Alisher Tilavov XVII asrda Moskva davlatining xalqaro ahvoli XVII asr boshlarida Moskva davlatining xalqaro mavqei va diplomatiyasi

Moskva davlatining diplomatik muassasalari.
Ivan III davridan beri tashqi siyosat sohasida Moskva davlati oldida turgan qiyin vazifalar diplomatik munosabatlarni boshqarish uchun maxsus muassasa yaratishni talab qildi.
Ivan III davrida bunday muassasa hali mavjud emas edi. Tashqi siyosat masalalarini Buyuk Knyazning o'zi Boyar Dumasi bilan birgalikda muhokama qilib,qarorlar qabul qilinar edi. Elchilarni qabul qilishning texnik tomoni o'sha paytda moliya vazirlari rolini o'ynagan buyuk knyazlik xazinachilariga ishonib topshirilgan. Dastlab Buyuk knyaz xizmatida bo'lgan yunonlar va italiyaliklar elchilar sifatida harakat qilishdi. Yunonlar Yuriy Traxaniot , Dmitriy Ralov , italiyaliklar Volpe , Gislardi kabilar shular jumlasidan edi. Tabiiyki ular moskvaliklardan ko'ra madaniyroq, epchil, zukko, Yevropa tartibini va G'arbdagi siyosiy vaziyatni biladigan insonlar ediAmmo ular orasida odatiy avantyuristlar ham bor edi, ular uchun Moskva davlatiga diplomatik xizmat faqat boyitish vositasi bo'lgan. Bundaydiplomatlardan biri Antonio Volpe edi. U bir vaqtning o'zida Ivan III va Venetsiya respublikasi, Rim papasi ,Oltin O'rda uchun xizmat qilgan va ularning barchasini aldagan elchi sifatida tarixga kirdi. Biroq, tez orada diplomatik xizmatda xorijlik mutaxassislar bilan bir qatorda ruslar ham paydo bo'ladi. Vasiliy III davrida xorijiy manbalarda bir necha bor Rim, Qaysar, Daniya va Prussiyaga diplomatik vakolatxonalarda sayohat qilgan buyuk knyazlik xodimi Dmitriy Gerasimov haqida hurmat bilan so'z yuritiladi. Juda yaxshi ma'lumotli, u lotin va nemis tillarini bilgan, taniqli yunon olimi rohib Maksim yunonning muqaddas kitoblarni rus tiliga tarjima qilish bo'yicha ishlarida qatnashgan, dinshunoslik masalalariga qiziqqan, italyan musiqasini qadrlagan va chet eldagi qadimiy yodgorliklar bilan tanishgan inson edi.
Xalqaro aloqalar uchun mas'ul maxsus muassasa tashkilotining tuzilishi XVI asrga to'g'ri keladi. Asta-sekin, chet el elchilari bilan muzokaralarga ixtisoslashganlar nufuzli buyuk knyazlik kotiblari orasidan ajralib chiqadilar. 1549-yilda Elchilik kotibi lavozimiga Ivan Mixaylovich Viskovatiyni tayinlash haqida farmon berdi. Ushbu tayinlash Elchilik xizmatiga maxsus muassasa sifatida asos solgan ham edi. 1561-yilda Viskovatiy kansler unvonini oldi. Nerodovitogo odamni bunday mas'uliyatli lavozimga tayinlash, ehtimol , qirolning tashqi siyosatini boshqarish o'zi uchun saqlanib qolgani va shu bilan bog'liq muammolarni Boyar Dumasi bilan birgalikda hal qilganligi va kanslerning mavjudligi bilan izohlanadi .. Biroq, tez orada elchixonaning mo'tadil rahbari hozirgi barcha diplomatik ishlarni o'z zimmasiga oldi va hukumatning tashqi siyosatidagi juda muhim bo'g'in bo'ldi.Viskovatiy ajoyib xislatlarga ega edi: uning aqli va san'ati, hech narsa o'rganmagan moskvalik sifatida, ajnabiy-zamondoshning so'zlariga ko'ra , "chet el elchilarini ham juda hayron qoldirdi”.Ammo tez orada Viskovatiy katta diplomatik mag'lubiyat qurboniga aylandi, bu Moskva davlati 1569-1570 yillarda, Turkiya va Qrim-Livoniya urushiga kirganda yuz berdi. Sulton hukumati bilan turkiy “yaqinlashuv” va mustaqil munosabatlarda ayblanib, u 1570-yil dekabrda qatl etildi .
Viskovatiyning o’rnini aka-uka Shchelkalovlar Andrey va Vasiliy egalladilar. Aqlli xizmatchi Andrey Shchelkalov, "g'ayrioddiy jozibali, aqlli va yovuz odam" sifatida tariflangan. U chorak asr davomida Elchilar korpusini boshqargan va hukumat hayotining barcha jabhalarida ulkan ta'sirga ega bo'lgan. Yangi paydo bo'layotgan byurokratiyaning odatdagi vakili, "kecha-yu kunduz tinim bilmay, soqov xachirday ishlagan holda, u oz ishi borligidan norozi bo'lib, yanada ko'proq ishlashni xohlagan" (Isaak Massa). Uning ukasi, Duma xodimi va kansler Vasiliy Shchelkalov "o'z iste'dodi bilan Andreydan ancha past edi".
XVII asrda Elchilik funksiyalarining xilma-xilligi va kengligi uning tarkibini sezilarli darajada kengaytirishni talab qildi. 1689-yilda Elchilik xizmatida 53 ta xizmatchi, 22 ta tarjimon bor edi.
Moskva davlati hayotida xalqaro munosabatlarning qo'lga kiritgan katta ahamiyati, 1667-yildan boshlab buyruqni endi kotiblar emas, balki boyarlarning boshchiligidagi kansler hujjatlashtirib,endilikda har bir hujjat muhr bilan arxivga joylanadigan bo’ldi. Bir vaqtning o'zida ko'p buyurtmalar "Davlat buyurtmalari elchixonasi matbuoti" nomi bilan saqlanadigan bo’ldi. Bularning barchasi hukumat tashqi siyosiy faoliyatining ahamiyati oshganligidan dalolat berdi. Shunday qilib, XVII asr davomida Elchilik muassasa sifatida to'liq shakllandi. Ammo qirol o'z diplomatlari faoliyati ustidan hushyor nazoratni saqlab qoldi. Podsho Aleksey davrida uning bevosita yurisdiksiyasida bo'lgan maxfiy ishlar bo'yicha maxsus buyruq tashkil etilgan bo'lib, u yerda podshohning o'zi bundan mustasno, boyarlar va duml vakillari ushbu tizim ishlariga aralashmaydi. Ushbu buyruqdan, xususan, kotiblar "shtatlardagi" elchilarga va elchixona xodimlarining nufuzining anchayin ortganini bildiradi.