Alkenlaming elektron tuzilishi va geometrik izomeriya

BRAUN

BRAUN (Braun) Gerbert Charlz (1912. 22.5, London) — Amerika kimyogari. AQSH Milliy FA aʼzosi (1957-y. dan). Asosiy tadqiqot ishlari bor kimyosiga oid. Diboranni sintez kilishning oddiy usulini ishlab chiqqan. Toʻyinmagan organik birikmalarni gidroborirlash reaksiyasini kashf etgan (1959). Trimetilbor yoki diboran hosilalarining aminga qoʻshilishini tadqiq qila turib, molekuladagi sterik kuchlanishnimikdoriy usulda oʻrganish nazariyasiga asos solgan. Amerika sanʼat va fan akademiyasi aʼzosi (1966-y. dan), Nobel mukofoti laureati (1979, G. Vittig bilan hamkorlikda).




ALKENLAMI EPOKSIDLASH. SIS- VA TRANS-GIDROKSIUASH (VAGNER REAKSIYASI), OZONLASH. 1.3-BUTADIENNI N- BUTANDAN. ETIL SPIRTIDAN. IZOPROPENNI ATSETON VA ATSETILENDAN. 2-METILBUTANDAN OLISH.

Alkenlarning fizik va kimyoviy xossalari. Eelektron tuzilishi. Uglerod-uglerod bog‘ining tabiati Yelektrofil reagentlarningbirikishi. Eelektrofil birikish.reaksiyasining mexanizmi. ( va  - komplekslar). Markovnikov qoidasi. Eelektrofil birikishning fazoviy kimyosi. Alkenlarga radikal birikish (Karash effekti). Alkenlarni gidrogenlash va oksidlash reaksiyalari. Ishlatilishi

Eetilen, propilen va butilenlar oddiy sharoitda o‘tkir hidli gaz moddalar. S₅ dan boshlab suyuq moddalar. Eetilen qutblanmagan modda, propilenning dipol momenti 0.30 D, izobutilenniki esa 0,49 D ga teng. Sis- va trans- izomerlar fizik doimiyliklari bilan bir-biridan farq qiladi.
Alken molekulasidagi elektronni tortib olish energiyasi ionlanish energiyasi (IE) deyiladi. Bu jarayonni quyidagicha yozish mumkin:

Umuman, -orbitalning elektronlari atom yadrosidan uzoqroqda joylashgan bo‘lib, harakatchan va -orbitalning energiyasidan kichik. Shuning uchun alkenlarning IE alkanlarnikidan kichik. Yetilen uglevodorodlarda uglerod sp² gibridlanish holatida bo‘ladi. Bitta 2s va 2 ta 2r orbitallari gibridlanadi va 3 ta ekvivalent gibridlangan sp²-orbitallarni hosil qiladi. Gibridlangan orbitallar teng yonli uchburchak shaklida bo‘lib, uchburchakning markazida uglerod atomi yotadi va orbitallar uchburchakning uchlariga yo‘nalgan bo‘lib, orasidagi burchak 120^o ga teng. Yetilen molekulasi hosil bo‘lganda uglerod atomining sp² gibridlangan orbitali ikkinchi uglerod atomining sp² gibridlangan orbitalini maksimal qoplaydi va -bog‘ini hosil qiladi. Uglerod atomlarining sp² orbitallari vodorod atomlarining 1s orbitallarini qoplaydi va C-N -bog‘larni hosil qiladi va bir tekislikda yotadi.

Gibridlanmagan 2p orbitallarning gantel ko‘rinishdagi shaklining bir qismi etilen molekulasi yotgan tekislik ustida va ostida yotadi va bir-birini qoplab, -bog‘ni hosil qiladi:

Qo‘sh bog‘ning uzunligi 0,133 nm va C-H bog‘ uzunligi 0,108 nm ga teng.

Alkenlar elektrofil reagentlar bilan -, -komplekslar hosil qilib reaksiyaga kirishadi:

Alkenlar ftor, xlor, brom, yod bilan oson reaksiyaga kirishadi. Ftor reaksiyaga shiddatli kirishadi, hatto portlash ro‘y berishi mumkin. Yod bilan reaksiya sekin boradi. Bromlash alken molekulasida qo‘sh bog‘ borligini isbotlash uchun sifat reaksiya hisoblanadi. Reaksiyada bromning rangi o‘zgaradi:

Alkenlar H-elektrofillar bilan oson reaksiyaga kirishadi. Nosimmetrik alkenlarga H-X birikkanda vodorod vodorodi ko‘p uglerod atomiga, galogen esa vodorod kam uglerod atomiga birikadi (Markovnikov V.V.):

Reaksiya ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqichda proton alkenga birikadi va ikkilamchi karbokation hosil bo‘ladi:

Ikkinchi bosqichda nukleofil bilan ta’sirlashadi va reaksiya mahsulotini beradi:

Peroksidlar ishtirokida HBr propilenga teskari birikadi (Karash effekti):

Alkenlarni gidrogenlash. Alkenlarni vodorod bilan Rt, Pd, Ni ishtirokida qaytarilsa alkanlar hosil bo‘ladi:

Alkenlarni oksidlash. Alkenlarni oksidlaganda oksidlovchilarning kuchli yoki kuchsiz ekanligiga qarab har xil birikmalar hosil bo‘ladi. Havo kislorodi hisobiga oksidlanganda gidroperoksidlar hosil bo‘ladi:

Yetilen havo kislorodi bilan kumush katalizator ishtirokida oksidlansa etilen oksidini beradi:

Eetilen va uning gomologlari nadkislotalar bilan oksidlansa ham oksidlar hosil bo‘ladi: