Amaliy yadro fiziкasi

M(A.Z)+(z +1)111, > M(A,Z-l)+m, +(z+1)т,
M(A.Z)+ Zm,+т, > M(A.Z-l)+Zm, +т,+т, M(A,Z)+Zm, =M,m(A,Z)
M(A,Z-l)+(Z-l)m, = Мп,,,(А,Z-1)

f)emak,
м.,,.(А,z) > м.Jл,z - _1)+2т,
(1.36)

Elektmn-qmшash. Beta-parchalaпishga e-qamrash hodisasi ham kiradi. Ko·pchilik lюllaгda K-qamms/1 ham deyiladi. Bunda yadro K-qohiqdagi Ьitta elektronni o'ziga yнtib (q11m1·ab) oladi va uning zar­ yadi Ьittaga kamayadi.
^(1.37)
Ushbu lюdisada yadrodagi Ьitta proton neytronga aylanadi va yad­ rodaп neytrino cl1iqib ketadi, ya'ni:

р + е- п + v,, .
K-qarшaslшing energetik sharti qo•yidagiclш:
M(A,Z) + т, > M(A,Z-1)
yoki atom massasi orqali ifodalaпsa:
M""'(A,Z)> M.,,,,(A,Z-1)
(1.38)
(1.39)

( 1.40)

19

Elektron-qam1·asl1 hodisasi 1936-yilda уаро11 oli111lari Xide1·ik Y11ka­ va va Shoicl1i Sakata to111011idan oldiпdaп паzагiу yo'l Ьilап aytilgan va ikki yildan keyiп tajribada ame1·ikalik oli111 Luis Alva1·es tomoпidaп kasl1f etilgan bo'lib. unga elektron qamrasl1 deb nom be1·ilgan. Elektтo11 qam-
rasl1ga misol qilib. ; Ве yadl"Osiпing elekt1"011 qamrasl1 jai·ayoпini keltirish
muшkin. Bur1ga ⁷ Ве аtопшiпg yadгosi. atom qoЬig'idagi Ьitta elektroпni o'ziga (l\or1ib» oladi va litiy yadrosiga ayla11adi. Pozitro11 pш·cl1ala11ish iga o'xshasl1 yadrodagi protonlш·dan Ьiri пeytroпga aylaпadi:
-e +;Be Li + v. (1.41)
Elektюn qamrash jarayo11111111g el1timolligi, yadro yaqinidagi elektronlamiпg zicl1Jigiga bog•Jiq bo'lib, uniпg osl1ishi Ьilan elektron qamrashning ehtimolligi ham oshadi. Bundan elektгon qaшraslшi aшal­ ga osl1irish i111ko11yatiga ega bo"lgaп radioaktiv elementlш· yadюsiniпg o'rtacl1a yasl1asl1 vaqti, ular t1sl1bt1 elementniпg so·t nашшшsi tarkiЬiga ki­ rishi yoki uniпg kimyoviy Ьirikmalar ta1·kiЬiga kiJ-isl1iga qarab o'zgai·ishi m11111ki11. Bu xulosa tajribada teksl1irilgan va o'z tasdig'ini topga11, s1111 Ьi­ lап Ьiгgа yashash vaqti11ing siljishi (yoki ta' Ьir joiz bo'lsa уагiш parclш­ lanish davri) bt1nday hollarda foizпing t1l11s1ilш·ini tasltkil etad i.
Toxoku universiteti yadro fizika laboratoriyasi va lokoga­ ma М illiy un iversiteti fizika fakulteti xod im lш·i ; Ве yadrosida
radioaktiv parclialanisl1 tezligiпi osl1irisl1ga 111t1vaffaq bo ' lisl 1di. Ular tajribada ft1llerenda11 foydalanisl1di. Fвlleren l1aqida qisqa­
cha ma ' lu шot: Fullereпlш· bt1 deyarli sfe­
rik bo'lgaп. о'пlаЬ atomlardan iborat L1g­ leгod L11olekLJ!alaridiг (1.5-rasm). Bi1·incl1i
60 ato111li f11lleren molelшlalaгi 1985-yil­ da yaп1tilgan. 60 atomli fulleren qirralari bt1 20 ta deyarli ideal to'g'1·i oltibш·cl1ak va
12 ta besh b11rcl1ak. Keyincl1alik 76, 78. 84.
90 va hatto Ьiг necha yuzlab atomli f111leren­

I.5-rasm. O"nfah utomlardan iborat uglerod molekufalari.
Jarni olishga er isl1ildi .
Tajribada ; Ве atomlariпi fullereп icl1ki qisшiga l1aydab kirgizisl1ga erishildi. Natijada

20

bcrilliy yadrosi atrofidagi clektron zicl1ligi oshdi va bt1 esa o'z navba­ tida radioakti,, parchalanish sur'atining oshishiga olib keldi. Sof metall berilliy namtшasining yarim parchalanish davri 1275 soatni tashkil qil­ sa. «asirga tushgan» atomlarning yari111 parchalanish davri 1264 soat­ ga teng bo'ldi. Vaqtlar orasidagi farqi taxminan 0,85 % ni tasl1kil eta­ di. Вiг qш·ashda bt1 miqdor kam bo'lib ko'rinishi mшnkiп. Ammo bu hali boshlanisl1i bo'lib, yangi molekulalarпing topilishi bu _jarayonlarni yanada tezlashtiradi.
Beta-parchalanisl1lar vaqti T,JJ3)=0,1s- 1 0¹⁷ yil intervalida Ьо' ladi. Alfa-pa1·chalш1ish уаdго kt1cl1lari ta'sirida yt1z berib, nisbatan qis­ qa vaqtda (3-1 0-¹ s gaclia) sodir bo'ladi. Beta-parclialanisl1lar kt1cl1siz о'zаго ta'sir natijasida увz bergan!igi va t1shbt1 ta'si.-ning kichik inten­ sivlikka ega Ьо' lganligi sabaЫi. neyt1·onning yashash vaqti (::е ! 5 min) katta Ьо' ladi. Beta-parcha!anishda ajгa!ib chiqadigan ene1·giyaga mos ke!gan energiyada (0.78 MeV), y-parc!ia!anishning увz berish vaqti esa o·rtacl1a 1 0·¹² s ni tashki! qiladi.
Beta-parcha!anish ene1·giyasi:

Qp, =[M(A,Z)-M(A,Z+ 1)-mJc',
Q.= [l\·1(A,Z) - M(A,Z - ! ) +111.Jc²•
(! .42)
(1.43)

Ushbв ajralib cl1iqadigan eпergiya 18.6 ! keV (1Н Не+ е-+v₀)
dan 13.4 MeV (1 8->¹ С + е- + v₀ ) gacha bo'1gan intervalda yotadi.
Beta-parchalanisl1da Kulon to'siqning ta'sirini 111вlюkа111а qilib o'tir111asa !1а111 bo'ladi. U faqat yadro ichida hosil bo'ladigaп pozitroп t1chtш mavjвd. Bu уегdа eng mвhimi, noaпiqlik munosabati уаdго ichi­ da е· uzoq qolib ketishini ta'qiqlasl1idir.
Beta parchalanisl1lar e11e1·giyasi ucl1ta zarra orasida taqsimlanadi, ya'ni elektron (pozitron), antine)'1rino (neytriпo) va qoldiq yadro. Na­ tijada v-zarralar energiyasi b-zarra!ardan farqli ravishda aniq Ьir ener­ giyaga ega bo'!maydi va 11larning spektri chiziqli (diskret) bo'lmasdan, пoldan 111aksi111al kinetik energiyagacha bo'lgan diapazondagi uzluk­ siz spektrga ega bo'ladi (1.6-rasm). Elekt1·on qamrashda ikkita mah­ sвlot lюsil bo'lib, spektri uzluklidir. 1.6-rasmda keltirilgan neytrino spektri hisoЫash yo'li orqali olingaп, shuning uchun tajriba natijalari qo'yil111agan.

21