Alkadiyenlar

Kimyoviy xossalari
Izolyatsiyalangan yoki ajratilgan qo‘shbog‘li diyenlar alkenlar xossalarini namoyon qiladi.
1,3-Alkadiyenlar uchun esa birikish va polimerlanish reaksiyalari xos. Ularning birikish reaksiyalarida 1,2- va 1,4-birikish mahsulotlari hosil bo‘ladi. Birikish mahsulotlarining nisbati alkadiyenlarning tuzilishi, reaksiya harorati, erituvchining qutbliligi va reagentning tabiatiga bog‘liq.
l.Gidrogenlash. 1,3-Alkadiyenlarni katalitik gidrogenlaganda alkenlar va alkanlar hosil bo‘ladi:
H/Ni
CH,=CH-CH=CH, H2
CH2=CH—CH,-CH,-|
2
l3
(1,2-birikish mahsuloti)
h2/nV ch3ch2ch2ch
-► CH3—CH=CH—CH3 -1 (1,4-birikish mahsuloti)
2.Elektrofil reagentlarning birikishi. 1,3-Alkadiyenlarga vodorod galogenidlar, galogenlar va boshqa elektrofil reagentlar birikkanda 1,2- va1,4-birikish mahsulotlarining aralashmasi hosil bo‘ladi:
Bpi
h2c=ch-hc=ch2 -Br^ h2c=ch-ch-ch2 +
Br Br
H
c=c:
BrH2C
3,4-dibrom-1 -butentrans-1,4-dibrom-2-buten
,CH2Br
'H
H2C=CH~HC=CH2
Br
TTRr I
-HB^ H3C~CH-CH=CH2 + H3C-HC=CH-CH2Br
3-brom-1-buten 1-brom-2-buten
1.3- Butadiyenga bir mol bromning birikish reaksiyasi 80oCda CCl4 eritmasida olib borilsa, 80% 1,2- birikish va 20% 1,4-birikish mahsuloti, 40oCda esa aksincha, 20% 1,2-birikishva 80% 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi. Xuddi shuningdek, 1,3-butadiyenga vodorod bromidning birikish reaksiyasi 40oCda olib borilsa, 80% 1,4- birikish va 20% 1,2-birikish mahsuloti, 80oCda esa aksincha 80% 1,2- birikishva 20% 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi.
1.3- Alkadiyenlarga elektrofil reagentlarning birikishi ionli (elektrofil) va radikal mexanizmlarda borishi mumkin. Bu mexanizmlarni 1,3-butadiyenga bromning birikishi misolida ko‘rib chiqamiz.
Bromning elektrofil mexanizm bo‘yicha birikishida dastlab uning musbat zaryadlangan (kation) qismi 1,3-butadiyen molekulasidagi bitta qo‘shbog‘ning p-elektronlariga hujum qilib, beqaror rc-kompleks (I)ni hosil qiladi. rc-Kompleks tezlik bilan allil tipidagi to‘yinmagan oraliq karbokationga aylanadi. Bu karbokationning tuzilishini II a va Iib rezonans formulalar bilan tasvirlash
3
mumkin. Brom anioni to‘yinmagan karbokationning 2-uglerod atomiga birikib1,2-, 4-uglerod atomiga birikib 1,4-birikish mahsulotini hosil qiladi:
H2C=CH-HC=CH2
Br
2
h2c=fch-hc=ch2
Br8+ ^
* 6
Br8-
rc-kompleks
I
- -BrH2C—CH_HC-CH2
II at
1 +
BrH2C"HC-CH—CH2 II b
Br
+Br> BrH2C“CH~CH=CH2 + BrH2C~HC=CH~CH2Br
3,4-dibrom-1 -buten 1,4-dibrom-2-buten
66% 34%
Iia va Iib rezonans formulalar bir-biridan faqat elektronlarning joylashishi bilangina farq qiladi. Bu strukturalar alohida-alohida emas, balki, rc-elektronlari va zaryadi delokallashgan nisbatan barqaror oraliq (mezomer) kation holida mavjud bo‘ladi, degan fikrlar ham bor:
+
r A
BrH2C-CH^2CH^2iCH2
mezomerkation
Brom anioni C2 gabiriksa, 1,2-birikishmahsuloti, C4 gabiriksa 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi.
1,3-Butadiyen gabromning radikal birikishida asosan 1,4-birikish mahsuloti hosil bo‘ladi:
H2C=CH-HC=CH2-
Br
BrH2C—CH-HC= CH2—
BrH2C-HC=CH—CH2—1
yoki
BrH2C_ CH—CH—CH2 + Br^Br —► BrH2C~HC=CH~CH2Br + Br*