Alisher Tilavov XVII asrda Moskva davlatining xalqaro ahvoli XVII asr boshlarida Moskva davlatining xalqaro mavqei va diplomatiyasi

XVII-asrda Moskva davlatining tashqi siyosatining asosiy yo'nalishlari.
Shvetlar va polyaklarning harbiy aralashuvi oqibatlaridan xalos bo'lgan Moskva davlati Romanovlar sulolasi boshchiligida asta-sekin u yoki bu qadar kuchli mutlaq monarxiya xususiyatlarini egallay boshladi. XVII asrning o'rtalaridan boshlab Rossiya Sharqiy Yevropaning siyosiy hayotida shu qadar muhim rol o'ynadiki, bu yerda biron bir xalqaro muammo Moskvaning ishtirokisiz hal etilmaydigan bo’lib qoldi.
Shunday qilib, XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib, Moskva davlatining Yevropaning eng kuchli buyuk davlatlaridan biri sifatida ahamiyati allaqachon orta boshlagan edi.
XVII asrda Rossiyaga duch kelgan uchta asosiy xalqaro muammo: Polsha - Litva Hamdo'stligi (Polsha) hukmronligi ostida bo'lgan Ukraina va Belorussiya yerlarini birlashtirish masalasi hal qilinmadi . Boltiqbo'yi davlatlariga o'tish masalasi shunchalik dolzarb emas edi. Asr oxiriga kelib, uchinchi vazifa - Turkiya va uning vassali Qrim bilan kurashish zarurligi aniq belgilab qo'yilgan edi. Uchala muammo ham chambarchas bog'ligi uchun ularning har birini alohida hal qilishni qiyinlashtirdi. Polsha bilan kurashda Moskvaning tabiiy ittifoqchilari Shvetsiya, Turkiya va Qrim edi. Ammo aynan shu davlatlar Litva-Polsha merosiga nisbatan Moskvaning raqiblari bo'lgan: Shvetsiya,Polsha Boltiqbo'yi davlatlariga va Litva va Turkiya esa Qrimga - Ukrainaga da'vo qildi. Boshqa tomondan, Boltiqbo'yi uchun Shvetsiya bilan kurash Moskvani Hamdo'stlik bilan ittifoqchi davlatlar topishga undadi va musulmon janubi bilan tinch munosabatlarni o'rnatishga harakat qildi. Xuddi shu tarzda, Turkiyaga qarshi faqat Polsha bilan ittifoqda, ya'ni Ukrainadan voz kechish orqali harakat qilish mumkin edi. Moskva XVII-asrning ikkinchi yarmida harakat qilishi kerak bo'lgan murakkab xalqaro vaziyat shunday edi.
XVII asr o'rtalarida Polsha va Litva Hamdo'stligiga duch kelgan inqiroz ,Moskvaga keng istiqbollarni ochib berdi. Bogdan Xmelnitskiy boshchiligidagi Ukraina xalqining Belorussiya yerlariga tarqalib ketgan Polsha lordlarining zulmiga qarshi qo'zg'oloni hujumga o'tish uchun o'ta qulay vaziyatni tug’dirib bergan edi. Moskva hukumatiga Ukrainani Rossiya davlatiga qo'shib olish iltimosi bilan Moskva uchun juda muvaffaqiyatli rivojlangan harbiy harakatlar boshlanishining tashqi sababi bo'lib xizmat qildi. Ammo Rossiya yutuqlariga Shvetsiyaning kutilmaganda urushga aralashishi vaziyatni chigallashtirdi. “Polsha taqdiri” spektaklidada Shvetsiyaning alohida taqdimoti Moskvaning manfaatlariga mos kelmadi. Shunday holatda Moskva o'sha paytda tuzilgan “antishvet” koalitsiyasiga qo'shildi. Ushbu ittifoqda Gabsburglar, Daniya va Brandenburg kabi davlatlar bor edi. Ushbu koalitsiya Shvetsiyaning haddan tashqari kuchayishini to'xtatish uchun mo'ljallangan edi. Rossiya qo'shinlari Livoniyada muvaffaqiyatli harakatlana boshladilar, Kurtlend rasmiy ravishda Rossiya homiyligiga o'tdi. Biroq, Shvetsiya bu vaziyatdan chiqib ketishga muvaffaq bo'ldi. 1658-yilda Shvetsiya Moskva bilan uch yillik sulh tuzdi, o'sha yilning o’zidayoq Shvetsiya Daniya bilan foydali sulh tuzdi, keyingisi - Polsha- Litva Hamdo'stligi bilan Moskvaga qarshi qaratilgan sulhning imzolanishi bo’ldi. Natijada Hamdo’stlik davlati yana Moskva davlati bilan urushni davom ettirdi. Rossiya ikki jabhada urush olib borolmadi. Ukraina uchun Moskva Livoniyani qurbon qilishga qaror qildi.Kardis shartnomasiga ko’ra 1661-yilda Boltiqbo'yidagi barcha egallangan yerlar Shvetsiyaga qaytarildi.
Hamdo'stlik bilan urush esa uzoq davom etdi. Urushning diplomatik yo'l bilan bekor qilishga bir necha bor urinishlar qilingan. Moskva urush boshlangani to'g'risida Fransiyani xabardor qilib, uning vositachiligini so'radi. 1655-yilda qirol Yan-Kazimirning iltimosiga binoan vositachilikni imperator Ferdinand III o'z zimmasiga oldi. Uning vakillari ishtirokida Venada sulh shartnomasi tuzildi. 1661-yilda Ferdinand III ning vorisi Leopold II yana Baron Meyerberg boshchiligidagi elchilar Moskvaga elchixonasiga yuborildi . Meyerberg bu safar aniq natijalarga olib kelmadi. Biroq, imperiya tomonidan qilingan ushbu urinishlarning o'zi shuni ko'rsatadiki, o'sha paytdagi Rossiya-Polsha mojarosi mahalliy xususiyatini yo'qotgan va umumiy Yevropa ahamiyatini kasb etgan edi. Bir necha marotaba bir-birlari bilan urushayotgan har ikkala davlat ham podshox Alekseyning o'zi yoki uning o'g'lini Polsha taxtiga saylash orqali tinchlikka erishishga harakat qilishdi. Biroq, Moskva Polsha - Litva Hamdo'stligi bilan ittifoqni faqat Ukraina masalasida katta imtiyozlar evaziga sotib olish mumkinligini tushundi . Boshqa tomondan, Turkiyaga qarshi Rossiyaning yordamiga muhtoj bo'lgan Polsha, Rossiyaning kuchayishidan qo'rqardi. Shunday qilib, ushbu muzokaralardan hech narsa chiqmadi.
Turkiya tomonidan tobora kuchayib borayotgan tahdid oxir-oqibat urushayotgan davlatlar o'rtasida yaqinlashuvga olib keldi. 1667-yilda ikki davlat o’zaro manfaatli shartnoma imzolashga erishdi. Bu Moskva uchun katta diplomatik muvaffaqiyat edi. Shartnomaga Yevropa ahamiyatidagi akt xarakteri berildi. Agar "abadiy tinchlik" bo'yicha keyingi muzokaralar muvaffaqiyatsiz tugagan bo'lsa, u xristian suverenitetlarining vositachilarga chaqirishi kerak edi . Hamdo'stlikning Moskva davlatining ishtirokisiz Turkiya bilan shartnomalar tuzmaslik majburiyati bundan ham muhimroq edi .
Polsha - Litva Hamdo'stligi bilan urushning tugashi Moskvaga yana ikkita dolzarb tashqi siyosiy vazifalarni hal qilishga o'tishga imkoniyat yaratdi. Shu munosabat bilan u G'arbiy Yevropani ikkita lagerga ajratgan ikkita siyosiy kombinatsiya orasidan birini tanlashi kerak edi. Shvetsiyaning tobora kuchayib borayotgan quvvati eng yaqin qo'shnilarida tashvish uyg'otdi. Daniya, Brandenburg va Gabsburglar imperiyasi Moskvani Shvetsiyaga qarshi ittifoqqa jalb qilish uchun har qanday yo'l bilan harakat qildilar. XVII asrning eng qudratli Yevropa davlati Fransiya esa Shvetsiya ortida turdi; Gollandiya davlatlari Fransiyadan qo'rqqanligi uchun ham Shvetsiyaga qarshi Moskva bilan bitim tuzgan edi. Shvetsiya bilan uzilish janubi-g'arbiy va Ukrainada faol siyosatni davom ettirishdan bosh tortishni anglatardi. Bunday vaziyatda na Aleksey Mixaylovich, na kuchli Belorussiya va Ukrainaning ta'siri ostida o'sgan o'g'li Fyodor Alekseevich bu haqda qaror qabul qila olmadilar. Shunga qaramay, Moskva hukumati 1676-yilda muhim harbiy kuchlarni Shvetsiya chegarasiga ko'chirdi. "Bu holat, - deb tan oldi gollandiyaliklar, - ehtimol ittifoqchilarning muvaffaqiyati uchun eng asosiy rolni o’ynagan deb ta’kidlashadi ". Daniya diplomatlari har qanday yo'l bilan Moskvada Shvetsiyaga qarshi qat'iyatli choralar ko'rish zarurligi g'oyasini singdirishgan bo'lsa, Shvetsiya hukumati, o'z navbatida, ittifoq haqida bezovta bo'lib , Moskvaning Turkiyaga qarshi yordamini va'da qildi. Bunga javoban, Moskva diplomatlari Invermanland va Kareliyaga shvedlarning Hamdo'stlik bilan urushda rus harakatlaridan yetkazilgan zararni qoplash shaklida imtiyozlar talab qildilar . Shunday qilib, XVII-asrda Shvetsiyaga qarshi "shimoliy ittifoq" g'oyasi paydo bo'ldi, bu XVIII-asrda amalga oshirildi.
Hamdo'stlik bilan tinchlik o'rnatilgandan buyon Moskvaning e'tiborlari tobora ko'proq turk-tatar muammosiga qaratildi. Androsov sulhidan so'ng , Andrey Vinius Moskvadan Turkiyaga qarshi Polshadan yordam so'raldi, Angliya qiroli Karl II ga ham aynan shu masalada elchilar yuborildi.
Hamdo'stlikning Turkiya bilan urushda 1672-yilda to'liq mag'lub bo'lishi, Moskvadan bir qator harakterli diplomatik qadamlarni qo'zg'atdi. General Menezius Brandenburg, Vena, Venetsiya va Rim Papasiga, Andrey Vinius - Fransiya va Ispaniyaga, Emelyan Ukraintsev - Shvetsiya va Gollandiyaga Polshaga yordam berishga da'vat etish uchun yuborilgan. Moskvaning chaqirig'iga faqat Brandenburg davlati javob berdi. Moskva hukumatining o'zi har qanday majburiyatlarni olishdan qochayotgan edi. Biroq, Turkiya bilan urush hali ham Ukraina masalasida borar edi. Urush 1676-yildan 1681-yilgacha davom etdi . Yevropa davlatlari bilan o’zaro ittifoq shartlariga ko’ra Qrim bilan urush Rossiyaning zimmasiga tushdi. Turkiyaga qarshi koalitsiya xulosasidan oldin Moskva va Polsha - Litva Hamdo'stligi o'rtasida Andresov sulh asosida "abadiy tinchlik" to'g'risida shartnoma tuzilgan edi . Nafaqat Ukrainaning chap qirg'og'i, balki Kiev ham dastlab Moskvaga berlishi anchayin muvafaqqiyatli qadam edi.
Tabiiyki, Moskva davlatining tashqi siyosatining janubga intilishi bilan Boltiqbo'yi masalasi uzoq vaqt davomida navbatdan olib tashladi.
Moskva hukumatining diplomatik faoliyati sharqiy yo'nalishda bir xil darajada keng tarqaldi. Turkiyaga nisbatan dushmanona munosabat uning tarixiy dushmani Fors bilan do'stlik o'rnatishga yordam berdi; Fors shoyisi Moskva davlati orqali G'arbiy Yevropaga o'tganligi sababli, Moskvaning savdo manfaatlariga ham turtki berdi. Moskva o’z o’rnida 1694-yilda Xitoy bilan diplomatik va savdo aloqalarini o'rnatishga harakat qildi. Uzoq vaqt davomida bu urinishlar muvaffaqiyatsiz bo'lib qoldi. Amurda rus kazaklari va sanoatchilarining paydo bo'lishi va Amur viloyatida rus qal'alarining qurilishi oqibatda, Xitoy imperatori Kan Si hukumatini chegara qarama-qarshiliklarini hal qilish bo'yicha muzokaralar olib borishga majbur qildi. Xitoy tarixida birinchi marta "buyuk elchilar" Pekindan chet el elchilari bilan uchrashish uchun jo'nab ketishdi. Pekin hukumati talablarini qurol bilan qo'llab-quvvatlashga har qanday vaqtda tayyor bo'lgan Xitoy armiyasi oldida muzokaralar olib borilgan sharoitda 1689-yildagi Nercha shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma aslida Moskva diplomatiyasi uchun juda katta muvaffaqiyat edi. U yuqori Amur havzasining Moskvaga berilishi Xitoy bilan Rossiya savdosi uchun keng imkoniyatlar ochdi. Rossiya-Xitoy munosabatlari XIX asrning o'rtalariga qadar Nercha shartnomasi asosida yuritilib keldi.
Shunday qilib, XVII asrning oxiriga kelib G'arbda ham, Sharqda ham Moskvaning xalqaro mavqei mustahkamlandi. XVIII asrda Rossiya qirolligining tashqi siyosatining asosiy yo'nalishlarini aynan XVII asrdagi diplomatik ishlar belgilab berdi.