Amaliy ish mavzusi : Texnalogiyalarni ko’rib chiqish

Amaliy ish mavzusi : Texnalogiyalarni ko’rib chiqish (Kriptovalyutalar, Blokcheyn texnalogiyalari)

Kriptovalyuta hamyoni raqamli aktivlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish vositalaridan biridir. Hamyonlar qog'oz, apparat va dasturiy ta'minot ko’rinishida bo’lishi mumkin. Agar biz ularni ishlash mexanizmiga ko'ra bo'linadigan bo'lsak, u holda sovuq va issiq kripto hamyonlarini ajrata olamiz.

Kripto hamyonlar bilan ta'minlaydigan kompaniyalar, odatda, asbobni apparat hamkasblariga qaraganda qulayroq qilish uchun dasturiy ta'minotdan foydalanadilar.
Kripto hamyon faqat raqamli aktivni saqlash uchun kerak degan stereotip mavjud. Aslida, bu blockchaindagi o'zaro ta'sirlar uchun vositadir. Bu erda ochiq va shaxsiy kalitlar, ya'ni virtual aktiv bilan operatsiyalar uchun ma'lumotlar yaratiladi. Ochiq kalit mablag‘lar jo‘natilgan hamyonni aniqlash uchun, shaxsiy kalit esa uning egasi tomonidan tizimga kirish uchun ishlatiladi. Ularning har biri lotin harflari va arab raqamlari to'plamidir.
Kripto hamyon turidan qat'iy nazar, shaxsiy kalit yordamida istalgan virtual aktivga kirish mumkin. Shu bilan birga, undan istalgan qurilmada foydalanish mumkin. Agar ombor smartfonda joylashgan bo'lsa, uni shaxsiy kompyuterdan osongina ochish mumkin, faqat shaxsiy kalit yoki asosiy iborani kiritish kerak xolos. Tangalar tizimni tark eta olmasligi muhim: ular faqat manzillar orasida harakatlanadi. Kriptovalyutani oddiy pulga faqat birjalar yoki maxsus terminallar orqali aylantirish mumkin, agar raqamli aktiv qandaydir tarzda valyuta bilan ta'minlangan bo'lsa (masalan, BTC ).
Ishlash mexanizmiga ko'ra, issiq va sovuq kriptovalyuta hamyonlari ajralib turadi.
Issiq hamyon - bu Internetga ulangan yoki Internetda mavjud bo'lgan kripto hamyon.
Masalan Quan2um kriptovalyuta birjasida BTC sotib olinadi. Kelajakda steyblkoinni qayta sotish rejasi bor. Barcha tendentsiyalarni kuzatib borish va
bozor qiymati oshganida tezda tangalarni bozorga olib chiqish uchun aktivni issiq hamyonda saqlash zarur. U tarmoqqa bog'langan va agar kerak bo'lsa, tangalar savdo maydonchalariga osongina o'tkaziladigan bo’ladi.
Ushbu vositani o'rnatish oson bo'ladi, uning yordamida doimiy ravishda pul mablag'larini olish mumkin. Odatda, treyderlar ushbu turdagi kripto hamyonlaridan foydalanadilar. Uning yagona kamchiligi zaiflikdir. Texnik xavfsizlik buzilishi tufayli firibgarlar mablag'ni o’g’irlab olishlari mumkin.
Sovuq hamyonlar internetga ulanmagan. Ushbu tizim jismoniy nazoratni amalga oshiradi, bu esa aktivlarni avtonom holda saqlashga imkon beradi. Ular xakerliklarga nisbatan ancha chidamli va ularning asosiy afzalligi xavfsizlikdir. Tangalarni sovuq omborda saqlash xodlerlar orasida keng tarqalgan, chunki aktivlar xavfsizligi uzoq muddatli investitsiyalar uchun kalit hisoblanadi. Misol uchun, agar o'z hisobida BTC tangalarini saqlasa, uni Internetdan uzib qo'ygandek va xakerlik usullarini istisno qilgandek, sovuq omborga o'tkazadi.⁵
Dasturiy ta'minot hamyonlari o'z tasnifiga ega. Har bir turning o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Ularning aksariyati WorldWideWeb bilan bog'langan. Dasturiy ta'minot kripto hamyonlarining eng mashhur turlari quyida ko’rsatilgan.
Veb hamyon. Ushbu turdagi saqlashni oddiy brauzer orqali ham ishlatish mumkin, ishlash uchun uchinchi tomon dasturlarini o'rnatish shart emas. Qoidaga ko'ra, veb-hamyonni yaratishda egasi o'zi parolini o'ylab topadi, ammo kompaniyalar foydalanuvchi nomidan shaxsiy kalitni boshqargan holatlar mavjud. Shuning uchun, bu variant eng ishonchli deb tan olinmaydi va odatda yangi boshlanuvchilar uchun tavsiya etiladi.
Mablag'larni buzg'unchilar tomonidan ushlanib qolishining oldini olish uchun hamyonni himoya qilish haqida o'ylash va uni yaratishdan oldin ish mexanizmini yaxshi bilib olish kerak.

⁵ www.vc.ru

Ish stoli hamyoni. Bu kompyuterga o'rnatilgan dastur. Ushbu turdagi hamyon egasiga tranzaksiyalar ustidan to'liq nazorat qilish va ma'lumotlar ustidan yagona nazorat qilish imkonini beradi.
Hamyon yaratilganida "wallet.dat" fayli kalitlar joylashgan shaxsiy kompyuterning ish stolida paydo bo'ladi. Fayl shifrlangan bo'lishi kerak. Har safar tizimga kirganda fayldagi shaxsiy kalitni kiritiladi. Agar u yo'qolsa, aktivlarga kirish huquqidan mahrum bo'lish mumkin. Shuning uchun, ish stoli hamyon bilan ishlashni boshlaganda, shaxsiy kirish ma'lumotlari bilan faylning zaxira nusxasini yaratish muhumdir. Uni boshqa kompyuter yoki smartfonga eksport qilish mumkin, shunda shaxsiy kompyuter almashganda yoki unga kirish imkoni yo’qotilganda hamyonga ulanish imkoniyati saqlanib qoladi.
Ish stoli hamyoni boshqa dasturiy hamyonlardan yuqori darajadagi himoyasi bilan farq qiladi. Asosiysi, uni o'rnatishda qurilmada viruslar yoki zararli dasturlar yo'qligiga ishonch hosil qilishdir. Ish stoli hamyoni raqamli aktiv uchun eng yuqori darajadagi xavfsizlikni ta'minlaydi. Shuning uchun u steykerlar tomonidan faol foydalaniladi. Misol uchun, passiv daromad olish uchun BTC steyking shartnomasini tuzishda asosiy shart - ish stoli xotirasining mavjudligi.
Mobil hamyonlar. Mobil hamyonning sxemasi ish stoliga o'xshaydi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsa, bu ularning kengaytirilgan funksionallikka ega mobil versiyasi - bu erda QR kod yordamida pul o'tkazish mumkin.
Mobil hamyonlar kundalik toʻlovlar va xaridlar uchun ideal, bu ularni kundalik voqeliklar va virtual aktivlar dunyosi oʻrtasida oʻziga xos koʻprik qiladi. Masalan, investitsiya vositasi bilan bir xil tarzda to'lov vositasi sifatida ishlaydigan BTC ni xarid qilish uchun to'lash mumkin.
Qurilmaning xavfsizligiga e'tibor lozim. Buning uchun murakkab pin kodini o'ylab topish va telefonni shubhali ilovalar va fayllardan tozalash kerak, kirish ma'lumotlari faylining zaxira nusxasini yaratish ham muhim.
Uskuna hamyonlari shaxsiy va ochiq kalitlarni avtomatik ravishda yaratadi. Bu kalitlar saqlanadigan internetga ulanmagan mustaqil qurilma. Bu eng xavfsizlardan biri sifatida tan olingan sovuq ombordir.
Garchi apparat hamyoni ancha murakkab ichki tuzilishga ega bo'lsa-da, shuning uchun aktiv bilan operatsiyalar tarmoqqa ulangan hamyonlarga qaraganda unchalik samarali emas.
Hamyon va birja o'rtasidagi aloqa yo'llarini tuzatish uchun ko'plab platformalar apparat hamyonini savdo hisobiga ulashni taklif qiladi. Bu usul ham qulay, ham xavfsiz.
Ushbu turdagi saqlash virtual aktivlarga uzoq muddatli investitsiyalarni qidirayotgan foydalanuvchilar uchun jozibador. Misol uchun BTC uchun mo’ljallangan apparat hamyoni yo’qolgan taqdirda maxfiy parol orqali uni qayta tiklash imkoni bor.
Qog'oz kriptovalyuta hamyoni - bu pul o'tkazmalarini amalga oshirishda skanerdan o'tkaziladigan QR kodlari ko'rinishidagi kirish va operatsiyalar uchun kalitlarni o'z ichiga olgan qog'oz varag'i.
Bir qator platformalar yangi ma'lumotlarni oflayn yaratish uchun ombor kodini yuklab olish imkonini beradi. Shunday qilib, qog'oz kripto hamyon sovuq saqlash uchun kuchli alternativ hisoblanadi.
Garchi, uning muhim kamchiligi bor - faqat balansda mavjud bo'lgan barcha mablag'larni o'tkazish mumkin.
Kripto hamyonning har bir turi o'ziga xos afzalliklarga ega va tanlov butunlay ehtiyojlarga bog'liq.
Barcha kriptovalyuta birjalari quyidagilarga bo'lingan⁶:

• 
  Markazlashtirilgan kriptovalyuta birjalari,
  
• 
  Markazlashtirilmagan kriptovalyuta platformalari,
  
• 
  Kriptovalyutani saqlash bilan kripto almashinuvi,
  
• 
  Kriptovalyuta kassalarisiz kriptovalyuta almashinuvchilari.
  

⁶ www.habr.com

Birinchi toifa, ya'ni markazlashtirilgan kriptovalyuta birjalari bir vaqtning o'zida kriptovalyuta va oddiy fiat pul bilan savdo qilish mumkin bo'lgan onlayn platformalarni o'z ichiga oladi.
Markazlashtirilgan kriptovalyuta birjasi davlat yoki xususiy bank tamoyili asosida ishlaydi. Tranzaksiyani amalga oshirmoqchi bo'lgan, masalan, efir yoki bitkoin sotib olmoqchi bo'lgan mijoz o'z moliyasini tanlangan kriptovalyuta saytiga ishonib topshiradi.
Markazlashtirilgan kripto birjalari CEX ya’ni “centralized exchange” deb qisqartiriladi⁷.
Markazlashtirilgan kriptovalyuta almashinuvi bilan ishlashni boshlashdan oldin, har bir potentsial foydalanuvchi majburiy ro'yxatdan o'tish tartib-qoidasidan o'tishi kerak, keyin esa murakkab tekshirish tartibi.
Har bir mijoz kriptovalyutani saqlash bo'limiga maxsus raqamli kalit-parolga ega. Elektron kalit-parol yo'qolgan bo'lsa ham, uning ma'lumotlari yo'qolgan kalitni tiklashga yordam beradigan kripto birjasining maxsus vositachisi tufayli tiklanishi mumkin.
Markazlashtirilgan kriptovalyuta birjalari biz o'rganib qolgan banklar kabi xavfsizdir. Ammo bunday saytlarga nisbatan ham ko'plab firibgarlik hujumlari qayd etilgan, ularning maqsadi kriptovalyutani o'g'irlashdir.
Coinbase dunyodagi eng mashhur kriptovalyuta markazlashtirilgan platformalaridan biridir. Coinbase bitcoin, bitcoin cash, efir, litecoin bilan operatsiyalarni qo'llab-quvvatlaydi.
Nyu-Yorkda joylashgan Gemini Qo'shma Shtatlar yurisdiktsiyasi ostida boshqariladi. Ether va bitcoin bilan ishlashni qo'llab-quvvatlaydi.
Kraken dollar, evro va turli kripto aktivlar bilan operatsiyalarni amalga oshiradi⁸. Markazlashtirilmagan kriptovalyuta birjalari boshqacha ishlaydi. Markazlashtirilmagan kripto birjalarida bir yoki bir guruh yetakchilar mavjud emas.

⁷ www.xcritical.com

⁸ www.kraken.com
Birjani hech kim nazorat qilmayotgani birja ishi markazning hech qanday qaroriga bo‘ysunmasligini ko‘rsatadi. Bu markazlashtirilmagan platforma⁹.
Birja tarmog'ini tashkil etuvchi barcha blokcheyn tugunlari aqlli shartnoma prinsipi asosida ishlaydi. Bu yerda kriptovalyutani sotib olish va sotish yoki almashish jarayoni asosiy serverdan nazoratsiz amalga oshiriladi. DEX ya’ni “decentralized exchange”¹⁰ -larning har biri blokcheyn arxitekturasida farq qilishi yoki ba'zi bir o'ziga xos yoki turli kriptovalyutalar bilan ishlashga bog'langan bo'lishi mumkin.
Markazlashtirilmagan kriptovalyuta birjalarida nafaqat bitkoin yoki murakkabroq efir kabi turli arxitektura tokenlarini sotib olish, sotish yoki almashtirish, balki fiat pullar bilan operatsiyalarni ham amalga oshirish mumkin. Markazlashtirilmagan kriptovalyuta birjalari xizmatidan foydalanish uchun birjada ro'yxatdan o'tish va keyin shaxsni tekshirish protsedurasidan o'tish kerak.
Agar kriptovalyuta birjalarini xavfsizlik darajasi bo'yicha baholasak, u holda DEX mijozlarining kriptoaktivlari markazlashtirilgan kripto birjalari foydalanuvchilarining moliyaviy aktivlariga qaraganda xavfsizroqdir. DEX xavfsizligining asosiy sababi blokcheynning markazlashtirilmagan arxitekturasidir. Biroq, markazlashtirilmagan kriptovalyuta platformasining mijozi ham murakkab autentifikatsiya protsedurasidan o'tishi kerak. Bu mijozning o'zi manfaatlarini ko'zlab, foydalanuvchining moliyaviy aktivlarini himoya qilish va ularni har xil firibgarlik hujumlaridan himoya qilishning yanada murakkab mexanizmini yaratish maqsadida amalga oshiriladi.
Eng mashhur DEX birjalar:

• 
  WavesDex,
  
• 
  bankor,
  
• 
  besk,
  
• 
  pancakeswap,
  

⁹ www.pancakeswap.finance
¹⁰ www.ru.wikipedia.org

• 
  Uniswap.
  

Ushbu kriptovalyuta birjalari bevosita mijozlar bilan savdo qiladi. Kripto almashinuvchilari o'z ishi uchun komissiya oladilar. Komissiya foizlari turli kripto platformalarida qiymat jihatidan farq qilishi mumkin. Shuning uchun, albatta, qulayroq komissiya to'lovi bilan kriptovalyuta platformalarini tanlashga arziydi. Birja bilan ishlashni boshlashdan oldin mijoz markazlashtirilgan kripto birjasida bo'lgani kabi kripto almashinuvchisi hisobiga pul o'tkazishi kerak. Bunday kripto almashinuvchi platformasida tokenlarni saqlash, sotib olish va sotish bilan shug'ullanish mumkin.

TOP-5 kriptohamyonlar reytingi¹¹

1-jadval

№