Alternativ energiya manbalari fani haqida

---

 
ALTERNATIV 
 
ENERGIYA 
 
MANBALARI 
 
FANI 
 
HAQIDA 
 
UMUMIY
TUSHUNCHALAR VA NAZARIY ASOSLAR. 
 
 
Kirish. 
 
Alternativ 
 
energiya 
 
manbalarining 
 
rivojlanish 
 
tarixi
 
hamda 
nazariy asoslari. 
 
REJA:
 
1.1.
 
Alternativ energiya manbalari faniga kirish. 
 
1.2.
 
Qayta tiklanadigan energiya manbalari.
 
1.1. Alternativ energiya manbalari faniga kirish. 
Hozirgi kunda neft, ko‘mir va gaz konlarining borgan sari tugab 
borayotganligi global energiya falokatiga etaklamoqda. Buning uchun qayta 
tiklanuvchi energiya manbalari va energiyani tejash kelajakda ham yaxshi 
yashash uchun najot yo‘li bo‘lib, dunyo aholisining asosiy qismini omon 
qolishini ta’minlaydi. 
Tuganmas yoki qayta tiklanadigan tabiiy resurslardan energiya olish 
imkoniyatiga ega bo‘lgan qurilmalar an’anaviy xom ashyolarga qaramlikni 
bartaraf etadi. Qayta tiklanuvchi energiya manbalariga butunlay o‘tish 
kelajakdagi energiya tanqisligi muammosini bartaraf etish imkonini beradi. 
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining barcha yutuqlari neft, gaz, ko‘mir 
va boshqa shu kabi tabiiy qazilma boyliklarga asoslangan. 
Hayotimizdagi aksariyat harakatlar: metroda harakatlanishdan 
boshlab to oshxonada choy qaynatishgacha oxir-oqibat, ushbu tarixiy 
taraqqiyot 
mahsulini yoqib tugatishga qaratilgan. Asosiy muammo 
shundaki, osonlik bilan erishiladigan ushbu energiya resurslari qayta 
tiklanmaydi. 
Shu bilan birga yoqilg‘i yoqishning salbiy ekologik ta’sirini ham 
unutmaslik kerak. Atmosferada yig‘iladigan zaharli gazlar miqdorining ortib 
borishi issiqxona effektini keltirib chiqarishi, butun sayyora bo‘ylab 
haroratning ortishiga sabab bo‘lishini ham yoddan chiqarmaslik lozim. 
Yonuvchi mahsulotlardan ajralib chiqadigan tutun va zaharli gazlar havo 
musaffoligini buzadi. Ayniqsa, katta shaharlarda istiqomat qiladigan aholi 
ushbu salbiy ta’sirni o‘zlarida juda yaxshi his qilishadi. 
Butun dunyodagi insoniyat, qazilma yoqilg‘ilarni boshqasiga 
almashtirishni asta-sekinlik bilan amalga oshirish ustida ishlayapti. Uzoq 
vaqtdan buyon butun dunyoda quyosh, shamol, oqim, geotermal va 
gidroelektrostansiyalardan foydalanilmoqda. Hozirda ushbu manbalardan 
insoniyatning barcha ehtiyojlarini qondirish uchun hech qanday to‘siq 
mavjud emas. 

---

Aslini olganda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishda 
juda ko‘p muammolar mavjud. Masalan, energiya resurslarining geografik 
taqsimlanish muammosi. Shamol elektr stansiyalarini faqat kuchli shamollar 
tez-tez esadigan joylarda, quyosh - quyoshli kunlar ko‘p bo‘lgan hududlarda, 
gidroelektrostansiyalar - yirik daryolar bo‘yida qurilishi kerak. 
Neft yetarli ammo, hamma joyda emas, lekin uni oson etkazib berish 
mumkin. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ikkinchi muammosi - 
beqarorlik. Shamol elektr stansiyalarida energiya ishlab chiqarish shamolga 
bog‘liq. Shamolning paydo bo‘lish vaqti, tezligi, yo‘nalishi, esish yoki 
esmasligi uning muammoli jihati hisoblanadi. 
Quyosh elektr stansiyalari bulutli ob-havo sharoitida yomon ishlaydi, 
kechqurungi qorong‘ulik uning salbiy tomoni hisoblanadi. 
Afsuski shamoldan ham, quyoshdan ham elektr energiyasi 
iste’molchilarining talab va ehtiyojlariga bog‘liq holda foydalanib 
bo‘lmaydi. 
Issiqlik yoki atom elektr stansiyasilarida elektr energiyasini ishlab 
chiqarish, tashqi faktorlarga bog‘liq emas va doimo o‘zgarmasdan qoladi. 
Ushbu elektrostansiyalarni osonlik bilan boshqarish mumkinligi ularning 
ustun tomonlaridan dalolatdir. 
Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridagi mazkur muammoni 
faqatgina katta energiya akkumulyatorini qurish, elektr energiyasi oz 
miqdorda ishlab chiqarilgan paytda, zaxira manbadan qo‘shimcha ta’minlash 
orqali hal qilish mumkin. Ammo bu holda qayta tiklanuvchi energiya 
manbalariga asoslangan butun tizimning juda qimmatlashuviga olib keladi. 
Qadimda neft va gaz kashf etilmagan sharoitda ham insonlar quyosh 
nuridan suv isitish, quritish va boshqa ishlarda foydalanishgan. Qayta 
tiklanuvchi energiya tushunchasi fanda o‘tgan asrning boshlarida qo‘llanila 
boshlandi. Buning asosiy sabablari shundaki neft, gaz, ko‘mir zaxiralarining 
ma’lum bir davrdan so‘ng tugashini insonlar tushunib etib, energiya 
olishning qayta tiklanuvchi yo‘llarini qidira boshladi. Undan tashqari, 
yoqilg‘ilardan chiqayotgan million tonnalab CO
2
uglerod gazi ozon qatlami 
emirilishiga sabab bo‘lmoqda. 
Jahonda birinchilardan bo‘lib qayta tiklanuvchi energiyadan Yaponiya, 
Germaniya va boshqa davlatlarda keng foydalanila boshlandi. Buning asosiy 
sabablaridan biri bu davlatlarda yoqilg‘i qazilma boyliklari deyarli yo‘q. 
2011-yilda Yaponiyada bo‘lgan tabiiy ofat natijasida atom elektr stansiyalari 
hamda yirik to‘g‘onlardan foydalangan holda elektr energiya olishdan voz 
kechilib, energiya olishning qayta tiklanuvchi yo‘llariga o‘tilmoqda. 
- O‘zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya borasidagi ilk tajribani 

---

kimlar o‘tkazgan? 
- O‘zbekistonda 
qayta 
tiklanuvchi 
energiyadan 
foydalanishni 
birinchilardan bo‘lib akademiklar Ubay Oripov, Sodiq Azimovlar 1950-
yillardan boshlab uylarni isitish, issiq suv bilan ta’minlash uchun quyosh 
kollektorlarini ishlab chiqdi va bir necha uylar qurilib tajriba sinovlari 
o‘tkazilgan. 
Jahonda 
qayta 
tiklanuvchi 
energiyadan 
foydalanishda 
quyidagi 
mamlakatlar y etakchilik qilmoqda: 
Dunyoning 37 mamlakatida qayta tiklanuvchi energiya manbalariga oid 
qonun qabul qilingan, 70 ga yaqin mamlakat qayta tiklanuvchi energiya 
manbalari bilan ishlash hajmini ko‘paytirishga harakat qilmoqda. Hozirgi 
kunda qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish bo‘yicha Germaniya, 
YAponiya, Xitoy, Ispaniya va AQSH davlatlari yetakchilik qilmoqda. 
Germaniya atom elektr stansiyalaridan foydalanishdan voz kechmoqda, 2020-
yilgacha elektr energiyaning 20 foizini qayta tiklanuvchi energiyadan olishni 
rejalashtirgan edi, har yili esa 100 ming uyning tomini quyosh panellari bilan 
qoplamoqda. Bunday usuldan foydalanish har tomonlama qulaylik tug‘diradi, 
hech qanday ortiqcha joy talab qilmaydi, aksincha tom bekiladi va uyni 
xohlagan vaqtda isitish, xonadon ehtiyojini to‘laligicha elektr energiya bilan 
ta’minlash mumkin. Ko‘pgina davlatlarda shamol energetikasi qurilmalari 
dengiz bo‘ylariga o‘rnatilmoqda. Shveysariyada yo‘lovchilarni tashish 
avtobuslari bioyonilg‘ida ishlaydi. Yaponiya hukumati quyosh energetikasi 
texnologiyasini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqdi. Bugungi kunga kelib, 
jahonda quyosh energiyasi ishlab chiqaruvchi quvvatlarni o‘rnatish 50 foizga 
oshdi. 
Biogaz kislorodsiz bakteriyalar yordamida turli chiqindilarni qayta 
ishlash natijasida olinadi. So‘nggi yillarda iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan 
Xitoy, Vetnam, Hindiston, Markaziy va Janubiy Amerika davlatlarida 
biogazdan foydalanish texnologiyasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Chorvachilik, 
parrandachilik, o‘simlik chiqitlarini qayta ishlash natijasida olinadigan 
biogaz qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Qayta 
ishlash natijasida hosil qilingan tabiiy mineral o‘g‘itlar er unumdorligini 
oshirishda keng qo‘llaniladi. Oxirgi yillarda biogaz energiyasi bo‘yicha 
ko‘pgina tajribalar qilindi va kerakli natijalarga erishildi. Bir tonna hajmdagi 
chiqindi saqlaydigan biogaz qurilmasi bir oilani 6 oy mobaynida gaz bilan 
ta’minlashi mumkin. Hozirda olimlarimiz bunday qurilmalarni yanada 
takomillashtirish ustida ish olib bormoqda. 
Qayta tiklanuvchi energiya sohasi kelajak fani, ertangi kunning asosiy 
masalasi bo‘lib qolmoqda. Mamlakatlar iqtisodiyoti aynan shu qayta 

---

tiklanuvchi energiya manbalaridan qanday foydalanishiga qarab rivojlanadi. 
Bir so‘z bilan aytganda, istiqbolimiz aynan qayta tiklanuvchi energiya sohasi 
taraqqiyotiga bog‘liq. 
O‘zbekiston sharoitida quyosh, shamol va biomassa
energiyasidan foydalanadigan qayta tiklanadigan energetika texnologiyalari, 
shuningdek, kichik gidroelektrostansiyalar va geotermal qurilmalar
dolzarb hisoblanadi. Quyosh energiyasidan issiqlik va elektr energiya ishlab 
chiqarishda keng ko‘lamda foydalanish mumkin. Aytish joizki, yurtimizda 
quyosh energiyasining texnik salohiyati 98,6 % ni tashkil etadi. Birinchi holatda 
yassi konsentratsiyalashmagan quyosh kollektorlari qo‘llaniladi. 
Hozirgi zamon quyosh elementlari qaysi sharoitda ishlatilishiga qarab 
(koinotda, Yer sharoitida, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushayotgan quyosh nurlanishiga, 
zichlashtirilgan quyosh nurlanishiga, ekstremal xol uchun va boshqalar) 
qarab turli xil yarim o‘tkazgichli materialdan ishlab chiqariladi. Hozirgi 
davrda ishlab chiqarilayotgan va inson ehtiyoji uchun elektr manba’i sifatida 
qo‘llanilayotgan QE aksariyati kremniy materialidan tayyorlanmoqda. 
Bunga asosiy sabab, hozirgi zamon kishilar ehtiyoji uchun ko‘p 
qo‘llaniladigan mikroelektron asboblarni tayyorlash texnologiyasining asosi 
kremniydir. Ikkinchidan, kremniy elementar yarim o‘tkazgich bo‘lib, uning 
Yer qa’ridagi ulushi 30 % ga yaqinni tashkil qilishi, hamda texnologiyasining 
rivojlanganligidadir.