‘i erkin tar-
biya asosiga qurilgan ta’lim jarayoni uni shunga yo‘naltiradi.
Rus pedagogi K. N.Ventsel ham ta’limda erkin tarbiyani 
targ‘ib qilgan. Uning fikricha, axloqiy fazilatlar o‘quvchilarning 
«miyasiga joylab qo‘yish» bilan emas, balki bolada ma’naviy sifat-
larga ixtiyoriy moyillik uyg‘otish yo‘li bilan singdirilishi lozim
93
.
Venttselning fikricha, erkin tarbiya tamoyillariga tayan-
gan pedagog hech qachon asabiylashmaydi, biror narsadan xafa 
bo‘lmaydi, o‘z hissiyotlarini boshqara biladi, o‘ziga ishonadi, o‘z 
egotsentrizmini yenga oladi, o‘zgalarga va ularning fikriga sabrli 
91
Руссо Ж. Ж. «Эмиль или o воспитании». – Москва: 1995. – С. 62.
92
https://ru.wikipedia.org/wiki. Википедия. Свободная энциклопедия.
93
Венцель К. Н. Теория свободного воспитания и идеальный детский сад. 
Антология гуманной педагогики. – Москва. 1999. – С. 30.

---

205
bo‘ladi, o‘z agressiyasini ushlab turishga o‘rganadi, o‘quvchilarni 
xolis baholaydi, bolalardagi qo‘rquv, bezovtalik hamda asabiy 
zo‘riqishlarni kamaytiradi.
V. A. Suxomlinskiyning pedagogik qarashlari zamirida ham 
erkin tarbiyaning belgilarini ko‘rish mumkin: bolalarga ishonish; 
nomajburiy ta’lim; hech qanday jazolarsiz tarbiyalash; kattalar va 
bolalar hamkorligi; ijodiy mehnat va axloqiy erkinlik; bolaga tur-
mush tarzi, xatti-harakati va o‘zini qanday tutish ixtiyorini berish; 
o‘zi tanlagan narsalar uchun mas’uliyatni zimmasiga olish va ho-
kazo
94
.
Suxomlinskiyning bu prinsiplarini amalda rus pedagoglari
Sh. A. Amonashvili, N. Ilin va boshqalar, o‘zbek pedagoglari M. 
Abdurasulov, A. Boyirbekova, K. Qodirovalar faoliyatida kuzatish 
mumkin
95
.
Taniqli fransuz pedagogi – gumanist S. Frene: «Jamiyatning