Алмас қылыш

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
198 
Бұрындық осылай деді де, атының басын бұрып, аулына қарай жүре берді. 
Қасым оған тоқта демеді. Өйткені мұндай жағдайда Бұрындық шешімі бірден-бір 
дұрыс шешім еді. Халқын басқара алмаса да қайғысын жасыра білді. 
Екі апта өтпей бүкіл Дәшті Қыпшақ әулетіне Бұрындық хан Самарқанттағы 
кіші қызы Жауһар-Бикенің қолына көшіп кетпек екен деген хабары тағы естілді. 
Біреу ер екен деді, біреу ез екен деді. Тегі ешкім бәлендей өкінбеді. Бірақ 
Бұрындық көшерінде тағы бір үлкен жамандық істеді. Қара түнде жүз жігітін 
жіберіп бір кезде өзі салдырған Бұрындық қаласын «өзіме де жоқ, бөтенге де 
қалмасын» деп күл-талқан етіп өртетті. 
Сөйтіп ол уақытында көше алмай қалды. Ал көшем дегенінде халық оны 
көшірмеді. Қасым сұлтанға енді ру басшылары, би, батырлар емес, кеше найза 
ұстап, жауына қарсы шыққан, жаман далбағайлы, көн шалбарлы қара қазақ келді. 
Бірақ бұлардың келісі ел жақсыларының келісіндей емес, ашулы келіс еді. 
Аспанды қап-қара боп жауып алған қара бұлт тәрізді, түрлерінен адам 
шошынарлық, түнеріп кеткен. Қолдарындағы алдаспандарын, жай оғындай жарқ-
жұрқ ойнатып, Қасым сұлтанға күндей күркіреп тілектерін айтты. 
— Жоғалып кеткен «Жалғыз көз» батыр табылды! Бұрындықтың үйінде екен! 
Сары ала төбетімен бірге шынжырлап, бір итаяқтан ас береді екен! Аяулы 
батырымызды қазір босатып бер! Босатып бермейді екенсің, бізге өкпелеме! — 
деді. 
Халықтың мұндай ашуланған түрін бұрын көрмеген Қасым сұлтан шошып 
кетті. Ашынған халықтың өкілі етіп Қаптағай батырды ертті де, ол көшкелі жатқан 
Бұрындық аулына өзі келді. 
— Анау сойылды жұртты көріп тұрсың ба, Бұрындық хан? — деді Қасым 
ауылды қоршаған қалың жұртты көрсетіп. 
— Көріп тұрмын. Талағалы жиналған сабалақ иттер тәрізді. 
— Егер таламасын десең, қазір Орақ батырды босат! 
— Босатпасам ше? 
Қасым найзалы жұртты көрсетті. 
— Қазір бүкіл аулыңның күл-талқанын шығарады. 
— әттең, әттең! — деп барып Бұрындық әлі жығылмаған қараша үйдің есігін 
ашты. 
Ашылған есіктен Қаптағай бүкіл Дәшті Қыпшаққа әйгілі, Бұрындықтың 
жолбарыс алар сары ала төбетімен қатар, шынжырлаулы отырған, бет-аузында 
адам кейпі жоқ кісіні көрді. Орақ екенін танып, Қаптағай ызалана қалды. Беліндегі 
қанжарына қолының қалай барғанын білмей қалды. 
— Сабырлық, сабырлық! — деді қасындағы Қасым, шыдамдық көрсетіп. 
әлсіреп қалған Орақты атқа отырғызып жатып, Қаптағай: 
— Егер мына жұрт күліңді көкке ұшырмасын десең, қазір көш! — деді 
Бұрындыққа, сөйтті де өзі бұрылып жүре берді. 
Бір ай өтпей осы Талас, Шу маңындағы қазақ руларының басшылары жиналып, 
Бұрындықтың орнына боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ кигізге көтеріп, 
Қасымды хан сайлады. 
Келесі көктемде Қасым хан жайлауға Ұлытау маңына көшпек боп тұрғанда, 
Сайрам хакімі Қаттыбектің бір топ арбабы 
1
мен ресми уәкілі келді. Бұлар 
Қаттыбектің Сайрамды басқарсын деген сәлемін әкелді. Қасым хан көп қолменен 
1
А р б а б — қаланың белгілі адамдары деген мағынада. 

---

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
199 
Сайрамға беттеді. Қаттыбек қаланың кілтін беріп, өзі Қасым ханның қарамағында 
қызметте қалды. Бір аптадан кейін Қаттыбектің ақылымен бұлар Сүйіншік сұлтан 
басқарып отырған Ташкентті шабу дайындығына кірісті. 
Осы кезеңнен қазақ халқының ежелгі қонысының бірі — Түркістан өлкесін 
өзінің қарамағына қайтарып алуы үшін жаңа күрес дәуірі басталды. Бұл дәуір 
ұзаққа созылды. Бірақ жеңісті болып аяқталды. Оған себеп Қасымның сол 
дәуірдегі ел билеу саясаты ғана емес, халықтың асқан ерлігі, өз жерін, өз елдігін 
қорғауға деген сүйіспеншілігі, қажырлылығы, табандылығы еді. 
Қасым хан Мұхамед-Шайбани Ордасынан Түркістан өлкесін қайтарып алу 
үшін, Дәшті Қыпшақпен шекаралас бөтен хандармен тату-тәтті саясат ұстауды 
ойлады. Өзге жұртпенен араз бола тұрып, Мұхамед-Шайбанимен күресудің 
қиынға түсетініне шек келтірмеді. Әсіресе Қасым хан Дәшті Қыпшақтың жерімен 
шекаралас Моғолстанмен, әкесі Жәнібектің өсиетін орындап, үнемі бірге тізе 
қосып отыруды есінен шығармады. Әбусейіт мырзаның баласы Омар-Шайх 
көгаршын ұшырам деп мұнарадан құлап өлгеннен кейін, Жұныс ханның қызы 
баяғы Нигер-Сұлтан-Бегім Андижанда жесір қалған. Жәнібек осы Нигер-Сұлтан-
Бегімді өзінің ортаншы баласы әдікке алып берген. Әкесі Омар-Шайх қайтыс 
болғаннан кейін Андижан дийары 
1
Омар-Шайхтың үлкен баласы Бабур мырзаға 
қалған. Бұл кезде Самарқант, Бұқар уәлиеттерін әбусейіттің үлкен баласы Сұлтан-
Ахмет мырза басқаратын. Әдік сұлтан осы Сұлтан-Ахмет мырзаның сенімді 
адамының бірі болып Самарқантта мұзалимдық қызмет ететін. Сұлтан-Ахмет 
мырза өлгеннен кейін, артынан оның кіші баласы жас Байсұңқар мырза билік 
құрған. Одан Самарқант, Бұқар, Андижан уәлиеттерін тартып аламын деп Сұлтан-
Махмұт хан соғыс ашты. Бірақ жеңіліп қалып, амалсыз Дәшті Қыпшақ жеріне 
қашты. Онымен Дәшті Қыпшақ жеріне Сұлтан-Махмұт ханмен тілектес болған 
әдік сұлтан да бірге кеткен. Бірақ қазақ жеріне жеткен кезінде қайтыс болды. 
Соңынан қуып келген Нигер-Сұлтан-Бегім қайтадан Мұхамед-Шайбанидің 
жеріндегі өгей балаларының қолына барғысы келмеді. Көңілі ескі дос Қасым ханға 
ауды. Әрине бұл күндерде Нигер-Сұлтан-ханым бұдан он бес жыл өткен соң, 
Қасым хан өліп, Қашқардың ханы — ағасы Сұлтан-Сейіттің қолына барып, өзі бір 
кезде иттің етінен жек көрген әбдірашид сұлтанның гареміне жалғыз қызын 
беретінін білген жоқ. Ал қазір қарақат көз, оймақ ауыз сұлу Нигер-Сұлтан ханым 
өмір бойы арман еткен, ең бірінші бетін ашқан Қасым ханға қосылғанына өте-мөте 
қуанышты еді. Ағасы өлсе жесірі ініге мұра — көне қазақ дәстүрі, Қасым хан 
алтыншы қатыны етіп Нигер-Сұлтан ханымды алды. Сайрамның қақпасын 
ашқанда, өзінің ақрұғында осы Нигер-Сұлтан ханым да болды. Жастағы арманы 
орындалғанына Қасым бұрынғысынан да қатты рухтанып, енді хандық іске 
алаңсыз кірісті... 
Хандық іс — ол кезде әскер ісі, кім де кімнің әскері күшті болса, сол — хан 
және күшті хан. Қасымның жас кезінен ұстаған жалғыз сара жолы бар. Ол жол — 
бейбітшілік жолы — өз жеріңді ешкімге берме, өзгенің жерін тартып алма. 
Өзгенің жерін тартып алмау оңайға түскенмен, күштілер жеңген опасыз сұрқия 
заманда, өз жеріңді бермеу оңай іс емес еді. Бұны жақсы түсінген Қасым Сайрамға 
келісіменен тек өз ықпалын Сарысу, Шу, Талас бойындағы қазақ еліне ғана 
жүргізуді ойламай, бүкіл Дәшті Қыпшақ жеріне құлаш ұрды. Әкесі Жәнібектей 
бұл да қазақтың бар руына «бірігіп ел болайық» деп кісі жіберді. Өзі әзірге бір 
1
Д и й а р — облыc (Парсы тілінде). 

---