Алмас қылыш

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
180 
алмайды. Ал жауы қорыққан елдің хандығы да берік, айбынды келеді. Сол себепті 
қазақ елінің ең мықты саясаты соғыс болу керек» деп тұжырған. Хан билігіне 
бағынбауға қақы жоқ әскербасы Қасым лажсыз Бұрындықтың бұйрығын орындап, 
жұмсаған жорықтарына баруға мәжбүр болған. Осындай орынсыз жорықтардың 
кейбіреулерінде жауына күші жетпей жеңіліп те қалатын. Әрине, Бұрындықтың 
мұндай қылықтары Қасымның көңілінде оған деген наразылық тудырды. Ал 
Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтанға келгенде, Бұрындық екеуін тезірек 
құртуды тілесе, Қасым қос бөрінің бетін Түркістан өлкесінен қайтарып, Ақсақ 
Темір хандығына қарсы жұмсауды көздеді. Әбілқайырдың көптеген әмір, сұлтан, 
мырзалары Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтанды жақтайтынын түсінетін 
Қасым, қазақ елінің айбынды жауы Ақсақ Темір Ордасын құлату үшін, іріткіні 
жау тобының өзінде шығарсақ деген тілекті құптады. Мауреннахрдағы Моғол, 
Жағатай тархан, мырза, әмірлерін күшейтуден көрі, Мұхамед-Шайбани мен 
Махмуд-Сұлтанды өз жағына шығарып, аналарға қарсы пайдалануды дұрыс 
көрген. 
Бұл мәселеде хан мен оның әскер басының арасында оңай өте алмас тұңғиық 
пайда болды. Егер бұлар тіл тауып, бір шешімге келмесе, бұл тұңғиық екеуін 
бірдей батырып кететіні сөзсіз еді. Өйткені қас жауыңа достық көзбен қарау — 
еліңді сатумен тең қылмыс. Бұрындық ойынша Қасым сол қылмысқа таяу жүр. 
Әрине, мұндай жағдайда арасындағы ала ауыздық екеуіне бірдей қатер. 
әйткенмен бұл түйінді қос бөрінің өздері шешті. 
Мұхамед-Шайбани Ташкент билеушісі жағатайлық Сұлтан-Махмуд хан мен 
Самарқант әміршісі әбусейіт ханның арқасында Сығанақ, Ақрұқ, Үзгентті 
алғаннан кейін, бұл жеңістеріне қанағат тұтпай Хорезмге аттанды. Жолай Тырсақ 
бекінісін шауып, өзінің ағрұғын
1
осы арада қалдырып, Хорезмді қоршады. 
Хорезмді әне аламын, міне аламын деп тұрғанында, кенет қалаға Қорасан әміршісі 
жағатайлық Сұлтан-Хұсайын мырза жіберген жиырма мың әскер көмекке келді. 
Мұхамед-Шайбани амалсыз кейін қайтты. Дәл осы кезде Ташкент билеушісі 
Сұлтан-Махмуд хан кеп Отырар уәлиетін басып алды. Ол үлкен той жасап, 
мәңгілік одақтас боламыз деп достасып, Отырарды Мұхамед-Шайбаниға 
басыбайлы беріп, өзі әскерімен Ташкентке қайтып кетті. 
Түркістанның Сығанақ, Отырар, Ақрұқ, Үзгент секілді негізгі қалаларын 
қолына оңай түсірген Мұхамед-Шайбани, енді әскер жинап Сауранды басып 
алмақ болды. Бұны естіген Яссы мен Отырардың әкімі Мұхамед-Мазит тарханның 
баласы Құлмұхамет-тархан қарсы тұруға күшінің жетпейтінін біліп, үй ішін, 
нөкерлерін, өзіне берілген адамдарын алып Яссыға қашты. Қала бос қалды. 
Сауранның ақсақал, бек, саудагер бас адамдары жиналып қаланы енді Мұхамед-
Шайбанидың інісі Махмуд-Сұлтанға бермек болды. Олар «Шайбани намеде» 
айтқандай: «Келіңіз, бұл үйде ешкім жоқ» деп хат жазып, кісі жіберді. Махмуд-
Сұлтан бос жатқан қала билігін өз қолына алды. Мұны естіген Мұхамед-Шайбани 
Отырардан інісін құттықтауға Сауранға келді. Бірнеше күнін той-думанда өткізіп, 
Отырарға қайтпақ болды. Бірақ інісі Махмудқа: «Саған қаланың басты адамдары 
Сауранды лажсыз берді. Егер бұл шаһарға шын қожа болғың келсе, қаладан 
оларды тезірек қу» деп ақыл берді. Махмуд-Сұлтан ағасының дұрыс ақылына 
көнбегенінің сазайын тек артынан тартты. 
1
А ғ р ұ қ — көне түркі тілі, әскер соңындағы көш. Азық-түлік артқан керуен, кейде жорыққа бірге ала жүретін 
гарем, хан қызметкерлері. 

---

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
181 
Мұхамед-Шайбанидың бағы күннен-күнге көтеріле түсті. Шайх-Хайдар қаза 
тауып, Әбілқайыр Ордасы құлаған кезде әрқайсы өз ұлыстарына, шаһарларына, 
уәлиеттеріне тарап кеткен баһадурлар, әмірлер, бек, мырза, сұлтандар қайтадан 
Мұхамед-Шайбани маңына жинала бастады. Мұны көрген Яссы қаласының хакімі 
Мұхамед-Мазит-тарханның зәресі енді шын ұшты. Айбақ хан мен Ахмед ханнан 
қорқып, сонау Астраханьнан қашып келген Мұхамед-Шайбаниға құшағын жайып 
құрмет көрсеткенінде, ол қойнына қандай шұбар жыланды салып алғанын енді 
түсінді. Мұхамед-Мазит-тархан қойнына өзі салған осы жылан қанша кішкентай, 
әлсіз болғанмен де, өзінің қан құмарлығын істеді. Он-он бес жылдың ішінде 
қауырт өсіп, кәдімгі он кез қара шұбар айдаһарға айналды. Енді Мұхамед-Мазит-
тарханның қойнына сыймақ түгіл, өзін жұтуға ыңғайланған жайы бар. 
Айдаһардың алғашқы ысқырынуынан зәре-құты қалмаған тархан жанымды 
қайтсем сақтап қаламын деп, жедел шара қолдана бастады. Егер дер кезінде 
Мұхамед-Шайбаниды тоқтатпаса, бір күні, әбден күшейіп алғаннан кейін, Яссыны 
да тартып алатынына шек келтірмеді. Ол ең алдыменен жанындай жақсы көретін 
он төрт жасар кенже қызы Ғибадат-Бегімді, қасына бірнеше батыр нөкерлерін 
қосып, баласы Күлмұхамед-тарханмен бірге, Самарқантқа жүргізеді. Бұл көшпен 
бірге бар қымбатты дүние-мүлкін де жіберді. Түркістан уәлиеті бұрынғы дәстүрі 
бойынша әлі де Темір Ордасына бағынды. Ал Самарқант болса, бұл Орданың 
астанасы. Тархан Самарқантты күшті санайтын. Қызы мен баласы, дүние-мүлкі 
Самарқантта тұрса, Мұхамед-Шайбанидың қолы жетпейді деген пікірге келген. 
Сол себепті де көшті тезірек жүргізуге асыққан. Бірақ бұл көштің шыққанын 
Мұхамед-Шайбани жағының адамы Маңғыт Орыс бек естіп қалады. Жиырма 
батыр, екі жүз сыпаймен келіп шабуыл жасайды. Күлмұхамед-тархан қасындағы 
серіктерімен жан аямай жауымен ұрысады. Бірнеше адамды найзалап өлтіреді. 
Бірақ ақырында жеңіліп, өзі қашып құтылады. 
Орыс бек Мұхамед-Мазит-тарханның қызы мен дүние-мүлкін Мұхамед-
Шайбаниға әкеп тапсырады. Жауының дүние-мүлкін хан бұл ұрысқа қатынасқан 
Орыс бектің жігіттеріне бөліп береді. Ал Мұхамед-Мазит-тарханның бар мал-
мүлкінен қымбатты, ең асыл қазынасы әлі құрық көрмеген құлындай асау қызын, 
түкті кеудесінің астына салып, бесінші қатыны етеді. 
Бұл қорлыққа шыдай алмаған Мұхамед-Мазит-тархан Бұрындық хан мен 
Жәнібектің балаларына бірігіп Мұхамед-Шайбаниды шабайық деп кісі салды. 
Бұрындық пен Қасым бұл тілекті қабыл алды. Мұхамед-Мазит-тархан 
үшеуі кеуделеріне құран басып, күшейіп келе жатқан Мұхамед-Шайбаниға қарсы 
тұрып, Түркістан уәлиетінен қумақ боп ант берісті. Содан кейін олар қалың 
қолмен келіп Сауранды қоршады. Жақында ғана бұл қалаға әмірші болған 
Махмуд-Сұлтан қала бекінісін жедел күшейтуге кірісті. Бірақ бұл кезде Қасым 
сұлтанның ақылы бойынша Мұхамед-Мазит-тархан кешегі өзінің баласы 
Күлмұхамед-тархан билеген Сауранның қала басшылары — ақсақал, бек, рабат 
ұстайтын белгілі адамдарына, қаланы бүлдірмей, қан төгіспей берсе, көп 
жақсылық істейтінін айтып хат жазды. Ақсақалдар жасырын жиналып, Сауран 
бұрын қазақ хандарынікі еді ғой. Бұрындық ханға берейік деп шешеді. Бұндай 
құпия сырдан хабары жоқ Махмуд-Сұлтан қамал басында шаруа істетіп 
жүргенінде, ақсақалдар бірнеше сыпайлармен келіп, тал түсте оны тұтқын етеді 
де, қала қақпасының кілтімен бірге Сауранды шапқалы келген Қасым сұлтанның 
қолына тапсырады. Бұрындық хан мен Қасым сұлтанның арасындағы қырғи 

---