Amaliy yadro fiziкasi

SO'ZBOSHI

Amaliy yadro fizikasiga bag' ishlangan mazkur darslik mualliflar­ ning Mirzo Ult1g·bek пomiclagi O'zbekiston Milliy universiteti fizika fakulteti «Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi. tezlashiti­ n1vchi texnika,, mutaxassisligi bo•yicha ta'lim olayotgan talabalarga ko'p yillar davomida o•qilgan n1a'ruzalari asosida tayyorlandi.

Ushbu darslikning ahamiyati shtindaki. u o'zbek tilida ilk bor yo­ zilishi. B1inda amaliy yadro fizikasi fani sohasida qo'lga kiritilgan eng so'пggi yt1tt1qlar to'liq bayon etilgan. Darslikning asosiy maqsadi ama­ liy yadro fizikasi yt1tнqlarini fan va texnikada, tibbiyotda va sanoatda qo'llanilisl1ini yoritishdaп iborat.
Darslik beshta bobdan iborat. Kirish qismida amaliy уаdго fizika­ sining rivojlanish bosqichlari bayon etilgan. Radioaktivlik lюdisasi va uniпg tш·lari. radioaktiv fon, yadro reaksiyalari va ularning turlari, уаdго reaksiyalarining radioizotoplar olishda qo'llanilishi, tibЬiyotda 1·adioizotoplarning qo'llanilishi va imkoniyatlari Ьirinchi va ikkinchi boЬlarda bayon etilgan. Zaryadlangan zarralarning nюdda Ьilan o'zaro ta'siri, elektronlarning radiatsion tшmozlanishi, Vavilov-Cherenkov n11rlanishi, sinxrotron 1шrlanishlar, zaryadlangan zarralarning kristal­ lardan o'tishida kanallashish hodisasi, gamma-nt1rlarning modda orqa­ li o•tishiga sodir bo·ladigan ta'sir kaЬi mavz11lar uchinchi bobda bayon etilgan. To'rtincl1i ЬоЬ alohida e'tiborga sazovor bo'lib, bunda zamo­ na,,iy tibЬiyotda уаdго nL1Гlaлishlarining qo'llanilishi. radioizotoplar­ ning tashxis \-'а davolashda qo'llanilishi to'liq yoritilgan. Zamonaviy уаdго fizikaviy tahlil usullaridaп Ьiri Ьо' lgan aktivatsion tahlil metodi va uning turli sohalarda qo' lanilishi11ing tahliliy imkoniyatlari beshin­ chi bobda keltirilgan. Slшningdek. darslikda nazorat savollari, bobga oid masalalar yecl1imlari va m11staqil yechish uchun masalalar, glos­ sariy va test savollari ham keltirilgan bo'lib, bвlar talabalarga mazkur fanni o'zlashtirishda yordam beradi.
Mвalliflar mazkt1r kitob qo'lyozmasini ko'rib chiqib qimmatli mas­
lahatlar bergan O'zMU tizika fakulteti уаdго fizikasi kafedrasi profes­ sori. O'zR FA akademigi Т.М. Mo'minovga. O'zR FA Yadro fizika­ si institвti Yadroviy tibЬiyot laboratoriyasi mudiri, fizika-matematika

6. 
   n., katta ilmiy xodim G'.A. Qвlabdtrllayevga. «Siklotron radioizotop-
   

3
lari fizikasi va texnologiyasi» lab01·atoriyasi kat1a ilmiy xodimi. fizika­ matematika f. n. М.А. Qayumovga o'z 111i1111atdorchiliklari11i izhor qila­ dilar.
Ushbu darslik amaliy yadro fizikasi Гani bo'yicha ilk bor o·zbek tilida yozilgan birinchi kilob bo' lg an i uclшn u ay1·i111 ka111c l1ili k laJ·dan holi emas.
Mualliflar kitobпiпg keyiпgi 11asl1rlarida bu kamchiliklaшi tuzatish­ ga imkon beradigaп taklifva mulohazalariпi y11boruvcl1i kitobxoпlш·ga min11atdorcl1ilik Ьildiradilar.

4
КIRISH

YadJ'O tizikasi fani atom yadrosining tuzilishi, xususiyati va 1шdа yuz beradigan jarayonlar haqidagi fandir. Yadro fizikasi sohasida qo'yilgan Ьirincl1i qadam 1896-yilda А. Bekke1·el tomonidan radio­ akti\'lik hodisasining kashf etilishi bo·Jdi. Ushb11 kasl11iyotdan keyin radioaktivlik hodisasi bo ' yicha ketma-ket kashliyotlar qilindi, yangi radioaktiv izotoplar kashf etil di.

Atom yadrosi to'g'risida Ьirinchi ma'lumot 1911-yilda Е. Rezer­ ford tonюnidan taklif etilgan atomning yadro modelida berildi. Bu
modelga asosan atom markazida jнda kichik о' lchamli (- 10- ^{1 2} sm) mнsbat zaryadlanga11 yadro va uning atrofida nisbatan katta masofada
(-1 о-• sm) joylashgan elektronlardan iboratdir. Elektronning massasi
jнda ham kichik Ьо·lgani sabaЫi, atomning deyarli butt1n massasi yad­ roda to'plangan bo'ladi. Slшnday qilib, «Yadro tizikasi» fani dunyoga kelgan sanani 1911-yil deb aytish mumkin.
Yadro fizikasining keyingi rivojlanishi va 1шing yutuqlarini turli sohalarga qo'llash natijasida yangi fan - amaliy yadro fizikasi paydo bo'ldi.
Amaliy yadro fizikasi yadro fizikasining yutuqlarini amalda, ya'ni fan va texпikada. tibЬiyotda. sanoatning tшli sohalarida qo'llashdan iboral. Amaliy yadro fizikaning asosiy mohiyati sht1n(\aki, yadro fizi­ kasining yнtuqlari asosida modda, atrof-mul1it obyektlari, texлologik jar·ayonlarning tнrli xususiyatlariпi пazoral va tadqiq qilish uchun yad­ ro-fizikaviy metodlar. asbob va uskuпalar ishlab cl1iqish. yaratish va qo'llashdan iborat.
Hozirgi kнnda 11shb11 fап jadal rivojlanib borayotgan amaliy fanlar­ dan Ьiridir. U Ьir neclш yo'пalishlarga bo'linib ketadi. Shнlarning ichi­ da eng muhimlari aktivatsion tahlil. dozimetriya, nнrlanishlarning mod­ da lar· Ьilan o'zaro ta'siri, yadro energetikasi. yadro tibЬiyoti va yadro ekologiyalari hisoЫanadi. Bu yo·nalisl1/ardan tashqari mazkur fan aso­ sida yangi yo'nalish - yadro texnologiyalari deb nomlangan yo'nalish lшm v11j11dga keldi. Mazkнr kitobda aktivatsion tahlil, dozimetriya va nшlanishlaming nюddalar Ьilan o'zaro ta'siri yo'nalishlariga asosiy e'tibor qaratilgan. Berilgan n1avzularda yadro tibЬiyotiga tegishH Ьir qator ma'lumot va tushunchalar berib o'tilgan.

5