Amaliy yadro fiziкasi

Yarimo'lkazgicbli gamпш-.\pektrometr. Ge(Li)-detektorli g-spek­ tt·ometrlar paydo bo"lisl1i instпвnental aktivatsion tahlil uchun mutlaqo yangi i1nkoniyatlaп1i ochdi desak пн1Ьоlаg•а bo'l111aydi. Btinga asosiy sabab, mazkur detektoгla1· yt1q01·i eпergiya bo'yicha ajratish qobilyatiga ega bo'lga11ligidir.
Yarimo·tkazgicllli Ge(Li)-detektorlar st1yuq azot lia1·oгatida va chu­ qш· vakuшnda 11оп11аl isl1laydi. Suyt1q azot Ьilai1 to'ldirilgaп Dyuar idisl1i usl1bu detektorli y-spektro111etrla111iпg doimiy eleшenti hisoЫaпa­ di. Sнyuq azot detektomi past haroratda t1s'11ab tuгadi. Dyнar idislliga nia'/11111 bir vaqtdan keyin st1yuq azot qt1yilib tнriladi. Bt1 interval idisl1 sig'imiga qarab 6 kt1nda11 15 ktmgaclia bo'lgaп n1t1ddatni tashkil qiladi.
Yaгimo'tkazgichli detektшlardan cl1iqayotga11 sigпal a111plitt1dasi jt1da l1a111 kicl1ik bo'ladi (millivoltlar kattaligida). Shuning uchtш de­ tektomiпg cl1iqisl1iga Ьiгlamclli kt1cl1aytiгgicl1 t1lanadi. Bu kt1chayti1·­ gichlarga katta talab qo'yilib. t1 detektoгniпg ene1·giya bo'yicl1a ajгatisl1 qobiliyatini belgilaydi. Biгlaшclli kt1cl1ayti1·giclшing shovqinini kamay­ tirisl1 t1cliun uni past haгoгatgacl1a sovitisl1ga to'g'ri keladi. Shovqiш1i kamaytiгish hisoЬiga detckto111iпg energiya bo'yicl1a ajratish qoЬiliyati­ ni yaxsl1ilasl1 mшпkin.
Hozirgi ktшda asosan toza gerшaпiy 1-IPGe-detektorli g-spek­ tronietrlar qo'llaniladi. Mazkt1r detektorlar Ьilan ishlasl1 qнlay bo•/ib, нlar faqat ishlatilgaп vaqtda st1yt1q azotda saqlanadi. Agar detektor uzoq vaqt davomida ishlatilшasa. tшi azotda saqlash shart enias. Toza gеппапiу HPGe-detekto1·li g-spekt1·0111etming Ыоk sxeшasi 5.19-rasm­ da keltirilgan.

_;1_/,
_f:,,_t,..
- -^L-

18. 
    -гп.ш,. J) g-nuг/anish manbayi; 2) о '/а toza germaniy detektori (HPGe-detektor); 3) yт-clamcl1i kuclшytirgich (predusilitel);
    

4j asosiy kuchaytirgich; 5) ko'р kanalli analizator; 6) kompyuter.

O'ta toza germaпiydan iborat bo·Jgan detektorlar (HPGe-detektor) yariш o'tkazgicllli р-п o'tishli dioddan iborat bo ' lib, ш1i11g sezgir s0]1a­ si hajшiпi osl1irisl1 uс]шп koaksial (silindrik) geometriyada tayyorlana-

221

di. Detektorning koaksial geometriyasi g-kvantlarni qayd qilisl1 effek­ tivligini, tekislik geometriyadagi deteklorga nisbatan ancha osl1iradi .
Detektorning g-kvantlarni qayd qilish effektivligi ishchi solia haj­ mida11 tasl1qari detektor tayyorlagan mate r· ia lga ham bog•tiq b·o ladi. Hozirgi vaqtda yarim o'tkazgichli detckto ,·la r tayyorlanadigan keng tar­ qalgan materiallar bi, krenшiy va ge.-n1aniy hisoЫanadi. Gamma-kvant­ larni qayd qilish uchнn ko'pincl1a gcrmaniydan yasalgan detektorlar qo'llaniladi.
Tayyorlash qiyin bo'lishiga qaramasdan, detcktorni tayyorlash uchun boshlang' ich material siГatida germaniy tar1lab oliria(li. Bu g-kvantlarning o'zaro ta'sir kesimi 111oddaning Z atom nome,·iga kuch­ li bog'langanligidir. Ayniqsa, fotoefjekt kesimi Z ga k11chli bog•liq bo'ladi ( Уг ~ Z ⁵) , Kompton effekti kcsin1i esa Z ga propo1·sioш1I bo'ladi.
Elek 110· 11-pozi 110· 11 jufti hosil Ьо'/ish jarayonining kesimi - Z²• Genna-
11iyda Z katta qiymatga ega bo'ladi (Z(Ge)=32, Z(Si)= l 4 ). Sh11 sa­ baЬ\i 11shb11 n1aterial tanlangan bo·lib, u detektoming g-/n¹a11tlarni qayd qilish yuqori cffektivligini ta'minlaydi.
Gamn1a-kvantlarning detektor mшldasi bilan o'zaro ta'sir qilishi natijasida uning chiqishida elektr zar-yadlar lюsil Ьо' lib. uni11g ka!lali­ gi g-kvantning detektorda yo'qotgan e11ergiyasiga pюpor·sional bo·ladi. Hosil bo'lgnn zaryad kattaligini proporsional ravishda k11cl1lanish amplit11dasiga aylantir·ish uch11n yuqorida aytib o'tilgan birla111cl1i kн­ cl1aytirgichdan. davomiyligi bo'yicl1a signallarni shakllantirish va shov­ qinlarni bostirish 11chun esa asosiy k11chaytirgicl1lardan foydalaniladi.
Gamma spektromctrining asosini toza 1-\Р Ge detcktori tasl1kil qila- di. Asosiy o'lchash ishlarining aksariyati shu detektor yor·damida amal­ ga osh iril ad i. K11cl1aytirishga sabab detektordan olingan an1lituda juda kichik bo•lib keyingi Ыoklarga yetib bormaydi. Sh11ning 11ch1111 past­
ki kichik amplitнdani kuchaytirisl1 kerak . В11 k11cl ia ytirgic h lar· cl1iziqli bo'lishi kerak.
Amplitudaning tadqiq qiliriayotgan diapazoni teng chekli s011li i11- te1-vallarga bo•linadi va lшr Ьiriga tartib raqa111i beriladi. Usl1b11 iпter­ vallarni kanallar deb nomlasl1 qab11I qilingan. Asosiy k11chaytirgicl1 chiqishidagi analog signallarni ko111pyutcr ishlay oladigan raqamli kod­ larga aylantirish amplit11da-raqamli o'zgartirgich yoГ()amida amalga oshiriladi. Amlit11da-raqa1111i o'zgartirgich hаг bir i1np11ls amplit11dasi11i
222