Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Qo`shimcha adabiyotlar
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Darsning o`quv va tarbiyaviy maqsadi
- Dars o`tish vositalari
- 3 minut
- Tayanch so’zlar va tushunchalar
Qo`shimcha adabiyotlar: 11.
"Avyesto" nodir manba". "Turkiston" gazyetasi, 2001 yil 31 yanvar. 12.
Saidkulov T. Ochyerki istiografii istorii narodov Sryednyey Azii. Tashkyent, "O’qituvchi", 1992. 13.
Dyervish R.A., Lyevtyeyeva P.G., Musakayeva A. Pamyatnik istorii, ryeligii i kul’turы v Uzbyekistanye. Tashkyent, "O’qituvchi", 1994. 14. Karimov SH., SHamsutdinov R. Vatan tarixi. Andijon, "Myeros", 1995. 15. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkyent, "Fan", 1964. 16. Hamidjon Homidiy. "Zardo’shtiylikning ta’lim tizimi". "Ma’rifat gazyetasi", 2000 yil 29 yanvar. 17. O’rmonov M. "Avyesto". "Adolat" gazyetasi, 2000 yil 5 may. 18. Habibullayev A. "Avyesto"ning muqaddas nurlari". "Qishloq hayoti" gazyetasi, 2000 yil, 26 may. 19. Sagdullayev A. "Ni starosti, ni smyerti, ni zavisti zlyevryednoy". "Narodnoye slovo", 18 noyabrya 2000 goda. 20.
Usmonov M. "Avyesto" ma’naviy chashmasi". "Ishonch" gazyetasi, 2001 yil 15 iyun. 21.
Hasanov S. "Avyesto"da jinoyat va jazo" Hayot va qonun, 2001 yil №1. Darsning o`quv va tarbiyaviy maqsadi: «Avyesto» kitobi orqali o’lkamizning qadimgi davri tarixini yoritib byerish. SHuningdyek «Avyesto» va zardushtiylik dinining tamoyillari va qonun qoidalarini tushuntirib byerishdan iborat. Bundan tashqari Ushbu mavzu orqali O’zbyekiston tarixining noyob qadimgi tarixini yoritishga ham yordam byeradi. Dars o`tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) Dars o`tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida byerilgan savollarni tahlil etish. Tarqatma tyestlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil byerish. Darsning xrono kartasi – 80 minut. O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi: 289
Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati-2 minut Talabalarning davomati – 3 minut Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut Talabalar bilim darajasini aniqlash (o’tilgan mavzu bo’yicha)-50 minut Sinov savollar namunasi (savol-javob triqasida)– 10 minut Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish-5 minut Uyga vazifa byerish – 5 minut Tayanch so’zlar va tushunchalar: («Avyesto», zardushtiylik, ezgu o’y, ezgu so’z, ezgu fikr, davlatchilik, Xorazm, "Quyoshli yer", S.P.Tolstov, I.M.D’yakonov, Ed.Myeyyer, nmana, vis, varzana, zantu, daxya, 1999 yil YUNYeSKO Bosh konfyeryensiyasining 30 syessiyasi, "Avyesto"ning jahon madaniyati va dinlari tarixidagi tutgan o’rnini» 2700 yillig. O’zbyekiston Ryespublikasi Vazirlar Mahkamasi 2000 yil 29 martdagi qarori 2001 yil oktyabr)
1- masala: "Avyesto" kitobi O’rta Osiyo va qo’shni mamlakatlarning eramizdan avvalgi II ming yillikning oxirlaridan I ming yillikning kyeyingi asrlarigacha bo’lgan davrni qamrab olgan tarixi va madaniyatini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qilayotgan buyuk asardir. "Avyesto" so’zi "qat’iy qonunlar" ma’nosini bildiradi. Bu kitobda shu hududda yashagan barcha xalqlarning qadimgi davrlardagi ijtimoiy iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o’z aksini topgan. Ana shu buyuk asar haqida hozirgacha chop etilgan ma’lumotlarni chuqur o’rganish maqsadida o’tkazilishi lozim bo’lgan syeminar darsi quyidagi ryeja asosida olib borilishi tavsiya qilinadi: "Avyesto" kitobi haqidagi ma’lumotlarni har tomonlama o’rganishda I.A.Karimovning "Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q", Abu Rayxon Byeruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar", S.P.Tolstovning "Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab", SH.Karimov, R.SHamsutdinovlarning "Vatan tarixi", S.A.Tokaryevning "Ryeligiya v istorii narodov mira" kabi asarlari bilan tanishish katta yordam byeradi. Manbalarda "Avyesto" kitobining muallifi Zardusht (ba’zi manbalarda Zardust) bo’lganligi qayd etiladi. U hayotda yashab o’tgan tarixiy shaxs. Abu Rayxon Byeruniy o’rta asr xronologiya an’analari asosida Zardusht Alyeksandr Makyedonskiydan 258 yil ilgari yashagan dyegan fikrni ilgari surgan edi. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov ham "Muloqot" jurnalining 1992 yil 11-12 sonlarida chop etilgan "Zardushtiylik haqida haqiqat" maqolasida Zardushtning miloddan avvalgi 589-512 yillarda, ya’ni bundan 2600 yil muqaddam yashab o’tganligini yozadi. Olimning ta’kidlashicha, Zardusht Spitoma Markaziy Osiyo hududida faoliyat ko’rsatgan ilohiyotchi, faylasuf, shoir tabiatshunos olim bo’lgan. Uning uch o’g’il va bir qizi bo’lgan. Zardusht 40 yoshga yetganda o’zigacha bo’lgan ko’p xudolik diniy aqidalariga tabiat hodisalariga qarshi chiqib, yakkaxudolikka asoslangan birinchi diniy kitob - "Avyesto"ni yaratgan. Zardusht zardushtiylik dinining payg’ambari sifatida tan olingan va e’tirof etilgan. Boshqa olimlarning (I.M.D’yakonov, Ed.Myeyyer) fikricha Zardusht ancha ilgari, ya’ni eramizga qadar I ming yillikning boshlarida yashagan. SHu paytga qadar zardushtiylik haqida olimlar o’rtasida turlicha qarash va g’oyalar mavjud. Bu eng avvalo zardushtiy dini qaysi maskanda paydo bo’lganligi haqidagi masaladir. Ba’zilar zardushtiylik dinini Midiyada kyelib chiqqan dyesalar boshqalar Sosoniylar davridagi manbalarga tayanib Zardusht Antropatyenye (Ozarbayjon) shahridan dyeb isbotlashga harakat qiladilar. J.Darmittyer, V.Djyekson, E.Xarufyel’d kabi olimlar Zardushtning tug’ilgan va o’z faoliyatini boshlagan joyi shimoliy G’arbiy Eron bo’lib, u Doro I ning zamondoshi bo’lgan dyeb hisoblaganlar. Ularning bu taxminiga Zardusht haqidagi rivoyatlardan biri asos bo’lib xizmat qilgan. Bu rivoyatga ko’ra Zardusht Vishtaspa dyegan podsho hukmdorligi vaqtida yashagan. Ma’lumki, Doro I otasining nomi Gitaspa bo’lgan. YUqorida nomi tilga olingan olimlar Vishtaspa bilan Gitaspa aslida bitta shaxs bo’lgan dyeb hisoblab, Zardushtning vatanini SHimoliy G’arbiy Eron bo’lgan dyegan fikrni ilgari surganlar. Lyekin Vishtaspa qachon va qayerda hukmronlik qilganligini biz aniq ayta olmasakda (Vishtaspaning Baqtriya podshosi bo’lganligi haqidagi fikr faqat rivoyatlarga asoslangan), Gitaspaning hyech qachon podsholik taxtida o’tirmaganligi bu aniq tarixiy faktdir. SHunga asoslanib biz aytishimiz mumkinki, nomlari o’xshash bo’lsada ular bitta shaxs bo’lgan emaslar. YA’ni bu rivoyat asosida Zardusht SHimoliy G’arbiy Erondanligini isbot qilib bo’lmaydi. Bundan tashqari "Avyesto" eng qadimiy qismining tahlili ham uning SHimoliy G’arbiy Eronga hyech qanaqa aloqasi yo’qligi ko’rsatadi. Hozirgi zamon tadqiqotchilarining aksariyati "Avyesto" kitobining vatani Markaziy Osiyo dyeb hisoblaydilar. Ular o’z xulosalarini kitobning eng qadimiy qismida kyeltirgan jo’g’rofiy ma’lumotlar asosida chiqarganlar. V.V.Struvye, V.V.Tryevyer, S.P.Tolstov, N.Proxorov va boshqalar ana shu fikrni ilgari surgan 290
olimlar guruhiga kiradilar. Haqiqatan ham "Avyesto"da yakkayu yagona xudo Axuramazda yaratgan 16 mamlakatning nomi byerilgan. Bu mamlakatlardan 2 tasi afsonaviy bo’lsa, to’qqiztasi Markaziy Osiyo hududiga tyegishli bo’lgan viloyat va shaharlardir, qolgan byeshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston hududlariga qarashlidir. Masalan, Sug’da (So’g’diyona), Gava (So’g’diyonadagi viloyat), Mouru (Marv), Baxdi (Baqtriya), Xvayrizama (Xorazm), Nisoya (Ashxobod atrofi), Gurgon (Urganch) va boshqa viloyat va shaharlar "Avyesto" da tilga olinganlar. "Avyesto" kitobida Yer dumaloq shaklida yaratilganligi, uning atrofi okyeanlar bilan o’ralganligi, nomlari kyeltirilgan mamlakatlarda Axuramazda ezgulik qonunlari Zardo’sht orqali vaxiy qilganligi haqida yozilgan. Olimlarning ko’pchiligi Markaziy Osiyo "Avyesto" vatani ekanligini tan olsada, uning qaysi hududda yaratilganligi masalasida hozirgacha tortishuvlar davom etib kyelayapti. X.Nyunbyergning fikricha "Avyesto" So’g’diyonada yaratilgan. V.I.Abayev esa bu kitob Markaziy Osiyodagi ko’chmanchi va o’troq qabilalari chyegarasida vujudga kyelgan dyegan fikrni ilgari surgan. Markaziy Osiyo tarixining yirik tadqiqotchisi V.V.Struvye Marg’iyonani zardo’shtiylikning vatani dyeb hisoblagan. Taniqli va mashhur tarixchi olim S.P.Tolstovning fikricha "Avyesto" Xorazmda yaratilgan. Bu fikrni quvvatlab, shuni alohida ta’kidlash lozimki "Avyesto"da Zardo’sht tug’ilgan, yashagan va faoliyat ko’rsatgan mamlakatning tavsifi kyeltirilgan. Unda yozilishicha Zardo’shtning vatani purviqor tog’lar, kyeng yaylovlar, kyemalar suzishi mumkin bo’lgan syersuv, kyeng va chuqur daryolari bo’lgan mamlakatdir. Agar baland tog’larni hisobga olmaganda bu tavsifni butunlay Xorazmga byerilgan tavsif dyeb qabul qilish mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha - "Avyesto"da nazarda tutilgan mamlakat Ahamoniylar saltanatigacha O’rta Osiyo hududlarini birlashtirgan Katta Xorazm davlatidir. Bu davlatning markazi Xorazm hududida joylashganligini va rivoyatlarga ko’ra birinchi muqaddas olov shu o’lkada yoqilganligini, Xorazm so’zining "Quyoshli yer" ("xvar" - quyosh va "zam" - yer) ma’nosini bildirganligini hisobga olib "Avyesto" ning vatani Xorazm dyegan fikrni quvvatlash mumkin. 2-masala: Bu savolni yoritish "Avyesto" kitobi yaratilishiga oid ma’lumotlarni kyeltirishdan boshlansa maqsadga muvofiq bo’ladi. Zardo’shtiylik yoyilayotgan davrda ibodatxona ham, o’qib unga sig’inadigan maxsus kitoblar ham bo’lmagan. Diniy marosimlar ochiq havoda, gulxan yonida ado etilgan. Zardo’sht tiriklik paytida uning va’zlari kitob holatiga kyeltirilganligi haqida aniq ma’lumotlar bo’lmasada, bu va’zlarning kohinlar tomonidan yozib borilganligi va ibodat paytida yoddan o’qiganlarini aniq aytishimiz mumkin. Lyekin, afsuski, Zardo’sht vazlarining dastlab yozilgan matnlari bizgacha yetib kyelmagan. Faqat ular haqida yozilgan tarixiy manbalar bor xolos. SHuning uchun biz Zardo’sht va’zlarining qachon kitob holatiga kyeltirilganligini aniq ayta olmaymiz. Ko’pchilik olimlarning fikricha bu vazifa VII asrning oxiri VI asrning boshlarida bajarilgan. Zardo’shtiylik dini vujudga kyelgan davrda kishilik jamiyati ilgarilab rivojlana bordi. O’rta va Markaziy Osiyoda ko’chmanchilikka asoslangan eski turmush tarzi o’rnini o’troq yashash egallay boshladi, sug’oriladigan dyehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik borgan sayin taraqqiy etdi. YAngi-yangi shaharlar, obod qishloqlarning paydo bo’lishi o’troq yashash turmush tarzining odamlarga byenihoya kulfat kyeltirayotgan ko’chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini ommaga yetkazish o’sha davrning asosiy muammosi bo’lgan. Ana shu zaruriy muammoni Zardo’sht hammadan oldin ko’ra olgan va uni hal qilish yo’llarini ko’rsata bilgan. U xalqlarni, qabilalarni birlashtirib, farovonlikka erishtirishning birdan bir yo’li - yakka xudolik vaxdoniyatiga o’tish dyeb bildi va o’zining butun ongli faoliyatini shu muqaddas ishga bag’ishladi. Zardo’shtiylik ta’limoti qabilalar ittifoqidan eng qadimiy davlatlar tuzishga o’tish davrida vujudga kyelgan ta’limotdir. "Avyesto" bir nyecha marta kitob holatiga kyeltirilgan. Fikrimizcha, dastlabki "Avyesto" kitobi eramizga qadar VII-V asrlarda yozilgan va Alyeksandr Makyedonskiy istilosi davrida yo’q qilib yuborilgan. Abu Rayxon Byeruniy bu haqda bunday yozadi: "Podsho ibn Doro xazinasida o’n ikki ming qoramol tyerisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. SHuning uchun "Avyesto" ning byeshdan uchi yo’qolib kyetdi. "Avyesto" o’ttiz nash (qism) edi. Ma’jusiylar qo’lida 12 nahs chamasi qoldi". Kitobning zardo’shtiylik dinining kohinlari yodida qolgan qismi Gata nomi bilan kyeyingi davrlarda yozilgan "Avyesto" kitobiga kiritilgan. Ikkinchi marta "Avyesto" ni kitob shakliga kyeltirish uchun qilingan harakat Parfiyadagi arshaxiylar podshosi Valaxsh (I asr) davrida amalga oshirildi. Afsuski kitobning bu varianti ham bizgacha yetib kyelmadi. Sosoniylar davrida (III-VII asrlar) "Avyesto"ni kitob shakliga kyeltirish uchun uchinchi marta harakat qilindi va olimlarning taxminiga ko’ra bu ish Xusrav Anunyervon hukmronligi davrida (531-579 yillar) nihoyasiga yetkazildi. "Avyesto"ning oxirgi varianti yangi matnlar bilan to’ldirilib, 21 kitobni tashkil qildi. "Avyesto"ning matnlari turli davrlarda yaratilgan bo’lsada, ular bir tilda, kyeng xalq ommasiga notanish bo’lgan va hatto ahamoniylar davrida ham o’lik til hisoblangan muqaddas diniy tilda yozilgan edi. SHuning uchun ham kohinlar Zardo’shtiylik dini tamoyillari oddiy
291
dindorlarga tushunarli bo’lishi uchun "Avyesto"ning asosiy matnlariga sosoniylar davrida adabiy til hisoblangan pahlaviy tilida kyeng ko’lamli sharhlar yaratdilar. Bu tarjima va sharhlar Zyend nomini oldi. Hozirgi zamon tadqiqotchilari uni "Zyend Avyesto" dyeb ham ataydilar. "Avyesto" matnlari sosoniylar davrida oxirgi marta kitob holatiga kyeltirilgandan kyeyin oradan ozgina fursat o’tgach arab istilochilari sosoniylar saltanatini mag’lubiyatga uchratib, zardo’shtiylar dini tarqalgan asosiy hududlarni - Eron va Markaziy Osiyoni bosib oldilar. O’lkamizda Islom dinining tarqalishi zardo’shtiylik dini adabiyotini yo’qotilishiga olib kyeldi. Jumladan, "Avyesto" kitobining 4 dan 3 qismi yo’qotildi. "Avyesto" kitobida Zardo’sht Axuramazdani olamdagi barcha ezgulik va yaxshilikni bunyodga kyeltirgan, dunyo bo’yicha yakkayu yagona yaratilmagan, hamma vaqt mavjud bo’lgan xudo ekanligini e’lon qilgan. Bu holat zardo’shtiylik dini yakka xudolik dini dyeb aytishimizga asos bo’lib xizmat qiladi. Lyekin shu bilan birgalikda Zardo’sht ta’limoti bo’yicha Axuramazda yaratgan olam yovuzlik, qabohat kuchidan yaxshi himoya qilinmagan. Bundan foydalangan yovuzlik ruhi Axriman boshchiligidagi qora kuchlar dunyoga bostirib kirib, Axuramazda nima yaratgan bo’lsa ularni yer bilan yakson qila boshlaydi. Natijada ezgulik yovuzlik bilan aralashib kyetadi. YOvuzlik ruhi Axrimanni yengish uchun odamlar Axuramazdaga yordam byerishlari kyerak ekanligi "Avyesto" da alohida qayda etilgan. Kitobda oxir oqibatda yovuzlik kuchlari yengilib, dunyoda faqat yaxshilik va ezgulik qolishiga ishonch bildirilgan. Ko’rinib turibdiki, Axuramazda bilan Axrimanning kuch va imkoniyatlari qariyb tyeng. Axuramazdaning g’alabasi faqat insoniy jamiyat yordamidagina sodir bo’lishi mumkin. Kitobda Axuramazda xudo, Axriman esa ruh sifatida talqin qilingan bo’lsada, ular kuchlarining tyengligi ayrim olimlarga zardo’shtiylik dini dualistik, ya’ni ikki xudolik dini dyeb talqin qilishiga imkoniyat byerdi. "Avyesto"ning qadimiy, o’rta va yangi qismlarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, zardo’shtiylik ta’limoti dastlab g’oyat kuchli dualistik elyemyentlari bo’lgan yakka xudolik dini sifatida vujudga kyelgan. Kyeyinchalik ko’plab qabilalar, elatlar va xalqlar bu dinni qabul qilayotganlarida ular o’z xudolarini yordamchi, ikkinchi darajali xudolar yoki ruhlar sifatida zardo’shtiylik dini ta’limotiga kiritilishiga erishdilar. SHuning uchun ham "Avyesto" da Axuramazdaning yordamchilari, mahalliy xudolar sifatida Mitra, Anaxit, Xumo, Xubbi, Mirrix kabi xudolarning nomi tilga olingan. Bu xudolarning ta’sir doirasi arablar istilosi davrida ancha kyeng bo’lgan. SHu sababga ko’ra Islom dini namoyondalari zardo’shtiylikni ko’p xudolik dini dyeb hisoblaydilar. Zardo’sht diniga ko’ra olam qarama-qarshiliklar asosida qurilgan: jismoniy narsalarda, yorug’lik bilan zulmat, jonli tabiatda hayot bilan o’lim, ma’naviy olamda ezgulik bilan yovuzlik, ijtimoiy hayotda adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar o’rtasida doimiy qarama-qarshiliklar bor. Diniy sohada ezgulik xudosi bilan yovuzlik ruhi o’rtasida kyeskin kurash boradi. Axuramazda ezgulikni vujudga kyeltiravyeradi, Axriman esa unga qarshi kurashib, odamlarni yomonlik sari, yovuzlikka boshlayvyeradi. "Avyesto"da ta’kidlanishicha, ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi kurashda oraliq yo’q, har bir odam bu jarayonning u yoki bu tomonida ishtirok etishga majbur. Har bir inson hayot yo’lini o’zi byelgilaydi. Kimga yon bosmoqlik, kimni himoya qilishni o’zi hal qiladi. SHu boisdan dindorlikda imon-e’tiqod barkamollik nishonasi sifatida muhim o’rin tutadi. Imonli - e’tiqodli odam albatta ezgulik, yaxshilik sari intiladi. YOvuz ruhlar - dyev pari, iblis va boshqalar gunohlar, adashishlar, yolg’onlar, kasalliklar timsoli sifatida tasvirlanadi. Axuramazda odamlarni ulardan saqlanish, o’zini chyetga olishga da’vat etadi. Kitobda Axuramazdaning Axriman ustida g’alabasi, yorug’likning zulmat ustidan g’alabasi sifatida tasvirlangan. YOrug’lik manbai quyosh, olov esa uning bir qismidir. SHuning uchun zardo’shtiylar olovga soflanish timsoli sifatida sig’inganlar. Zardo’shtiylar hayotining asosiy mazmuni xayrli ish, shirin so’z, oliyjanob o’y-fikrlar va ularning sobitligi, amallarning insoniyligidan iborat. "Avyesto"da "Ezgu o’y, ezgu so’z va savob ishni alqayman. O’zimni bori ezgu o’ylarga, ezgu so’zlar aytishga yaxshi ishlar amaliga baxshida qilaman, barcha yomon o’ylardan, yomon so’zu, yomon ishlardan yuz o’giraman" dyeb yozilgan. "Avyesto"ning ilohiy kitobligini nazarga olsak, ezgu so’z, ezgu o’y va savobli ish nafaqat da’vatnoma, balki hukmnomadir, ya’ni bajarilishi shart, so’zsiz ijro qilinishi zarur bo’lgan insoniy vazifadir. Insonning asosiy burchi adolatli turmush tarzi bo’lmog’i kyerak. YAxshilikning yomonlik ustidan g’alaba qilishini ko’zlab yashash kyerak: yolg’on gapirmaslik, so’zning ustidan chiqmoq, faqat yaxshilik qilmoq kyerak. Zardo’shtiylikda olov, yer, suv va havo muqaddas sanaladi. Ularni yomon, yovuz narsalar bilan aralashtirmaslik kyerak. Yer, suv, havoni bulg’ash, ifloslantirish eng og’ir gunohlar qatoriga qo’shiladi. Axuramazda "… yerga yaxshi, sog’lom urug’lar syepishdan ortiq savob ish yo’q…" dyeydi. U yerga ekin ekishni yerdagi yovuzliklarga barham byerishdan iborat dyeb hisoblaydi. Zardo’shtiylik o’gitlarida ona zaminga, dyehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, Vatan va xalqqa ulug’ muhabbat hissi markaziy o’rinni egallaydi. Zardo’shtiylikda yer yuzida eng yovuz va va yomon narsa o’limdir. SHuning uchun zardo’shtiylarda o’likni ko’mishning alohida tartibi vujudga kyelgan. Odam o’lganda uning vujudini yovuz kuchlar, ya’ni
292
o’lim egallaydi. YOmonlikni muqaddas yerga ko’mish, kuydirish, suvga tashlash man etilgan. Jasadni qushlarga yem bo’lsin dyeb maxsus baland joyga qo’yib qo’yganlar. Suyaklar tozalanib, qurib qolgach ularni maxsus idish "ossuariy" - "suyakdon, ostadon"larda saqlaganlar. Ular "nous" dyeb ataluvchi maxsus binolarga qo’yilgan. Ko’rinib turibdiki, zardo’shtiylar o’lgan odamning jasadiga byefarq qaraganlar. Zardo’shtiylar ta’limoti bo’yicha inson vafot etgandan kyeyin uning jonini turlicha qismat kutadi. Dinning barcha talablarini bajarganlarning joni Axuramazda hukmron bo’lgan yorug’lik podsholigi, ya’ni jannatdan joy oladi. Qolganlari esa Axriman qo’l ostidagi do’zaxga tushadilar. Oxir oqibatda Axriman ustidan g’alaba qozonilgandan kyeyin, do’zaxdagi barcha jonlar qirib tashlanadi. Axuramazdaning o’gitlariga rioya qilganlar esa abadiy yashaydilar. Zulmat, qorong’ulik dunyosi va jahannam, do’zax yo’qolib, yer yuzida abadiy jannat yaratiladi. SHunday qilib, inson o’limidan kyeyin uning jonining taqdiri uning Axuramazdaga va zardo’shtiylik ta’limotiga sadoqati bilan byelgilangan. Bu hol zardo’shtiylikni ilgarigi diniy ta’limotlardan ajratib turadi. CHunki ilgarigi ta’limotlar insonning dinini uning nimaga va kimga ishonishi bilan emas, balki tug’ilishi bilan byelgilar edi. Zardo’shtiylik yaratgan yana bir yangilik bu oxirat va qiyomat qoyim haqidagi ta’limotdir. Bularning hammasi zardo’shtiylikning o’sha davrdagi barcha dinlardan ustun ekanligidan va jahon dinlari rivojlanishining yangi va yuqori pog’onasi bo’lganligidan dalolat byeradi. Download 8.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling